Shkrimtarin antikomunist që duhet ta nxjerrim nga “burgu” – nga Ndriçim Kulla – Homazh për Astrit Delvinën

Kam pasur rastin të botoj një pjesë të rëndësishme të veprave të këtij autori të ndaluar, të dënuar dhe të përçmuar nga diktatura si librat: “Ëndrra me ngjyra”, “Globi në rrjetë”, “Hielita”, “Dhe e bukura nuk u zgjua” “Pikëpjekje shpirtërash”, “Kalimi i Rubikonit”, “Humnerat e Plutonit” etj. Puna për t’i bërë ato të botueshme është një histori e vështirë më vehte prej meje, për shkak të gjendjes që ai i kishte lënë, apo që ja kishte sekuestruar hetuesia, të pa përfunduara, apo të pa redaktuara prej tij në kushtet e internimit, si dhe të fshehtësisë së detyrueshme të shkruarit. Si botues, ndërkohë edhe lexues i parë i dorëshkrimeve të tij, jam ndjerë dhe njohës i dramës së tij njerëzore. Në asnjë moment nuk kam ndjerë se vlerat artistike të këtyre autorëve të qëndrojnë më poshtë se veprat e atyre autorëve që zgjodhën rrugën e konformizmit me regjimin komunist, të cilët ne i ruajmë më së shumti në vazhdimësi edhe sot, duke i mbajtur me fanatizëm si vlera për librat e rekomanduar jashtëshkollorë dhe nëpër bibliotekat e shkollave, por dhe si pjesë të kapitujve të librave shkollorë. Megjithatë, Astrit Delvina dhe shumë të tjerë si ai, mbeten të shpërfillur. Nuk bëhen as debate për vlerat e veprave të tij, dhe ai ende vazhdon të jetë i dënuar, i nënçmuar dhe i paragjykuar. Qëndron si i fshehur me veprat ende të pa eksploruara plotësisht, sepse ka munguar përkushtimi ynë individual, shoqëror dhe institucional për ta bërë veprën e tij letrare dhe biografike pjesë të trashëgimisë sonë më të mirë kulturore dhe demokratike. Pasi lexova dorëshkrimin e romanit të tij të parë “Ëndrra me ngjyra”, për të cilin kemi punuar shumë së bashku me Prof. Gjergj Zhejin, për ta deshifruar e për ta sjellë në gjendje leximi, të botuar nga shtëpia botuese Phoneix, ndjeva se rashë në magjinë e artit të një shkrimtari për të cilin askush nuk kishte krijuar ndonjë legjendë. Niveli artistik i kësaj vepre dhe kompozicioni letrar i një romani surrealist të paparë më parë në letërsinë shqipe, të jepnin të kuptoje, se në këtë rast nuk kishim të bënim me ndonjë shkrimtar të rastësishëm, që kishte shkruar një vepër të radhës dhe aq, por me një fenomen letrar në letërsinë shqipe. Ndërsa përmbajtja mjaft interesante e këtij libri nënkupton një njeri që ecën përbrenda regjimit, një kundërshtar të ndërgjegjshëm kundra tij, i cili megjithëse ishte i burgosuri i diktaturës, brenda vetes së tij jetonte me ëndrrat e lirisë. Është e besueshme për ato që janë thënë mbi të nga mjaft njerëz, që e njihnin dhe që kanë qenë bashkëvuajtës burgu dhe internimi, se një pjesë e veprave të tij të kenë humbur në rrethana diskriminuese. Por këtij fakti dëshpërues, përveç dhimbjes dhe keqardhjes nuk kam se çfarë t’i shtoj më tepër. Por më duhet të pyes mbi përgjegjësinë që ndjej: me veprat e tjera të tij, që kanë një adresë, ku janë, çfarë do bëjmë? Do t’i lëmë në mëshirën e fatit barbar, që iu rezervoi diktatura komuniste shqiptare, e cila e zhytur në paranojën e saj nuk guxoi që t’i jepte asnjë moment “leje dhe liri” asaj bote mendore shqiptare, që donte të ringjallte shpresën, apo të zgjohemi dhe të nxitojmë t’i nxjerrim nga heshtja e pluhurosur prej atje ku janë mbyllur dhe t’u krijojmë shansin e merituar për të cilin janë vetësakrifikuar?

Të kujdesemi dhe t’i përgatitim për botim s’do bënim më shumë se detyrën e detyrueshme për ta. Rasti, krejtësisht i veçantë i krijimtarisë letrare të këtij autori, i cili me ato vepra që i janë botuar është provuar se është një shkrimtar i mirë, dhe që veprat e tij letrare më së shumti ndodhen si aktakuza prej organeve të sigurimit të shtetit, nëpër arkivat e ish-hetuesive, tregojnë se këto vepra i përkasin fondit të asaj letërsie që quhet letërsi kombëtare dhe mendimit kombëtar të kombit. Çdo vend normal në botë, edhe i varfër qoftë, të cilin e drejton një shtet, nuk harron që të kujdeset për vlera të tilla shumë dimensionale, të cilat do të ishin mjaft të rëndësishme për kulturën, trashëgiminë kombëtare, njerëzore dhe demokratike. Unë nuk i kam vënë vetes si qëllim që të krijoj ndonjë legjendë në lidhje me të, por nuk mund të mos shpreh shqetësimin tim përpara opinionit për këtë nënvleftësim, i cili tregon rangun e ulët të kujdesit, që kemi ne si shoqëri dhe si shtet kundrejt rivlerësimit dhe integrimit të kësaj trashëgimie.

Pikërisht, për një sërë arsyesh të tilla, por edhe për arsye më të përligjura, që kanë të bëjnë me nevojat që ka kultura dhe dijet mësimore që mbartin këto vlera, të cilat është e pamundur të thuhen në një shkrim, shteti duhet të bëhet kujdestar real dhe i drejtpërdrejt i saj, si dhe të parashikojë programe për t’i marr në mbrojtje në të gjithë procesin e rivlerësimit, deri sa t’i çojë në duar të lexuesve, por dhe bibliotekat e shkollave, që nxënësit dhe mësuesit të fillojnë të bien në kontakt me këtë literaturë të ndaluar kombëtare, duke marrë si fillim të paktën një informacion