Letër e padërguar…
Tregim nga Vaso Papaj
Sapo kisha nisur një punë të re. Drejtor i Komunales së Plazhit. Gusht 1991. Vazhdonte stina e ndërrimit të pushteteve. Sidomos në qytetet e mëdha, ku opozita kishte fituar zgjedhjet. Kisha marrë një ndërmarrje të shkrehur. Drejtori i shkarkuar as kish pritur të më dorëzonte çelsat. Kishte qenë një drejtor nga ata që durrsakët i quanin skiftera. Kishte patur më parë detyra të rëndësishme në organet e partisë dhe të pushtetit vendor. Por karriera e tij kishte nisur të zbriste dhe si dukej ky kishte qenë stacioni i fundit. Thuhej, do të dilte në pension.
Ishin muaj ikanakësh. Secili kërkonte të largohej. Drejt Durrësit kishin vërshuar nga të gjitha anët. Ishin rrëmbyer përsëri vaporët, po këtë herë, pjesën më të madhe të të ikurve e kishin kthyer. Me avionë, me anije… Kishim vendosur pluralizmin tashmë, nuk kishim më diktaturë. Refugjatët s’mund të ishin më politikë, shteti italian po zbatonte vendimet e OKB-së.
Pikërisht, në këtë klimë, pritja në zyrë me dhjetra qytetarë në ditë. Vinin nga të gjithë anët e vendit. Kërkonin kabina plazhi. Kishte mjaft të përndjekur politikë që vinin direkt nga burgu ose nga vendet e internimit të familjes. Kishte dhe pa familje. I kisha marrë udhëzimet nga të parët e qytetit. Kujdes të veçantë për ish të përndjekurit. Një kabinë për të futur kokën. Më e pakta që mund të bënim. Atëhere dhe u njoha me Nadirin. Duhej të ishte aty mbi pesëdhjet vjeç. Kishte pritur gjersa mbaroi rreshti i njerëzve.
-Do ta pimë një kafe. – më tha si me detyrim – Mora vesh se edhe ti je njëlloj si unë. Një kabinë. S’kam njeri. Vij nga burgu, drejt.
S’kisha si ta refuzoja. Kishte ca sy të kaltërt të zbardhëllyer. Mbaruam shpejt formalitetet. Një kabinë tre me tre, me banjë të përbashkët.
-Do të shkosh tek shoqata në Durres, – i thashë – kërko ndihma. – I dhashë emrin e një miku tim. – Do të të ndihmojë. – shtova.
Rutina e punëve na ndau. E takoja rrallë. Përshëndeteshim. E ftova dhe unë një herë për kafe. Kishte gjetur një grua moshatare. Punonte pastruese në një ndërmarrje shtetërore. Dikur e ndihmova të niste një punë në Ndërmarrjen e peshkimit. Por punoi ca muaj dhe iku. Nuk e duronte dot detin. Me të keq. Me të shtyrë pas kësaj. Po një të shtunë më kish marrë edhe tek kabina. Më njohu me gruan. Po fliste pak. Sytë i hidhte gjithnjë prapa krahëve të mi. Shikonte larg. Thuajse nuk e ngacmova asnjëherë. Pas disa vjetësh u largova nga ajo ndërmarrje. Shkova larg. Por gjithsesi, vazhdonim ndonjë shkëmbim urimesh. Nga fundi i vitit ’96 kisha celular. Ma kërkuan një herë numrin dhe unë ua dhashë. Mbase donin një mbështetje. Por Nadiri nuk të bezdiste kurrë. I shihja ndonjë herë duke shëtitur buzë detit. Buzëqeshja. I përshëndetja nga larg. Nuk kishte asnjë gjurmë kokorrithesh në kokë. Rruhej me brisk. Por në ’97- ën mora vesh që nuk i kishin dhënë shtëpi të re. Kishte ndarë mbi njëqind apartamente shoqata dhe atij nuk i kishte dhënë. Ishte mërzitur. Shkaku: sikur ishte pa fëmijë… Shpesh ecnin për krahu të dy, buzë detit. Ngadalë. Po sa herë që i shihja edhe më ngadalë.
