Ateizmi i zbrazi ballkanasit nga mirësjellja e lindur…
Ardian-Christian Kyçyku bisedon me Iolanda Malamen
Iolanda Malamen: Ardian-Christian Kyçyku, Zoti të ka dhuruar një atdhe të dytë letrar: Rumaninë. Mban, si i thonë, “peshën e ëmbël” të dy gjuhëve në të cilat shkruan. Kjo më duket mahnitëse. Ardian-Christian Kyçyku: Duhet të them se këta dy atdhe, me kalimin e kohës, u bënë më fort atdhe tekstorë, sesa letrarë. Për mua mahnitëse mbetet dhuntia që të arrish të mbash një baraspeshë mes ëmbëlsisë së peshës dhe peshës së ëmbëlsisë.
.
Iolanda Malamen: U rishpike në një kulturë tjetër. Ishte, gjithsesi, një traumë? Ardian-Christian Kyçyku: Më tepër se rishpikje ishte njëfarë ngjitjeje në të përpjetat e një mali duke ecur sëprapthi. Para se të shkruaja drejtpërdrejt në rumanisht romanin “Viti kur u shpik mjellma”, për shëmbull, në vitin e bekuar 1996, nuk më vinte të besoja se do të shkruaja edhe në ndonjë gjuhë tjetër, veç shqipes. Kjo mbase ka qënë një traumë për të tjerët, ndonëse sjellja ime nuk pati asnjë njollë anormaliteti. Ishte ngritja e natyrshme e një vepre letrare në nivelin ku mund të bësh letërsi globale sa më lokale bëhen gjuhët në të cilat shkruan.
.
Iolanda Malamen: Sa shkrimtarë shqiptarë do të mundnin, sipas mendimit tënd, që, të përkrahur me mençuri, të kenë sukses në mbarë botën? Ardian-Christian Kyçyku: Është e pamundur dhe njëfarësoj e panatyrshme të bësh parashikime, sidomos në letrat shqipe që ndryjnë energji vigane, të pagjetshme, gjithnjë të nëpërkëmbura, të sulmuara e të përdhosura nga smirokracia letrare, që rropatet ta shesë marrëzinë për harmoni. Ata që kanë rrezikuar të profetizojnë vetëm sa kanë turbulluar ujrat më keq dhe kanë mbështetur, përmes mirëbesimit të tyre, strategjinë e idhujtarëve. E qartë është se shkrimtarët që janë zgjedhur ta zhvendosin letërsinë shqipe nga një ateizëm i mbështjellë me teshat e të ashtuquajturit progres ekumenik, në shtratin e vet të natyrshëm, e dinë ç’kanë për të bërë dhe do ta kryejnë pagabueshëm misionin e tyre. Në thelb, çështja e ngadhnjimeve ndërkombëtare më duket mistike, e ardhur si një tundim e sprovë për shpirtin e secilit shkrimtar, dhe më kujton atë ngjarjen trandëse të murgut të shenjtë Pais i Atosit. I shpunë një fëmijë që ishte lindur i verbër dhe, pak para se shënjtori t’i vinte duart në kokë e të lutej për të me lotë, e pyeti: “Më thuaj, bir, çfarë dëshiron të bëjë Zoti për ty?” Si mendon se u përgjigj fëmija? Dua të bëhem një djalë i mbarë! E në atë çast i erdhi drita e syve…
.
Iolanda Malamen: Po të mos qe shembur komunizmi, çfarë shanse do të kishe pasur si shkrimtar në Shqipëri? Ardian-Christian Kyçyku: Para se të vija në Bukuresht, vendi ku pata pandehur se jetoj më zbuloi dhunshëm se pat ushqyer e rritur një krejt tjetër vend në bark, të them, një vend të ashpër që lëvizte në përputhje me ca ligje e ëndrra kundër letërsisë. Asisoj mora vesh se s’kam një vend të tipit nënë përveçse në librat që pata shkruar deri atëhere, të gjithë për sirtarin e kyçur. Isha stërvitur të jetoj si mërgimtar në të përditshmen time dhe si demiurg në letërsinë time. Ndjesia që përjeton në kohëra të tilla është e papërshkrueshme. Je gjithnjë e më i arrirë si shkrimtar dhe gjithnjë e më i vdekur si shtetas. E kam të pamundur të përfytyroj se ç’do të kish ngjarë me mua në zgripin që ndodhej në mes një atdheu letrar, të paprekshëm, por të pabotuar, dhe një atdheu të përditshëm, të dyndur nga tranzicioni. Ndoshta do të kisha vazhduar të shkruaja në heshtje e në vetmi të plotë, për të botuar pas kolapsit biologjik të klaneve letrare që ngatërrojnë pushtetin artistik me atë politiko-ekonomik. Ëndërroja të jepja letërsi në qytetin tim të lindjes dhe mbase do të kisha mbijetuar, – marr tani mbi vete krejt patetizmin e krahasimit që pason, – si bilbili i njërit prej rrëfimeve për time bijë kur ishte më e vogël. Një biblil që detyrohej të punonte me orë si qyqe prej druri, në sahatin e ndonjë muzeu, apo të ndonjë jete-kitsch. Për ca kohë, edhe në Rumani m’u desh të veproja kështu…
.
