Shote Galica – “Nusja e Maleve” – nga Eugen Shehu

Si rrallëkund në historinë e kombeve të tjerë, tek ne, përbri emrave të luftëtarëve të shquar, jetojnë ende legjendat e trimëreshave po kaq trime e të paepura. Ato kanë qenë e mbeten në breza, bashkëudhëtare të eposit shqiptar. Ato e mëkuan këtë epos sa me qumshtin e gjirit, aq edhe me gjakun e derdhur. Qumështi dhe gjaku u ngjizën përjetësisht në shkëndijat trimërore duke ngritur gur pas guri, atë që mund ta quajmë ndryshe edhe vetëdije nacionale.

Emri i vërtetë e Shotës është Qerime!

Ajo ka ardhur në jetë prej prindërve Halim dhe Sala nga Radisheva e Drenicës, në nëntorin e vitit 1895. Pakkush e di, por në lindjen e Shotës kanë shkrehur pushkë. Nuk është prish zakoni i vjetër i shqiptarëve, që qisnin pushkë vetëm kur lindin djem, ngase Qerimja e vogël ishte motra e gjashtë vëllezërve dhe në Radishevë duhej ta dinin për këtë lindje të gazmuar. Sidoqoftë, këto të shtëna armësh mbeten një simbolikë e përjetshme midis Qerimes dhe vetëdijes së vet nacionale. Ato krisma dukej se paralajmëronin që kjo bijë e Radishevës, jo vetëm do të fisnikëronte gjashtë vëllezërit e saj, por tek e mbramja do të kthehej në një simbol të shpirtit kryengritës të popullit të vet. Qerimja e vogël nuk do të mund të shkollohej në Radishevën e Drenicës. I jati s’mund ta çonte diku larg ngase kanuni nuk lejonte me nxjerr vajzën prej shtëpie, veç atë ditë kur do të hingëllonin kuajt e krushqisë tek dera. Por bija e Radishevës u rrit duke pirë në gurën e pashtershme të urtësisë dhe trimërisë popullore. Mes kujtimeve bubulluese të luftërave të Drenicës, Qerimja e vogël u rrit sa me trimërinë e të parëve të vet, aq edhe me urretjen për armikun shekullor serbin. Veçmas i jati Halili e donte shumë vajzën e vogël. E merrte në krahë, e nxirte në luginat e bukura të Radishevës, i bënte vend në odën e zjarrit. Qerimja ishte e shëndetshme, e bardhë si bora e malit, e qeshur, ndaj dhe i jati, me përkdhelje quajti Shote. Dhe ç’prej asaj kohe e deri në ditën kur u shua ajo dritë e bukur e syve, atë e thirrën vetëm Shotë. Kështu e thirri Azemi, kështu e thirri Hasan Prishtina, Bajram Curri, Sadik Rama, Sadik Bardhi i Rugovës, Ram Rexha e qindra trima e bashkëluftëtarë të saj. Kështu e thirrën vëllezërit e saj e të Azemit. Kështu e thirrën gurrat e pashtershme të bjeshkëve dhe zogjtë e maleve. Ajo mbeti në kujtesë të një kombi si Shota e Maleve.

Janë të njohura tashmë, kryengritjet në Kosovë të viteve 1908-1909. Në rrafsh të vetëdijes nacionale, këto kryengritje masive me armë në dorë, shërbyen si piketa të para, prej nga orientohej kryengritja e përgjithshme shqiptare, për të flakur tutje errësirën e padijen, për t’u bashkuar në rrugën e ardhmërisë si krejt popujt e tjerë evropianë. Ka qenë pikërisht vera e vitit 1909, kur në fshatin Radishevë erdhën hordhi të armatosura të Xhavit Pashës në ndjekje të Isa Boletinit. Ngase luftëtarët e Radishevës, Shushicës dhe Strellcës u vunë pushkën ushtarëve Osman, edhe zemërimi i pashait famëkeq ishte pa fre. Ai u vuri zjarrin krejt shtëpive duke detyruar pleq, gra e fëmijë të mirrnin malet. Mes tyre ishte edhe Shota. Ajo betohej, duke parë kullat e Radishevës, tek digjeshin, se do të rrëmbente armët e do t’i mbante në jetën e saj. Ishte vetëm 14 vjeç. Me gërshteta të bukur, të zeza me sy që i shkëlqenin, dhe me betimin e mbajtur deri në çastn e mbramë.

