Kujtime mbi Vinçenc Prendushin
nga Arshi Pipa
Mbrapa burgut të Durrësit, mbrenda telave, âsht nji ndërtesë përdhese. Shërben njikohësisht si restorant dhe si shkollë; aty policët marrin ushqimin e përditshëm, aty marrin edhe mësimet e partís. Kët herë shërbeu edhe si sallë gjyqi.
Nanduer 1947.
Hove hove të burgosunit janë nxjerrë përpara gjyqit ushtarak. Asht vala e terrorit mâ t’egër. Intelektualë, teknikë, klerikë, por edhe zejtarë, fshatarë, të gjithë ata qi mendohet se janë kundërshtarë, veprues ose jo të partís, janë fshî dhe rrasë nëpër burgje. Gjykimi âsht sa për sy e faqe: proceset kurdisen mâ parë nga Ministrija e Mbrendshme, gjyqi vetëm i ven në skenë. I burgosuni merret nji ditë nga Dega e Sigurimit dhe futet mbrenda nji dhome. Shef para vetes, ulun në travezë, tre oficera madhorë, nji tjetër pak mënjanë brrylas, nji nënoficer me nji makinë shkrimi. Njeni prej tyne lexon nji fletë, zakonisht fillimin ose fundin e saj; vazhdojnë pyetjet, shoqnue me kërcënime dhe shamje. Kjo vazhdon dhjetë deri njizet minuta, simbas rasës. Mandej i burgosuni nxirret jashtë dhe nji tjetër futet në dhomë. Njeriu pandehë se gjindet më nji seancë hetuesije. Mbasi e binë në burg merr vesh se ka qenë para gjyqit ushtarak.
Për disa ditë me radhë gjyqi ushtarak i Garnizonit të Tiranës, i kryesuem prej Major Gjon Banushit, ka gjykue ksisoj, me dyer të mbylluna. Tash âsht vendimi.
Në sallën e vogël qëndrojnë mbi banka rreth gjashtëdhjetë të burgosun. E shumta nuk e njohin njeni tjetrin. Fëtyra të nxime, të hjekuna, qi kqyren ndërmjet tyne frigshëm, pabesueshëm.
Hyn trupi gjykues, Prokurori, Kapiten I-rë Petrit Hakani, nisë pretencën. Ban nji përmbledhje të shkurtë, të ngutshme, mandej nxjerrë nga çanta nji tufë letrash dhe ndán andej listën e grupit të parë.
Përpara meje âsht nji burr me flokë të bardhë, i mbledhun kuspull, i veshun me nji mantel të zi të dalun boje. Nuk ka lëvizë gjithë kohën. Lëvizë tash në thirrje të nji emni.
“Vinçenc Prendushi!”
Ngrihet ngadalë, mundshëm, dhe ulet mandej pa thanë nji fjalë.
Prokurori lexon pretencën e të pandehunit. Akuzat janë krejt gjenerike, pa asnji fakt konkret, ato tashmâ të stereotypuemet: “anmik i popullit”, “bashkëpunëtor i okupatorit”, “fashist”. Theksohet fakti se ka qenë peshkop i Kishës Katholike dhe me kët rasë shtohen frazat: “klerik reaksjonar”, “agjent i Vatikanit”. Në fund kërkimi i dënimit: njizet vjetë.
Njizet vjetë n’ato rrethana, dhe për nji personalitet si Vinçenc Prendushi, nuk âsht fort keq kur të mendohet se fill mbrapa prokurori kërkon dënimin me vdekje për famullitarin e tij Don Anton Zogaj.
Në fjalën e fundit Imzot Prendushi thotë me zâ të ramë:
”Nuk i kam dashtë kuj të keqen. Jam mundue me bâ mirë.”
Vendimi i gjyqit âsht: “njizet vjet privim lirije me punë të detyrueshme”.
***
Me Imzot Prendushin u njofta fill mbas gjykimit. Na qëlloi me ndenjë së bashku, në nji dhomë të vogël të burgut, ku vunë edhe Myftiun e Durrësit, Mustafa Varoshin, Prof. Prenk Kaçinarin dhe nji profesor tjetër1).