Iolanda Malamen: Pas 1990-ës, kthimi në monarki do të kish qënë një bast i rrezikshëm, apo, përkundrazi: fatsjellës? Ardian-Christian Kyçyku: Ateizmi i detyrueshëm apo i përqafuar me zell mbushi me krenari të sëmurë dhe zbrazi nga mirësjellja stërgjyshore masa të gjera ballkanasish. Kthimi në një regjim monarkik do të kish nënkuptuar ringjalljen e vlerave të përhershme, çka është e mundur vetëm për Zotin, teksa vdekatarët janë mësuar t’i nënshtrohen kujtdo, të përgjërohen e të shkatërrohen mesveti, të shpresojnë dëshpërimisht vetëm në forcën e politikës, pa i rënë më të se mbretëria është një ritual dhe një prani gati-fetare, një mësim për t’u bërë i aftë ta harmonizosh shpirtin me hierarkinë hyjnore.
.
Iolanda Malamen: Ke një dashuri të madhe për letërsinë rumune. Çfarë të ka tërhequr në mënyrë të veçantë tek ajo? Ardian-Christian Kyçyku: Dashuria për kulturën rumune m’u përcoll fillimisht nga im atë që pat studiuar në Bukuresht gjatë viteve ’60, si dhe nga fakti që Rumania ishte një nga tri pikat themeltare të mërgimit për bashkëqytetarët e mi, krahas Amerikës dhe Greqisë. Shkrimtarët e mëdhenj shqiptarë Lasgush Poradeci dhe Mitrush Kuteli, gjithashtu patën jetuar, patën shkruar kryeveprat e tyre dhe patën botuar sëpari në Rumaninë e viteve ’30. Do të shtoja edhe se kisha nisur të lexoja nga Eminesku qysh në vitin e parë të fakultetit, kur zgjodha që im atë të më mësonte rumanishten. Biblioteka e Fakultetit të Filologjisë ishte mjaft e pasur dhe atje gjeta një mburojë të fortë ndaj shpëlarjes së truve: lexoja në rumanisht, sidomos gjatë orëve të lëndëve që quheshin: marksizëm-leninizëm, realizëm socialist, histori e Partisë së Punës. Ishte një rumanishte magjepsëse, gjysmë e vërtetë, gjysmë e shartuar me shqip, me copëza iliro-trake dhe me shumë empati. Mbase do të shkruaj dikur për atë përvojë, e cila fitoi një tjetër përmasë misteri pasi leximi i disa shkrimtarëve të shquar rumunë nuk më zhgënjeu më vonë aspak.
.
Iolanda Malamen: Të ze ndonjëherë malli për rrëfimet e fëminisë? Ardian-Christian Kyçyku: I kam mbyllur llogaritë me mallin klasik, si të thuash. Nuk më mungojnë gjëra thelbësore, sepse kam qënë i detyruar t’i ringjall në libra dhe t’i përsos, por jo aq sa të humb lidhjet me realitetin e epërm. Rrëfimet e fëminisë më sollën një mrekulli tjetër kur fillova të ndeshesha, si çdo prind, me pagjumësinë e fëmijës. M’u desh t’i huazoj, t’i rimarr të gjitha rrëfenjat e bukura e të mençme nga kujtesa e gjyshërve, t’i sit mes kujtesës sime, t’i ritregoj në një rumanishte të stërpikur me idioma në shqip, e ngjashme me rumanishten e fakultetit, ndërsa më vonë, saherë fëmija më kërkonte rishtaz ndonjë rrëfenjë të pasuruar tashmë tej mase prej meje, mundohesha të mbërrija në gjendjen e saj fillestare dhe i “grabisja” hollësira kujtesës së sime bije, që të ringjizja rrëfenjën.