Vitet që rrodhën më pas, ishin tejet të trishtueshme. Duke ngarendur drejt dritës së madhe, populli i Kosovës (si dhe krejt vilajeteve shqiptare) duhej të kapërcente malet e vuajtjeve. Kullat e djegura duheshin ringritur nga themeli, malet dhe fushat e vogla duheshin mbjellë, jeta duhej të rilindte përmes dhimbjesh të mëdha. Shota u ndihmonte prindërve e vëllezërve. Por tashmë, ajo u lutet atyre që ta mësojnë të qesë me pushkë. “Herët po don me msue me qitë, oj motër!” – i thoshin vëllezërit. “Ani ma mirë njeriu me msue herët të hidhtat. Të amblat vijnë mandejna!” – u përgjigjej ajo vëllezërve. Por pushkën asesi, Shota nuk do ta ndate nga çiftelia. Zëri i saj i ëmbël bashkohej me tingujt e butë të çiftelisë dhe këngët e bukura duket se qetësonin sadopak shpirtrat e zhuritur të luftëtarëve të Drenicës. Në livadhet e Drenicës, në verën e vitit 1912, atëherë kur thirrjes së Hasan Prishtinës dhe Isa Boletinit, iu përgjegjën 2000 burra nga Drenica, u mblodhën edhe mjaft gra e vajza për t’i furnizuar me ushqime e për t’i përcjellë trimat. Aty Shota pat shkuar të përcjellë babanë e katër vëllezërit, natyrisht duke iu lutur të ishte me ta. Por zakoni e desh që çikat të mos rreshtoheshin ende në krah trimave dhe Shota diçka u trishtua natyrisht. Ajo takon aty, në ate përcjellje, edhe trimin Azem Galica, e ndjen t’i, rrahe fort zemra në krahëror. Përcjellja ishte e dhimbshme. Trimat shkonin të rrethuar prej dashurive ngase ardhja e tyre nuk dihej. Serbët donin të mbysnin ende pa ardhur në jetë, foshnjën që quhej liri. Ata i tmerronte kjo lindje ndaj nisën drejt Drenicës, Gjakovës, Prizerenit, Tetovës e Strugës, e Kumanovës mijëra çetnikë serb.

Kuvendi historik i Vlorës, ky akt madhor i shqiptarëve, u realizua tek e mbramja prej trimërisë dhe grykave të armëve të mijëra kryengritësve në beteja të përgjithshme në trojet e pushtuara nga serbo-sllavët. Qindra prej këtyre luftëtarëve japin jetën e tyre të njomë, pa ditur se disa muaj më pas diplomacitë evropiane do t’ua “dhuronin” këto vise Serbisë duke mos njohur jo vetëm të drejtat natyrore, por as gjakun e derdhur për lirinë shqiptare. Lidhur me këtë shtypi i kohës do të shkruante: “Të drejtat diplomatike! Çdo me thanë kjo? Për të varfnit e të pafuqishmit përralla e gënjeshtra… vise tanësisht shqiptare u jepen serbëve të cilët, si u kurdisën brenda zunë të përdorojnë mbi ate popull, masa barbarizmi, vrasje, djegie, plaçkina, dhunë e gjithë lloje poshtërsina që mund të mendohen…” (Gazeta “Shqypnija e Re” më tetor 1913).

.

Parë në këtë rrafsh, çeta trime e Shote dhe Azem Galicës, do të shërbente për komitetin e Kosovës, si ai ylli i ndritshëm i cili u tregonte dikur udhën karvaneve të muharxhirëve. Shote Galica, anipse me burrin e palgosur disa herë, nuk trembej të ndërmerrte veprime veshur si djalë, me ate zërin-furtunë; O prite Azem Galicën! ajo do të triumfonte në sa e sa beteja duke ftuar edhe bashkëluftëtarët e vet për heroizma. Tashmë çmimet për kokat e Shotës dhe të Azemit, janë të mëdha. Beogradi kërkon vdekjen e tyre me çdo kusht ngase shkëndijat e zemrave të tyre po ndiznin zjarre të mëdhenj, anë më anë të Kosovës. Një muzg të datës 9 gusht, Azem Galica mëson se drejt fshatit të tij, do të niseshin formacione luftarake serbe-çetnike për të djegur fshatin dhe masakruar banorët e tij. Burrit të maleve iu dhimbsen krejt shtëpitë e fshatit, ato që e patën mbajt si birin e tyre. Ju dhimbs edhe nëna e vetë e vetmuar, e cila rriste në varfëri jetimët, djemtë e vajzat e dy vëllezërve të vet, të vrarë nga pushtuesit serbë. Ai bisedon me bashkëluftëtaren e vet, trimëreshën Shote dhe kjo sakaq niset e hipur në kalë, si në baladat e lashta shqiptare, çika trimëreshë udhëton përmes shtigjeve të rrezikshme, pa u ndalur, e vetme pas 48 ore mbrrin në Galicë. Pothuaj se në ag, troket në derë dhe nuk shmallet dot me vjerrën, trimen tjetër të Galicës. Por ende pa zbardhur drita, kur qepallat e bukur të Shotes sapo i kish mbyllur gjumi, u dëgjuan thirrje tek porta. Ishin çetnikët-serb. Vinin të armatosur deri në dhëmbë, të ndërsyer si një lukuni ujqish të cilët duan vetëm gjak. Po nënë e bijë kanë thënë fjalën një herë dhe asaj fjale do t’i vënë deri në çastin e mbramë të tyre. Pushka e Shotës ka shtënë e para. Nëna e Azemit ka vrapuar, me pushkë në dorë e disa breza fishekësh duke zënë një dritare tjetër nga ana e pasme e shtëpisë. Ajo e ka kuptuar se duhet bërë disa çaste një mbrojtje e fuqishme me zjarr, ngase më pas po aty mund të ndërhyjnë në luftime burrat e Galicës. Beteja fillon e ashpër dhe Shote Galica qetësohet shkon nga njëra frengji e kullës tek tjetra, duke shënuar mbi çetnikët serb. Hera-herës, nëna e Azemit e këshillon nusen të bëjë kujdes se çikë e re dhe jetën e ka përpara.