Disa ditë mbrapa Myftiu, i cili nga torturat e tmerrshme gjatë hetuesís ishte bâ kufomë e gjallë, vdiq në Spital të Durrësit. Prof. Prenk Kaçinari, qi vuente nga tuberkulozi, qe lirue nga burgu më 1949. I mërzitun nga persekutimi i vazhdueshëm ai vrau veten më 1956.]
Pak mâ vonë u shbartëm andej në nji dhomë tjetër. Më kujtohet mirë kjo dhomë, e veçueme prej të tjerave më nji skanj t’oborrit; kishte qenë motit xhebehane dhe kishte mure të trasha, me tavanin në trajtë kybeje, me vetëm nji dritare të vogël. Te kjo dhomë, e njoftun nën emnin “Dhoma Nr. 8”, vendoseshin zakonisht “mâ të rrezikshmët”. Ishim mjerisht, rreth tridhjetë vetë në nji hapsinë mâ pakë se tridhjetë metra katrore, megjithktê të burgosunit u ngushtuen edhe mâ për me i bâ Imzotit nji vend mâ të gjanë, tue e vû në krye të dhomës. Mue më qëlloi me qenë pranë tij.
Nuk vonoi shumë dhe u miqsuem. Kuvendojshim mbi gjana politike, tue komentue gjendjen, me zâ t’ultë, qi fjalët mos të ndigjoheshin prej të tjerëve. Torturat komuniste na kishin bâ me qenë të matun. Por politika Imzotit nuk i pëlqente dhe mâ shpesh kuvendojshim mbi gjana tjera, mbi letërsi, mbi gjana të së kaluemes, mbi përvoja vetjake të ndryshme. Me të tjerët Imzoti ishte shumë i ndalun dhe çelte gojën për me dhanë ndonji këshillë, edhe atëherë kur ishte i pyetun, ose për me ngushëllue me fjalë të buta zemrat e vuejtuna të njerëzve. Fort rrallë tregonte ndonji ndodhí të jetës së vet, ose ndonji anekdotë ose ndonji fakt historik, dhe gadi gjithmonë me qëllim edukativ. Atëherë gjithë dhoma e vështronte (dëgjonte; shën. N.K.), në nji heshtje njimend vetare. Flitte thjeshtë, në mënyrë qi me e kuptue edhe fshatarët. Ndante me mâ të vorfënt at pakë gjellë që nji plakë e përshpirtshme i binte kur kishte.
Rrinte, ndonjiherë me orë, në vendin e vet pa folë, me kqyrjen (shikimin; shën. N.K.) e tretun përtej dritares. Mbas gjase atëherë lutej. Ishte i butë në shpirt e i paqëm, thellë i devoçëm, i kushtuem kryekëput misjonit të vet kishtar, në kuadrin e të cilit dinte me pajtue, me nji urtësi të bindshme, dashunín e vet për atdheun dhe shijen për letërsín. Buzëqeshun në të folun, zêmërgjanë ndër gjykime, i qetë e i sigurt në besimin e vet të patrandshëm, por jo i mbyllun ndaj shekullit, medje fort i kuptueshëm për nevojat dhe të metat e njerëzve, Imzot Prendushi të bante shpejt për vete.
Mbasi qemë afrue mjaft un i lypa lêje ta thirrsha Patër Vinçenc; titulli i françeskanit të dikurshëm më tigëllonte mâ për zemër n’ato kushte të trishtueshme ku dallimet mes njerëzve nuk mund t’ishin veçse të rendit moral.
Dinjiteti kishtar i Vinçenc Prendushit, i kombinuem me vlerën e tij letrare dhe i kqyrun nën prizmën e patriotizmës shqiptare i jep fëtyrës së tij nji randësi madhore në radhët e përfaqsuesve të kombit.