Kur një natë, celulari vonë. Mezi e njoha zërin e gruas.
-Nadiri më la – më tha me zë të ulët. Ajo gjithmonë kështu fliste. Renda ta ndihmojë. Por s’qe nevoja. Shokët e burgut ia morën të gjitha përsipër. Varrim i thjeshtë por dinjitoz.. Donin t’i thonin dhe dy fjalë mbi varr, por gruaja nuk pranoi.
-Nadiri më thoshte gjithnjë, nuk dua asnjë ceremoni mbi varrin tim.
Kur i zgjata dorën e ngushullimit, më pëshpëriti: -Na je gjendur si vëlla. Kalo nga shtëpia për një kafe. Kam një porosi. Nuk të shqiste nga goja ditët e fundit. Të të rrojnë gjithë ç’ke!
Dhe shkova një ditë brenda javës.
-Ç’të të them… – thoshte gruaja gjithnjë në këmbë. – Ti duhet ta kesh kuptuar. Ai fliste pak. Po kishte kohë që shkruante. Ja, në atë bllokun e trashë… Më porositi të ta jepja ty. Ke dhe një letër brenda. Ai zarfi. Dhe ai është për ty. Një lloj ditari. Janë kujtimet e tij. Ndoshta një ditë do të të shërbejnë. Mos e humb letrën, të lutem. Letrën ma kujtonte shpesh. Çoja deri në fund…
E përshëndeta dhe ika. Dhe atë natë s’vura gjumë në sy. Lexova shënimet e bllokut. Një jetë e shpenzuar në dukje kot. Por mes rreshtave shfaqej një dinjitet dhe një karakter për t’u patur zili.
Dhe aty nga mëngjesi i erdhi rradha letrës. Mbeta gojë hapur. Një llogjikë e hekurt dukej se e përshkonte dhe aty për aty, vendosa ta bëja publike. Ai kishte vdekur tashmë, ma kishte lënë mua në dorë dhe kishte ikur. Ishte një histori nga të shumtat që kishte kaluar ky vend. Një histori me moral. I përqasej gjithsesi mendimit tim. Këtë vend do ta shëndoshte morali. Edhe sikur mos ta bëja unë, do të dilnin të tjerë. Të tjerë do të bënin publike me qindra dhe mijëra të tilla. Kishte pa fund nga këto. Veç, s’duhej t’i bëja asnjë retushim. Historia ishte e gjallë mbi tryezën time dhe unë s’mund t’i shmangesha asaj. Le të zemërohej Olimpi. Pjesë e historisë ishte dhe ai. Le të lëshonte rrufe. Të vërtetës nuk do të mund t’i bënte dot asgjë. Do të shuheshin rrufetë pa arritur në tokë. Fundja, kishte ndodhur një përmbysje. Një përmbysje në të gjithë parametrat. Dhe s’mund të ndërtohej një shoqëri tjetër me të njejtin ushqim shpirtëror. S’mund të bëja ndryshe. Do të ishte pjesë e tregimit tim “Letër e padërguar”. Ja lexojeni…
Krijuesi im, Ismail Kadare!
Të drejtohem ty, pikërisht në momentin kur kuptova se nuk kam më kohë për të jetuar. Besoj se do të të bjerë në dorë pas ikjes sime përgjithnjë. Ndoshta do të të duket e çuditëshme. Jam njëri nga personazhet e tua. Ndodh rrallë apo askurrë një kontrovers i tillë, por besoj se do të kuptosh së paku sinqeritet në fjalët e mia.
Pra… Jam ai njeri pa emër, madje pa mbiemër dhe për këtë nuk kam asnjë faj. Deshe dhe më bëre kështu dhe do të vazhdoj të jetoj kështu gjersa të vdes. Anonim. Por jetuam ca kohëra disi ndryshe së fundi, ndaj marr guximin të të shkruaj. Nuk futem më në burg. Të gjitha të tjerat mund t’i pres, por tani janë pa pasoja. Ndodhem në fund të udhëtimit dhe mirsetëvijnë. Vetëm, të betohem, do të jem i hapur, serioz dhe pa paragjykime.
