Librat e mi janë plagët e mia… në Republikën e katandisur të letrave!! Intervisë me Roland Gjozën

.

Illz: Falemnderit që pranuat të bashkëbiseojmë për Illz dhe lexuesit e saj! Fillojmë nga e para: Në moshën 18-vjeçare botoni, “Mozaik” vëllimin e parë poetik që vë në pah talentin tuaj: Merrni dhe çmimin e parë kombëtar për poezi për krijuesit e rinj me këtë libër, në 1970, por që në vazhdim censurohet. Ndërkohë në moshën katërmbëdhjetë vjeçare shkruani rrëfimin e parë: “Mbret me një ungjill me shkronja të arta”, që iu duhet ta digjnit. A mund të na tregoni për këto përvoja të parat të shkrimit? Roland Gjoza: Falemnderit dhe juve! Po, libri i parë me poezi “Mozaik” ka një histori interesante: një kulm dhe një rënie. Isha 16 vjeç kur e dorëzova në shtëpinë botuese “Naim Frasheri”. Një ditë më thërrasin në drejtorinë e gjimnazit. Më japin dorëshkrimin që kisha çuar në shtëpinë botuese. E hap: një copë letër rrëshqet nga fletët dhe bie poshtë. Aty shkruhej pak a shumë se libri ishte premtues, kishte lirika të freskëta, por kërkonte një harrje. Këtë fjalën e fundit nuk e kuptova. Dorëshkrimi, pasi kishte kaluar zyrën e shefit, në vend që t’i dorëzohej redaktorit, i qe çuar gabimisht korrierit dhe ai e solli në shkollë. Pastaj redaktori, Andrea Varfi, ma hodhi poshtë si një vëllim ku nuk dukej kurrkund një polic, një punëtor, një kufitar. Ai, madje më recitoi dhe një nga poezitë e tij me rimë në frymën popullore dhe më tha të mos ndiqja Kadarenë, që, sipas tij, po i merrte në qafë të rinjtë. Më thërret shefi, Dhimitër Fullani: Roland, je shumë i ri, kam menduar një variant: do të bashkoj me një poet tjetër, që është ca epik. Të dy në një libër. Jo, thashë, nuk dua kooperativë. U ngrit, hapi derën, pa se mos kishte dëgjuar njeri, e mbylli dhe qëndroi në këmbë. Shkruaj dhe nja dy cikle dhe sille prapë. 18 vjeç! Libri u bë gati, por pa titull. Ma lër mua titullin, tha ai. Dëgjo, poezitë i ke shumë lirike, prandaj të duhet një titull revolucionar. O Vargje pranvere, o Shalli i aksionit. Si të duken? S’më pëlqejnë. More, je në vete…18 vjeç s’boton njeri… Pa hë, cili është titulli yt? Mozaik. O, ç’do më marrësh më qafë! Shko te Safo Marko të bëjë kopertinën. Pastaj çmimi i parë, shokët në burg, babai në burg, libri u çua për karton, mua m’u hoq e drejta e botimit. Dhe një libër të rrallë, një Bibël të përkthyer nga Kristoforidhi, me germa prej ari, si dhe një bllok me novela të shkruara me dorë të lirë, përplot sensualitet, i mora dhe i dogja në banjë nga frika e një bastisjeje. Edhe sot i kujtoj me shumë dhimbje.