Jeta e tij âsht nji jetë e panjollë, e shkrime në shërbim të disave nga idealet eprore njerëzore qysh janë atdheu, arti, feja. Emni i Vinçenc Prendushit âsht nji emën i dashun sidomos për shkodranët. Qysh i ri, i veshun me zhgunin e Shën Françeskut, Patër Vinçenci tregoi takt dhe kuptim të rrallë në të zbutunit e fanatizmës fetare në qytetin e Shkodrës, ndër kohnat e turbullta fill mbas krijimit të shtetit shqiptar. Qysh atëherë ai shquhej për patriotizmën e vet në radhët e urdhëntarëve të Shën Françeskut, të ktij urdhni fetar të cilit Shqipnija i detyron nderimin mâ të madh për shërbimet e mëdha në lamën e kulturës e përgjithsisht të çashtjes shqiptare. Mbahen mend ligjëratat e bukura dhe t’urta atdhetare, të meshtarit të rí ndër rasa të ndryshme në lidhje me data historike. N’ato mote nisë edhe veprimtarija letrare e Patër Vinçencit, i cili në mbledhjen dhe botimin e “Kangëve Popullore Gegnishte” i dha nji hov të rí, në nji drejtim mâ shkencuer, folklorës shqipe dhe me lyrikat e veta të para të botueme ndër të përkohshmet “Hylli i Dritës” dhe “Zani i Shna Ndout”, zû t’i gdhênë vetes nji emën të denjë në historín e letërsís shqipe. Vinçenc Prendushi qe nji nga punëtorët mâ të frytshëm të letërsís sonë; përveç veprës së tij kryesore “Gjeth e Lule”, ku janë të përmbledhuna lyrikat e veta, ai përshtati ose përktheu në shqipen shumë vepra të letërsís botnore, i udhëhequn gjithmonë në zgjedhjen e vet nga kriteri i pajtimit t’artit ndaj fés. Për aftësín e vet si udhëheqës spiritual Patër Vinçenci qe zgjedhë Provincjal i Françeskanëve shqiptarë dhe mâ vonë, qe emnue prej Selís Shenjte ipeshkëv. Pushtimi italjan e gjeti Imzot Prendushin Argjipeshkëv të Durrësit, njeni nga dy dinjitarët mâ të naltë të Kishës Katholike Shqiptare.
Si i këtillë më njenën anë dhe, në tjetrën, si njeni nga përfaqsuesët e letërsís kombtare, Imzot Prendushi nuk mund ta kishte të gjatë me komunizmin, i cili âsht në të njajtën kohë kundër fés dhe kombësís. Imzot Prendushi më ka rrëfye qysh Enver Hoxha i kishte thirrë, gjoja qi të këshillohej me tê për punët e Kishës Katholike Shqiptare, në të vërtetën për t’i imponue atij pikëpamjet e politikës komuniste ndaj fés. Nuk kishte mundë ta bindte. Mâ vonë, mbasi Imzot Prendushi u burgos, ai u vërsul ashpër kundër tij në njenin prej fjalimeve të veta. Mbasi e burgosën e torturuen. Prej vetë gojës së tij dij se e kanë rrahë mâ parë me drû, mandej e kanë lidhë për kambësh e për duersh, i kanë kallë mes tyne nji drû me nji çengel më tê, mandej kanë varë drunin më nji gozhdë të madhe në murin e nevojtores, tue e lanë aty deri sa i ka rá të fikët. “Si dashin në krrabë!”, shtonte buzëqeshun Imzoti, të cilit nuk i mungonte nji damar shakaje.
Përfytyroni tash kët njeri, nji burr gjashtëdhjetepesë vjeçar, nji prelat të naltë të Kishës, nji nga fort të rrallët shkrimtarë të Rilindjes ende të mbetun gjallë, përfytyronje të varun asisoj në nji nevojtore të Degës së Sigurimit.
Ky njeri, i kqyrun prej shqiptarëve me nderimin mâ të madh, i ruejtun në mirënjohjen e tyne si nji relike mbrenda peshtafit (kuti e vogël – N.K.) të vet, ky symbol i së kaluemes së Shqipnís për të cilën na mburremi, ky njeri rrëmbehet përdhunë nga shtëpija e përvunjtë e nji katundi, ku kalonte ditët e mbrame të jetës së vet, bashkë me Zotin dhe me librat, dhe ndryhet në burgje dhe torturohet.