.
Iolanda Malamen: Më lodhën pyetjet. Nuk dëshiron të më pyesësh edhe ti diçka? Ardian-Christian Kyçyku: Po: çfarë pamje ka letërsia pas bisedave që ke kryer me aq shkrimtarë?
.
Iolanda Malamen: Është plot grimasa, pra edhe më reale. Do të doja shumë që të ribotoje kryeveprën tënde “Një fis i lavdishëm e që jep shpirt” në një shtëpi botuese me emër. Është çasti që kjo epope e jashtëzakonshme të shohë sërish dritën e botimit në një tirazh dhe një shpërndarje që i meriton. Ardian-Christian Kyçyku: Në gushtin e 1998-ës, pasi lexoi botimin e parë të “Fisit…”, një kritik i shquar rumun më tha se, për nder të një libri të tillë, kultura rumune do të duhej të shtinte me topa. Ajo zyrtarja shtiu, por topat e saj kishin heshtje në vend të barutit. Sigurisht, gëzimi im që m’u dha të shkruaj “Fisin…”, kapërcen ndjeshëm çdo vlerësim, çmim a mirëpritje kritike. Asokohe kuptova edhe thelbin e kësaj marrëdhënieje të çuditshme midis një vlere të caktuar letrare dhe zyrtarisë. Është diçka e tipit: mua më është falur diamanti, ata ngurrojnë të më nderojnë me një grusht qymyri. Është më mirë të jesh gjallë dhe i numëruar mes të vdekurve, sesa e kundërta.
Nga një çast e tutje i këtij post vitam, fati i epopesë më la pas, ose në hije, por as unë nuk desha të ndodhë ndryshe. Mjafton që lexuesi i zgjedhur të ndjekë në libër marrëdhënien gjithnjë të paparashikueshme të njësisë ballkanike me Lindjen dhe Perëndimin, lojnat e shkretëtirës si hapësirë gjeografike e metaforike, mjetet që ngjizin e shformojnë mite, realitetet – “mish i gjallë” nga ku mishërohet letërsia e lartë, parabolën e ushtarëve të verbuar, apo atë studim të padukshëm të mekanizmave që ngrenë e shembin perandori (dhënë me shembuj nga perandoria osmane) – dhe unë e quaj të kryer punën time… Nëse do të ekzistonin edhe “vrima” të bardha, me të njëjtën fuqi thithjeje si ato të zezat, por me pjellori në vend të vdekjeprurjes, “Fisi…” është një e tillë, të paktën për mua, sepse ai mund të lindë edhe libra të tjerë, siç është binjaku i tij shqiptar, romani “Sy”, shkruar në 2003-shin, i cili ka pasur deri më tash pó tre botime… Në periudha përvujtnie të thellë, më ndodh të mendoj se qoftë edhe vetëm këta dy libra janë ca si shumë për jetën e një shkrimtari. Prandaj jam detyruar të huajsohem me kujdes të madh prej tyre, me qëllim që të dyja palët të kemi mjaftueshëm jetë e risí, por edhe ngaqë stërmundimet e vetëkapërcimit të vazhdueshëm më duken përdhosëse.
.
Iolanda Malamen: Përulem para talentit tënd, para dinjitetit, para fuqisë për të qënë ti vetë në një botë të shprishur dhe mjaft të mjerë, ku imitimi i vlerave praktikohet si të ishte sport… Ardian-Christian Kyçyku: Nuk harroj për asnjë grimë se letërsia nuk është avatari i Zotit, por vetëm një vegël e shpëtimit vetjak dhe e shpënies së shkallëzuar të bashkësisë drejt zgjimit dhe/ose lartimit. Përndryshe është njëlloj sikur të besosh se gjimnastika është vetë shpirti i atij që bën ushtrime. Pa modesti të shtirur, por krejt i vetëdijshëm për asgjënë e vetvetes, po të them, e dashur Jolanda, se bëhet fjalë për një hir e aspak për dhunti vetjake. E kur duam të flasim për hirin, më e mira është të heshtim. Ndoshta prandaj zëri gjendet edhe në variantin e tij të lëngët, të quajtur bojë shkrimi.
.
.
Marre nga Ziua (Dita), 3 nëntor 2008, f. 17, Bukuresht “Iolanda Malamen në dialog me Ardian-Christian Kyçykun”