Illz: “Nord Mort” mbyllet me fjalinë: “dokumentari u prezantua në Francë dhe pati sukses. Në Shqipëri u ndalua.” Kjo fjali përmbyll të gjithë librin në fakt. Si do ta përkufizonit këtë dukuri tashmë të ndalimit, censurë? Nëse do heqim një paralele me censurën e kohës së totalorizmit, që e njihni se e keni përjetuar me njërin nga librat tuaj: ndalohej leximi i librave të quajtur dekadentë nga regjimi. Një pjesë e mirë e letërsisë suaj gjendet në Kosovë dhe në kohën postmoniste prania e librit të Kosovës ka qenë pothuaj më e kufizuar se në monizëm. Si e përjetoni këtë dukuri si krijues? Pra një pjesë e mirë e krijimtarisë suaj nuk mund të lexohet nga njerëzit e vendit tuaj, mendoni se ka një shpjegim kjo situatë pak a shumë absurde? Roland Gjoza: Unë prej kohësh kam një moskuptim me vendin tim. Nuk e kuptoj. Ika prej tij, jetoj jashtë. Por shkruaj për të. Censura vazhdon në rrugë të tjera, të nëndheshme. Atje sot luhet me paranë dhe krimin. Njeriu i thjeshtë, familja normale e ka shumë të vështirë të përballojë jetën. Jeta s’bëhet dhe për të. Ky është shkaku. S’ka rregulla, sistem, mbrojtje. Je i shpartalluar nga të katër anët. Edhe kur u krijuan shtëpitë botuese, prej njerëzish që s’merreshin me letërsi, kjo zeje zotash u pa si biznes. Këtu filloi e keqja. Ke të më japësh? Jo. S’të botoj. Kjo është censura më e madhe. Letërsia e vërtetë, në rastet më të shpeshta, nuk gjen terren për t’u botuar. Jo gjithmonë do të lexohet Kadare. Jo gjithmonë do të përkëdhelet me të gjitha format shtetërore dhe private miti Kadare. Kështu letërsia nuk ka vazhdimësi. Dhe unë që shprehem kështu jam një nga adhuruesit konstant të Kadaresë. Dhe vetë Kadare duhet të bënte shumë më tepër për letërsinë shqipe. Atje në majë ku është, të hidhte sytë poshtë, në republikën e letrave që është katandisur në urë ku kalojnë turmat e pafundme të pipizanëve dhe barinjve të tufave të vargjeve. Atje poshtë është një kaos. Edhe kjo është një censurë, se mbyt me baltë dhe ndonjë metal me vlerë. Censurë është dhe shtypi që blihet. Sa kërkon? Kaq. Mos do të organizojmë dhe ndonjë darkë? Sa bën? Kaq. Dhe i varfëri letrar që i del bretku jashtë në punë të rënda, përdhoset dyfish prej batakçinjve të ushtrisë barbare të botuesve. S’ka lexues. Ç’lexues të ketë në këtë katrahurnajë? Një mjeshtër i ri në prozë, një roman europian, një vëllim poetik që do ta kishte zili dhe Rembo… Këto shpikje të biznesit të botimeve e morën në qafë letërsinë. Në Shqipëri punohet në përgjithësi për kulturën dhe artin, krejt rastësisht, me fushata, sa për të thënë se në këtë vend, si kudo, bëhet art. Po arti është në grahmë, në hekë, siç i thonë nga veriu, kur njeriu heq shpirt. Edhe kur një libër ka sukses të vërtetë, ai menjëherë mbulohet me harresë, se puna e konkurrencës di ta bëjë mirë këtë gjëmë. Ajo s’do t’ia dijë për vlerë dhe në përgjithësi letërsia në Shqipëri është katandisur vetëm në përkthime. Dhe Ministria ndan para vetëm për përkthyesit. Ndoshta letërsia shqipe quhet e vdekur. Dhe Kadare s’ka faj, pas tij të gjithë janë të dështuar. Kjo nuk është normale, po është bërë mënyrë jetese. Një vend ku të vjen turp të thuash se shkruan libra. Të qeshin nën buzë me ironi, sepse atje kush nuk fiton para është dështak. Po ama janë shtëpitë botuese, këta gjakpirës, që hiqen si kisha e xhami ku shkojnë e falen rishtarët me para në dorë. Ëndrra është më e fortë se e vërteta. Prandaj në librin tim “Nord Mort” kam aq pikëllim. Ata pushtetarë pseudopatriotë vazhdojnë t’i fshehin plagët e shoqërisë. Si dje dhe sot. Vërtet kur u shfaq filmi “Kanun” në Francë dhe Europë, pati sukses të madh, ndërsa në Shqipëri ai u bllokua. Pse? Në Shqipëri s’ka gjakmarrje, ata që e thonë këtë janë antikombëtarë. Edhe unë isha një nga antikombëtarët. Nuk e dija se në Kosovë ishte një botues që vinte nga libri. Ai ishte Abdullah Zeneli, që kishte themeluar shtëpinë e parë botuese private në Kosovë, “Buzuku”. Mora pjesë me një roman: “Darka mistike”, në konkursin që kishte shpallur dhe ai u interesua për mua. Miqësia dhe bashkëpunimi me të po zgjat edhe sot. Po pse ndodhi kjo? Ai më kuptoi. Unë kërkoja njeriun që të më kuptonte, përtej interesave materiale, nuk më kërkoi para, por më dha para, më kërkoi dorëshkrime dhe më botoi libra. E kisha gjetur njeriun dhe botuesin. Ai nuk ma kurseu fjalën e mirë edhe për gjashtë romane të tjerë. Sepse ai e njihte mjaft mirë letërsinë, ishte vetë shkrimtar dhe poet, njeri me karakter të fortë, antikonformist, polemist i zjarrtë. Motoja e tij është: Të qëndrojmë! Dhe jo pak e kanë luftuar, madje kohët e fundit kërkojnë me ngulm që Buzuku të falimentojë. Por e kanë të kotë. Ai s’erdhi në fushën e botimeve si biznesmen, por si shkrimtar idealist në radhë të parë. Ai e do librin shqip dhe vlerëson pa masë letërsinë kundër rrjedhës, te anatemuarit e djeshëm, veçmas shkrimtarin e shquar Kasem Trebeshina. Për mua s’ka rëndësi ku botohem, po e di që në Shqipëri jam i sëmuri me murtajë që vjen nga socrealizmi, një keqkuptim ky prej rioshëve bythëpambuk, që hiqen heronjtë e sotëm dhe rrëmbejnë çmimet, por kurrkund s’kanë famë. Dy-tre lexues kam. Dhe më mjafton vetvetja, lexuesi i katërt. Shkruaj për vete. Fama më duket marrëzi, mjerë ai që e ka atë marrëzi, i duket sikur të gjithë i kanë sytë tek talenti i tij gjenial dhe pa magjen e tij s’gatuhet dot buka e përditshme e letërsisë. Por këta s’janë pak, veç në tokën e thatë rritet gjembaçi.