Atëhere: Po vetquhem me nofkën që më vure ti në roman: Kokorrithi qimekuq me prenka jam, ose shoferi i furgonit të kuq me targë TR 17 55. Sigurisht që më kujton. Krijesa jote jam. Tek “Dimri i vetmisë së madhe” ose “Dimri i madh”. Nëse do ta marrësh ndonjëherë këtë letër, sigurisht që do ta hapësh librin në faqen 380 e tutje.
Sa e kam vrarë mendjen atëhere dhe tërë kohën! Përse nuk më vure një emër? Një mbiemër? Të paktën, një inicial? Letërsia i pranon edhe këto të identifikojnë tipa të shtresave të ndryshme shoqërore. Edhe ti ke përdorur, për shembull: Kritiku K. C., ose shkrimtari A. T. Përse nuk e bëre edhe me mua një gjë të tillë? Nga e pate idenë? Mos nga Manzoni? Klasiku i letërsisë italiane? L’Innominato? Njeriu pa emër? Personifikimi i së keqes njerëzore që s’meriton as të emërtohet? Anonimati gri i përjetshëm? Llumi?…
Një ide të tillë pata hasur dikur edhe tek Majakovskij: Njeriu i keq nuk meriton as të emërtohet. Ashtu është. Po pse atëhere më njollose edhe mua me atë vulë memece? Në ç’kuzhinë e gatove atë? A do mund ta quaja laborator atë kuzhinë? Qoftë edhe i sofistikuar, qoftë edhe delikat ai krahasim. E ç’ta diskutoj tani. Kështu deshe ti, krijuesi im, le të mbetet kështu: Jam pra, shoferi kokorrith me prenka, shoferi i furgonit të kuq të mishit me targë TR 17 55 ose shkurt jam Targa TR 1755.
Ka qenë një qëllim parësor ky i laborantëve të regjimit tashmë të urryer dhe të diskredituar. Ashtu i donin njerëzit: thjeshtë një numër, një targë. Një masë gri pa jetë, amorfe, me një veti plastike të mirfilltë. Të gjithë të barabartë, të barabartë me zero. Të falenderoj për këtë, krijuesi im. Nuk ishte shaka të më krijoje si personazh. Të më jepje frymë. Veçse kam pasur dhe kam rezerva për këtë dhe këto, për të treguar sa larg realitetit dhe sa dashakeq ke qenë. Pse mos të them falsifikator i sofistikuar, ndonëse profesionalisht lart në krijimin e figurës time. Ti nuk zhvillove atëherë veç një nga ato shabllonet e gatëshme që i pëlqenin aq shumë Enverit “të madh”, rrugën e të cilit s’pate thellësinë e mjaftueshme të mendimit për ta gjykuar kur duhej. S’pate (s’mund të jeshë gjeni atëhere) ose s’ munde, (si një oborrtar meskin) që në subkoshiencën e vet përsërit orë e pa orë: Bukën tonë të përditëshme falna o Zot, amin!
Krijuesi im, Kadare! (S’mund të të quaj si Pinoku: Baba Karlo, Baba Kadare)
Është e vërtetë që më bëre shofer. Është e vërtetë që më bashkëngjite dhe një targë. Por s’është e vërtetë që unë mbartja në atë kohë tërë ditën mishin aq të kërkuar. Ky do të ishte një privilegj tepër përkëdhelës për çdo shofer, aq më tepër për mua, të deklasuarin, një privilegj ireal. Po edhe për ty do të ishte një zbutje e luftës së klasave. Dhe këtu historia do të dënojë si fallsifikator.