Pse? Cilat ishin fajet e tija?
E kam lexue un vetë akt-akuzën e Prokurorit kundër tij. Ndërmjet sulmeve të zakonshme gjenerike përmendej se ai kishte pranue, kur u pushtue Shqipnija nga Italija fashiste, nji automobil nga Luogotenenca. Për ktê paditej si “bashkëpuntor i fashizmit”.
“U mundova t’u spjegoj hetuesve – më thonte Imzoti – se kjo gjâ nuk kishte randësín qi ata i jepshin. Luogotenenca u kishte dhurue nga nji automobil të gjithë dinjitarëve eprorë të komuniteteve fetare shqiptare, pra edhe mue. U thashë se pse njeni hypë ndonjiherë në nji automobil të falun nga nji shtet qi âsht fashist nuk bâhet doemos fashist. U thashë se Kisha Katholike Shqiptare kishte nji traditë kombtare për të cilën ajo ishte krenare, traditë e cila zente fill me meshtarët shqiptarë të shek. XVII si Budi, Bardhi, Bogdani, dhe se ajo kishte qenë vazhdimisht kundër çdo pushtuesi të huej, qoftë ky turk a sllav a italjan!”
“Po ata çka thojshin Pater?”
“Asht vështirë me arsyetue me njerëz qi nuk dinë edhe elementet e logjikës. Më sulmojshin gjithnji: “T’ishe ti shqiptar i mirë nuk pranojshe automobilin e fashizmit!” Tekembramja – çka të bâjshe? – mbylla gojën dhe ndigjojshe tue thanë me vete: Hej ti more automobili i zí, sa shumë punën ma qite!”
Dhe shtonte tue vû buzën në gaz: “Së paku të ja kisha ndie lezetin! Se nuk e pata përdorë veçse rrallë fort, pse nuk delsha shpesh prej Delbinishtit. Kur çoi e e muer mâ vonë nji komisar ishte, mund të thom, aq i rí sa kur ma patën falë!”
Nji ditë e nxorën me mbartë trungje. Burgu i Durrësit âsht i vendosun pakë më kodër dhe kamjonat zhgarkojshin në rrugën poshtë; prej andej i ngarkojshin të burgosunt tue i ngjitë nalt dhe tue i stivue. Njeni rojesh, kur po caktonte punëtorët, ju suell Imzotit: “Edhe ti, prift!” Të gjithë u çuditën mbasi der atë ditë nuk e kishin mërzitë për gjana të këtilla: ai ishte jo vetëm plak, por kishte, për mâ tepër, nji erní (hernie; shën.N.K) të theksueme, t’atillë sa memzi ecte. Imzoti nuk tha gjâ e duel me të tjerët.
Un nuk qeshë atë ditë në punë, por shokët më treguen mâ vonë gjithçka. I kishin ngarkue më sup trungje qi ai nuk mund të mbarte kurrsesi, ishte rrokullisë me to, nji herë, dy, trí, dhe gjithmonë pa bëzâ. Drejtori i Burgut dhe Komisari e bâjshin “sehir” nga shkallët e Burgut. Qeshëshin. Shokët bâjshin ç’mos për ta ndihmue: i lejshin atij anën mâ pakë të randë të trungut, kur ky ishte i hollë, ose, kur ky ishte shumë i trashë dhe i gjatë, ndajshin peshën në supat e tyne në mënyrë që trungu atij mos t’i peshonte. Por edhe vetëm ngjitja përpjetës ishte për tê tepër, tepër e mundshme (mundimshme; shën. N.K.). Shumë herë ishte rrëzue lëmuç tue mbetë pa frymë. Rojet e lijshin atëherë disa minuta me pushue dhe prap e futshin në punë.