 Illz: Tek “Nostalgjia” shkrihen dy pamje në njësh, ajo e realitetit dhe ajo subkonshiencës. Të dyja ndërveprojnë, përzihen, bëhen njëra-tjetra, me këtë thurimë bëhen njësh vendet, kohët, nostalgjia kthehet në një qenie të vetme, që vjedh këto kohë, përjetëson të shkuarën e të ardhmen, i kthen në ndjenjën e fortë të mungesës. Personazhi një intelektual që ka korrur sukses jashtë, vendos të kthehet në Shqipëri papritur, i përgjigjet thirrjes së fëmijës së zgjuar tek ai dhe e prek gjithçka përmjet këtij fëmije: Ju tashmë jetoni në Nju-Jork? Si vjen Rolandi në Shqipëri? Roland Gjoza: Tregimi “Nostalgjia” është një skenar tregim, aty ka ndikuar shumë filmi. Është një simbolikë poetike e një përvoje emigranti, si unë, në thelbin e tij: nostalgjinë. Ç’lidhje ka? Pse me atë vend? I ke arritur të gjitha, ike prej atdheut me dëshirë, po ai s’të ndahet. Nostalgjia është vdekje. Më kujtohet shkrimtari Naum Prifti kur më thoshte: vajzat më luten të shkoj me to për pushime në vende të bukura të Amerikës, por unë dua të kthehem në atdhe. Ç’është kjo shtysë drejt dhimbjes? Përse duhet kaluar sërish nëpër ata rrathë ferri? Atdheu është ferr, atdheu është parajsë. Më mirë se kushdo këtë e kupton një emigrant. Ky emigranti im i famshëm i tregimit, një pjellë e subkoshiencës dhe e një filozofie të vjetër, luan aventurën me vdekjen. I fitove të gjitha, po s’paske fituar asgjë. Sepse atje, në atdhe lë atë fëmijën e vogël, e braktise në ato yrte ku vetëm atje ai mund të jetojë. Të vjen fëmija. Dhe te makina e shkrimit, dhe në avion, dhe në aeroport. Me atë fëmijë ke luajtur, po veçmas me kohën e ngrirë. Ai i gjen gjallë nënën dhe babanë, ndonëse ata kanë 20 vjet që kanë vdekur. Nostalgjia jeton me kohën e ngrirë. Irrealja dhe realja në simbiozë. Më fort te një shkrimtar emigrant ndodhin këto përthyerje, dalje prej skemës, thyerja. Dhe thyerja e saj është dykohësia, njëra andej e kallkanosur, kjo këtej zjarr e flakë në vrapimin e përditshëm. Po seç ndien, ikja të tundon për kthim, përmbysen gjërat çuditërisht. Do të kthehesh te vendi me shumë orë ku të gjitha kanë ngelur. Por kjo ndodh me kohën e nostalgjisë. Ishte diçka që më tundonte dhe mua dhe kur u ktheva pas 12 vjetëve, nuk pashë ndryshim. Madje ma ndrydhi zemrën harresa. Aty e kuptova që s’kisha ikur, po më kishin flakur. Isha një i panjohur në një vend ku më ishin zhdukur vendet fizike për të më zgjuar kujtimet. Betonizimi gjigand i kish vdekur dhe ato. Pamja e Dajtit nga dritaret e lindjes, s’ishte më, prej andej vinte era e peshkut dhe e gjithfarëlloj gjellërash në restorantet poshtë, ndërsa nga dritaret e perëndimit ishin zhdukur kodrinat dhe fasha e portokalltë e diellit mbi detin Adriatik. Nostalgjia ishte kthyer në një gjysmagjel.