Unë mund të mbartja çdo gjë tjetër, ashtu siç kam mbartur: dru, plehra, katran, përsëri plehra, (edhe fekale posi), por kurrsesi mish, në asnjë mënyrë mish, në një kohë pa mish. Ky ka qenë një truk me qëllime të mbrapshta që s’i përgjigjej realitetit. Ky veprim nuk inkuadrohet as në atë që në letërsi ose në të gjitha fushat e jetës dhe veprimtarisë mendore quhet skematizëm. Aspak jo. Është pjesë e asaj strategjie tepër të sofistikuar gënjeshtare dhe të mbrapsht që u luajt në kurrizin e këtij populli vite e vite me rradhë. Ishte një piramidë e tërë diktatura, me mekanizmat e saj, me strategjinë e saj. S’kam dyshim, se në këtë mekanizëm e në këtë strategji, pozicion të padiskutueshëm ke pasur edhe ti, krijuesi im, shpikësi im, Ismail Kadare. Ky është problemi më i rëndesishëm i një kombi. Ka të bëj me ushqimin e tij shpirtëror.
Kanë kaluar kaq vite, tashmë. Vendi nuk eci në rrugën “e ndritur” nëpër të cilën donit ta drejtonit ju, krijuesi im. Kjo u vërtetua katërcipërisht. Asnjë parashikim i yti nuk doli. (Paradoksale për një gjeni)
Më kishe stisur mendime të mbrapshta në kokë. Më kishe mbruajtur me urrejtjen më të skajshme. Humanizmin tim e ktheve në një tymnajë fantazmash hamletjane. Kur i rilexoj ato faqe të librit tënd që më takojnë mua, më rrenqethet edhe tani mishtë. Një shpirt fisnik ti e paraqet kanibal. Rri e mendoj. Përpunoj në mendje teorinë tënde të zvarritjes… Dhe si besimtar, s’kam dashur kurrë të merrem me problemet e drejtësisë, por gjithsesi një pyetje më ka gërryer tërë këto vite ndërgjegjen: Interpretimi i kësaj teorie si tradhëti e lartë ndaj atdheu, a do të mund të realizohej ndonjë herë?…
Injektove në trurin tim me dhunë profesionale e intelektuale prej fanatiku të sëmurë idenë e zvarritjes. Të gjatë, të lodhëshme, totale. Zvarritje të trupave të Komitetit Qendror. Zvarritje të funksionarëve shtetërorë dhe partiakë. Të shkrimtarëve dhe artistëve kolaboracionistë të pushtetit popullor, pra edhe zvarritjen tënde. Për të qeshur…
Më tej akoma. Zvarritje të aktivistëve të organizatave të masave, të Frontit, të Gruas, të Rinisë. Pambarim. Skena makabre. Nxjerrje kockash nga varret e dëshmorëve (o Zot!) si në mesjetë. E dyshimtë është ta kenë bërë turqit te varri i Skënderbeut. Gojëdhëna… Hajmajli… Kombinime trupash të vrarë lidhur me kockat. Përralla arabo-aziatike. Rrëzime monumentesh dhe zvarritje bronxi. Krahë të këputur, mish, gjak, kocka e bronx së bashku etj, etj, etj…
Nuk mund të vazhdojë më tej veçse duke klithur një ndal!
Përse më bëre aq cinik e të verbër? Përse më polarizove në skaj? Cilës teori i shërbente kjo? Cilave forca? Të bardhëve apo të kuqëve? Vëllezërve apo armiqëve?