“Prift, ke bërë ndonjëherë kështu punë?” e kishte pyetë njiherë Drejtori i Burgut, tue u zgërdhî. (Ai si edhe policët nuk e quejshin ndryshe veç: prift. E shqiptojshin kët fjalë me nji shtrembënim të buzëve, theksueshëm; në mendjen e tyne fjala ishte shamje).
Nji shok i kishte dhanë zemër – ktê ma tha vetë mâ vonë, dhe i kishte bâ aq shumë përshtypje mbasi shoku ishte mysliman:
“Imzot, – kishte thanë ky – kështu Krishti i âsht ngjitë Golgotës.”
Kujdesi i tij kryesuer ishte për Don Anton Zogajn. Don Antoni ishte dënue me vdekje dhe ndodhej atëherë i mbyllun në njenën nga qelat qi shërbejshin për banjo. Kishte qenë famullitar i Durrësit, pra nên mvarësín e drejtë t’Imzotit. Ishte e rrezikshme me marrë e dhanë me të dënuemin për vdekje, por me anë të shokëve Imzoti ja doli me dijtë dëshirat e mbrâme të famullitarit. Njena prej ktyne ishte me nxjerrë jashtë burgut komçat e petkut fetar qi ai gjithnji mbante. Kët gjâ mundëm me e bâ. Imzoti nuk dinte si me falnderue për ktê.
E pata pyetë Imzotin nëse kishte lanë te shtëpija ndonji dorëshkrim. M’u gjegj se kishte përpunue përkthimin e Veber-it “Dreizehnlinden”. Kur e pyeta pse kishte përkthye bash kët vepër dhe jo ndonji tjetër mâ të njoftun të letërsís gjermane (Imzoti e dinte gjermanishten mbasi ishte edukue n’Austrí), ai më tha se kishte zgjedhë atë vepër për arsye se zakonet e malsorëve austriakë kishin shumë gjâna të përbashkta me ata të malsorëve tynë (tanë; shën.N.K.).
Me Imzot Prendushin ndenjëm bashkë der nga vera e vjetit 1948, kur un u dërgova, bashkë me shokë, në Kampin e punës së Vloçishtit. Kur ktheva andej, nga fundi i Nandorit, gjeta Imzotin të smundë. Vuente prej zemre dhe rrallë lente dhomën për me dalë n’oborr.
Gjendja e tij erdh tue u keqsue me të shpejtë. Qe dërgue në spital. Pak mâ vonë shkova edhe un në Spital.
Spitali i Burgut ndodhej n’atë kohë në nji ndërtesë përdhese, nji aneks i Spitalit të Durrësit, e cila binte mbi nji rrugë të ngushtë, jo shumë larg bulevardit “Dalip Tabaku”, të ndërtuem prej të burgosunve. Dhoma ishte e vogël, e ultë, e vjetër, me dy dritare të cilat kqyrshin kah deti. Kishte qenë mâ parë dhomë zjarmi, mbasi kishte votër.
Mjekët i kishin gjetë Imzotit nji “asmë zemre”, sëmundje e randë, sidomos për moshën e tij. Asma e ngushtonte mâ fort natën. I vinte me hove qi shkojshin tue u përshpejtue der në gulshim të randë, sa me e lanë pa frymë. Kur i kalonte, mbas disa orësh, binte si i vdekun e për nji kohë të gjatë nuk mundte me folë. Mjeku i pavijonit, Dr. Propopulli, nji njeri me zemër ari të cilit i dhimbeshin të burgosunt dhe të cilëve u shërbente me shpirt, bâni gjithçka për Imzotin. E vizitonte disa herë ditën, jashtë zakonit, dhe shpesh i binte barna nga të vetat, mbasi spitali nuk kishte.