.

Tri ditë e tri netë, vigu me trupin e Azem Galicës, kapërceu pyet e livadhet e Galicës, Verbovcit, Rrezallës e Gjurgjevikut. Të katërtën, në shkëmbijtë e Përçevës, u mbyllën sytë e trimit. Shote Galica jetoi deri në çastin e mbramë me trimin e saj. Anipse e dinte fatin e burrit, zëri i saj askurrë nuk u ligështua. U betua mbi trupin e tij, mbi sytë e mbyllur të trimit, duke iu thënë bashkëluftëtarëve “Kosova jonë asht e papërkulun. Ajo i ka rrënjët në zemrën dhe në trupin e heronjëve”. Thirrja: “O prite Azem Galicën!” – do të jehonte tashmë ç’prej Krume e deri në Drenicë. Së bashku me Met Delinë, Sadri Vitakun, Miftar Llaushën e dhjetra trima të tjerë, nusja e maleve do të ndërrmerte aksione mjaftë të guximshme të ideuara dhe drejtuara personalisht prej saj. Aq të befta e trimërore ishin këta sulme, saqë për mjaft kohë, shtabi ushtarak serb nuk ishte në gjendje të përcaktonte nëse Azemi ishte gjallë apo vdekur. Tashmë legjenda përsëritej në dimensionin e saj kulmor. Kësisoj për të ardhur deri në vjeshtën e vitit 1926. Ndjekjet e qeverisë serbe vazhdonin pothuaj çmendurisht. Ato kulla që spiunoheshin se patën ruajtur Shote Galicën, digjeshin me krejt ç’kishin brenda pa u paralajmëruar. Betejat e shumta, patën rralluar mjaft trima e bashkëluftëtarë të Shotës, ashtu siç rrallon mëngjezi yjet në qiell.

Një muzg vjeshte, ndërsa ishte duke ndejtur në një kullë, në rrethinat e Gjakovës, disa trima të Kosovës martire bisedojnë me motrën e tyre. Ajo është e lodhur, ajo është e sakatuar shpirtërisht e për më tej ndiqet nga çetnikët serbë. E këshillojnë të marrë me vete disa fëmijë jetima të Kosovës, e të shkoje në shtetin amë në Shqipëri. Atëhrë vetëm atëherë, burrat e Drenicës kanë parë lot trishtimi në sytë e saj. E pat kuptuar se po ndahej përgjithmonë nga zhurma e luftërave për liri, nga zjarri i betejave të ashpra që i dhanë ate emër të madh, Qerimes së vogël, të dikurshme. Ashtu e përlotur, udhë pa udhë, me bukë e pa bukë, duke u kujdesur për jetimat e mjerë shkon në Shqipëri e vendoset në një fshat të Krujës. E vobekët, pa ndihma, për të ushqyer jetimat, dikur shet kalin e madh e të bukur, të vetmin që e lidhte me kujtesën e ndritshme të luftërave që pat bërë, ajo zonjë krenare, ajo prijëse dikur e dhjetra trimave të Kosovës, tani dergjet në mjerim. Jo rrallë, bijve të denjë të shqipes, fati u paracaktoi një fund të tillë.

Më 7 korrik të vitit 1927, Shote Galica mbyllte sytë. Brenda drites së tyre, mbyllej përgjithmonë imazhi i Drenicës së lirë, pa serbë, e bullgarë, pa malazezë e austrohungarezë. Dhe kjo i sillte lumturi. Duke e përcjellë për në varrin e thjeshtë, mijëra shqiptarë pyesnin veten të çuditur: Si mund ta nxjer një varr, këtë klithmë lirie, këte Nuse të Maleve? Përjetësisht, pranë atij varri të thjeshtë, përkulen me respekt gjeneratat e reja shqiptare, dhe ato çika që rrokën armët dje në fundshekull për t’i prurë lirinë Kosovës në Mileniumin e ri. Shota e Drenicës ishte mesazhere e këmbimit të duvakut për pushkë.

.

.