Është e qartë tashmë. Nëse do të mund të bëja një akuzë, ajo do të ndiqej nga një materjal pafund. Vetëm miopët, puthadorët dhe akrobatët mund të të besojnë akoma. Mjaft më me “e lagu, s’e lagu”. Çdo njeri në tërë spektrin e shoqërisë shqiptare të asaj kohe të zezë, që kishte një thërmizë pushteti, ndoshta edhe fëmijë, kur lexonte ato rreshtat e tua, nxirrte vetëm dhe vetëm një përfundim: T’u biem atyre, t’u marrim frymën, t’i luftojmë gjer në fund, sepse sikur edhe pak të ngrenë kokën, ja çdo të na bëjnë: Zvarrë do të na heqin, gjysëm të gjallë rrugëve… Dhe pasojat dihen. Arrest. Hetuesi. Dhjetë vjet burgim të rëndë nëpër galeri minierash. Dhjetë të tjera shtesë në revoltën e Spaçit e do t’më kishte zënë vdekja brenda, po të mos kishin fryrë erërat e lirisë…
A nuk ishte ky një fabrikim dhe nxitje e hakmarrjes së njërës palë të popullit kundër tjetrës, ushqim i asaj motoje të zakonshme të një diktature: përça e sundo?!… Sigurisht, sigurisht…
Pra, në atë errësirë të thellë, më shumë se një qiri i ndezur, ke qenë një buri gjahëtarësh shtrigash, një penë e fortë pas të pagabueshmit Zeus, prandaj dhe dyshimi im me akuzën e madhe duhet të ishte plotësisht i përligjur. Ndaj rruga për Stokholm s’ka si të mos kalojë nga Haga, krijuesi im. S’ka sesi, më beso. E pastaj duhet të vinte natyrshëm dhe Helsinki, traktati, normalisht…
Sa ngjarje të madhërishme kaluam në fundshekullin e shkuar! S’më shqitet nga mendja heqja zvarrë e monumentit të diktatorit. Dhe të betohem, s’e kisha menduar kurrë kaq shpejt. Por të jesh i sigurt, krijuesi im i paharruar, se ajo qe zvarritja e vetme që bëri ky popull, ku s’kish sesi të mos mirrja pjesë dhe unë, biri i atij “kolaboracionisti” të pushkatuar në rrethinat e Tiranës që as varrin nuk ia mësova për pesëdhjet vjet. Asgjë më shumë, i dashur. As gjak, as kocka, as plumba, as, as… Madje, as muzikë imponuese me violinçel nga Marku, në ndonjë nga udhëkryqet e Tiranës, siç parashikoje ti. Ishte pjesa fisnike e një populli, natyrisht. Lulet e bardha të shpirtit të tij i kanë kaluar të gjitha stinët pa ndryshuar ngjyrë. Kurrë. Duhet të qëndroje midis tij për t’i njohur ato lule. Atëhere po. Do t’i kishe njohur si duhet edhe proceset historike, edhe shpirtin e popullit tënd. Larg, larg, im Zot, nga komercializmi për të jetuar.
E që këtu, më del akoma më në dritë aftësia jote në inskenimin e trukeve, aftësi që sado pak do ta ketë mbushur ndërgjegjen me danga (Ç’më kujtojnë Migjenin këto danga!) Dhe ndoshta është pikërisht kjo arsyeja e vërtetë që të bëri të mirrje arratinë, sepse gjemia kish nisur të mbytej tashme.
Por koha është gjykatësi më i drejtë dhe melhemi më shëronjës. Shpesh jemi ndodhur kohët e fundit vetëm pak kilometra larg: Ti në vilën në Golem, unë në kabinën prej druri të kalbur në Plazh. Kam dashur shumë herë të të takoj. Ndoshta vetëm për vetëm do t’më kishe kërkuar të falur. Ndoshta do të më kish mjaftuar ajo fjalë, për ta shuar luftën, por ndoshta dhe jo. Ndaj preferova të mos ta prish këtë paqe të vogël që m’u krijua në fund të jetës. Një gjë është e vërtetë. Targa jote TR 17 55 vazhdon të qëndrojë midis njerezve të thjeshtë. Sigurisht nuk mbart më fekale në këtë moshë të thyer, por mundohet ta ushqej shpirtin me paqe. Edhe kjo letër besoj se i shërben paqes dhe prosperitetit të vendit tim. Po nuk ditëm se nga erdhëm nuk do të dimë kurrë se nga të shkojmë dhe si.
Shpesh e më shpesh rri e mendoj për romanin tënd tejet të njohur “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” dhe mendja më shkon në një ëndërr që nuk m’u nda kurrë: A do të mundem, vallë, të të përgjigjem ty, shkrimtarit aq të shquar, krijuesit tim, me një antiroman: “Ushtria e gjallë e gjeneralit të vdekur”? Zoti më ndihmoftë ta bëj! E në s’e bëfsha, do të ketë të tjerë pas meje.
Targa TR 17 55…