Kjo ka qenë në fruer 1949 (shkurt; shën. N.K). Flitej atëherë me ngulm se, mbas prishjes më Jugosllavín, qeverija po përgatitte nji amnisti të madhe, nga e cila do të përfitojshin të gjithë të burgosunt e pafajshëm. Në gjendjen në të cilën ndodhej Imzoti shpresa për me dalë nga burgu, me i kalue ditët e mbrame të jetës në shtëpi, nën kujdesin e ndonji njeriu të dashun, ishte nji mënyrë për me e mbajtë gjallë, dhe un përpiqesha sa ma shumë me ja këndellë atë shpresë. Nuk mendojsha aspak se komunistat do ta lirojshin për hir të së drejtës, por më rrênte uzdaja (shpresa; shën. N.K) se ndofta logjika e vijës se re politike mund të përparonte sa me shtërngue qeveritarët qi të bâjshin çka nuk dëshirojshin. Ndër ato ditë kemi bâ me Imzotin shumë kuvendime mbi gjendjen politike, nepër të cilat un shkojsha tue ja ushqye shpresën e lirimit.
Më kujtohet nji skenë e mallëngjyeshme. Nji ditë prunë ndër né për pak kohë Don Jul Bonatin, famullitarin e Vlonës. E bijshin nga Burgu i Vlonës për ta strehue n’azilin e të çmendunve të Durrësit. Don Jul Bonatin e kisha njoftë qysh kur kisha qenë student në Firence; ai përpiqej asokohe me shtypë përkthimin e vet italisht të “Lahutës së Malsís”. Nisëm kuvend. I kallzova se njeriu qi po gulshonte në shtrat ishte Imzot Prendushi. Atëherë Don Bonati, i cili memzi mbahej në kambë nga smundja dhe pleqnija e shtyme, u ngrejt dhe gadi tue u zvarnisë ju qas Imzotit; bani me i puthë dorën por Imzoti, sadoqi n’ankthin e gulshimit, nuk e la dhe tërhoqi dorën. Atëherë Don Bonati i kërkoi bekimin, dhe Imzoti, me nji përpjekje të fundme, i vuni dorën mbi supe. Mandej u plandos mbi shtroje.
Nuk vdiq atëherë por disa ditë mâ vonë. Ndër ato ditë hoqi mâ shumë se kurr. Tmerri ishte nata. Der në mesnatë kishte dritë elektriku, der atëherë vuejtja ishte mâ e durueshme. Por t’u fikmen drita, n’errsinën qi mbytte dhomën, vuejtja e tij rritej, acarohej. Ishte a-thue-se mungesa e dritës i mungonte frymën. Gulshimi bâhej atëherë i mënershëm, si rënkimi i nji të plagosuni, i cili, në vend qi të shkonte tue rá, vinte tue u shtue, der n’ulurimë. I bâhej, si më rrëfente, a-thue-se çapoj të hekurt ja mbërthejshin krahnorin, tue ja shtrydhë zemrën gjithnji mâ keq, tue ja shklye. N’ktë kohë njeriu nuk mund të flente mâ në dhomë. Ngriheshim me radhë dhe i fërkojshim kambët – kështu i dukej se diçka lehtësohej, mbajshim të pafikun zjarmin në votër: kandil nuk kishim dhe drita e flakës ndihmonte shumë me ja fashitë vuejtjen. Prandej qysh në mbramje kujdeseshim me grumbullue në votër mjaft drû. Ishte dimën, dhoma ngrohej me anë të votrës, prandej ishte parashikue nji sasi druni për zjarm. Por kjo sasi nuk mjaftonte për me mbajtë zjarmin gjithë natën dhe na duhej, me mënyra të ndryshme, me bindë rojet qi t’urdhënojshin shërbyest e spitalit për me na prû sa mâ shumë drû.
Por ndodhte shpesh qi nuk mund të kishim drû sa duhej. Dhe kur fikeshin xhixhat e fundme dhe errësina peshonte në dhomë, ngriheshim prej shtratit, herë njeni herë tjetri, dhe i rrijshim të smundit te kryet, tue i folë (të folunit ja davaritte disi travajën), tue i dhanë zemër, tue e gënjye se do të bijshin drû të tjera ose se nata ishte në të sosun.
Nji natë të tillë më tha copa copa:
-Tash po kuptoj fjalët e Goethes: “Mehr Licht!”
Ajo dritë së cilës i kishte thirrë në pikë të mortjes Poeti nuk ishte sigurisht, drita qi shohin syt tanë shqisorë. Dhe ktê Imzoti e dinte mirë. Por cili njeri nuk pau në dritën e ambël të qiellit symbolin e jetës? “Me të bâ dritë syt mbi dhé” – thotë populli ynë, me nji shprehje epërsisht poetike, për me cilësue jetën. Dhe kur mendja e njeriut u rrek me gjetë nji urë kalimi mes landores dhe palandores u ndal, si nji herë përherë, po te drita. Prej neoplatonizmit, tërthuer Augustinit, te shkolla françeskane e Oxford-it, përfëtyrimi i dritës ndriçoi konceptin e filosofís, tue ndërmjetsue mes poezís dhe mystikës. Dhe Foskolo pat thanë afër ditëve tona:
Perche gli occhi dell’uom cercan morendo il Sole… (“Pse sytë e nierit tuj dhanë shpirt lypin Diellin?…” – it.).
Imzot Prendushi u ndá kso jete nji natë të frorit 1948 (në origjinal asht shkru shkurt ’48 por duhet të jetë në fakt shkurt ’49; shën. ynë N.K.) Atë natë kishte zjarm në votër. Kur ja mbylla syt, syt e lodhun, të shterrun, qi aq shumë kishin rektue për dritë, m’u duk se pashë në fëtyrën e tij të hajthët, të shkrime, të paqueme mbas aq mundimi, nji ndriçim jo të zakonshëm. Ndofta mue më bâjshin syt e përlotun, ndofta nuk ishte veçse nji refleks i flakrimeve të kuqrimta të zjarmit të votrës, ngujue ndër rrudhat e thella të ballit të gjanë, ndër zgavrat e faqeve dhe ndër gropëzat e syve. Por ndofta ishte diçka tjetër. Shpirti qi në grahmat e dhimbës fyzike topitet, tkurret, terratiset, ai kullohet prej saj, kur dhimba të prâjë, si ujt prej lymit qi e pat trazue. Njeriu mund të mos besojë në pavdeksín e shpirtit. Por âsht vështirë me pranue se gjithçka mbaron me trupin kur vërejmë qysh njerzit vdesin për ideale.
***
Shënim:
I dashun Zef,
të kam dërgue nji letër para ndo nji jave. Tekembramja munda me e mbarue kët shkrim. Të më falësh që po ta nisi kështu dhe jo të daktylografuem: nji arsye e vonesës ka qenë pikërisht mungesa e nji makine shkrimi.
Besoj se ka me të pëlqye. Do të dëshirojsha të botohet i tani në nji numër të “Flamurit”.
Erdha ktu në Nju Jork. Të shohim si po më del ktu. Si të systemohem disi, kam me pasë kohë me shkruejtë mâ shumë dhe kam me të dërgue mâ shpesh.
Pata pritë nji përgjigje të letrës. Uroj me zemër që vonesa të mos jetë shkaktue nga sëmundja e veshkeve.
Në qoftë se për nji çfarëdo arsyeje mendon se shkrimi nuk mund të botohet, a do të keshë mirsín me ma kthye? Nuk kam tjetër kopje veç keqshkrojës.
Të fala e shëndet si ty ashtu Hasanit, Nihatit dhe z.Vasilit.
Arshi
***
Shkrimi u paraqit nën kujdesin e Neritan Kolgjinit, te cilin gjej rast ta falenderoj…
Shënim i im: (Neritan Kolgjini)
Rastësia bani që t’më bjerë në dorë dorëshkrimi origjinal i Arshi Pipës, siç e shihni edhe në faksimile. E kam pasë publiku në gazetën “Sot” para 15 vitesh afërsisht. Me këtë rast, dëshiroj me ba me dije që dorëshkrimin jam gati t’ua dhuroj familjarëve, ndonji muzeu apo kujtdo që asht i interesuem me ba diçka për Arshi Pipën.
Së fundi, shkrimi i asht drejtue gazetës “Flamuri” të Ballit në mërgim, që drejtohej nga Zef Pali në atë kohë. Datën nuk e ka, por duhet të jetë në vitet ’60-të besoj.