Lazër Radi, nji kosovar n’rrethin kulturor ma t’mirë të brezit të viteve ’30-të, nji model kulturor n’mesin e artikuluesve ma t’mdhaj dhe ma profesionistë t’shqiptarizmës, t’shkencës e t’letërsisë, t’eseistikës e t’publicitikës shqiptare, krah Branko Merxhanit, Vangjel Koçës, Tajar Zavalanit, tri figura t’publicitikës, t’historisë e t’koncepteve të neoshqiptarizmës për nji Shqipni t’reformueme. T’njajtën kohë krah sensibilitetit e majave letrare si Koliqi e Migjeni, krah interpretimeve filozofike dhe edukimit arsimor të Arshi Pipës, mik e njohës i jetës dhe veprës së Musine Kokalarit, për të cilët ka shkrue kujtime, portrete, po edhe shkrime kritike.
Dhe jo vetëm kaq, për t’qenë herë në skaj, e her n’qendër të tyne dhe bashkëkohanikëve të tjerë, si: Karl Gurakuqi e Ismet Toto, Anton Logoreci e Stefan Shundi, Lazar Shantoja e Et’hem Haxhiademi, etj. Pra, të gjithë i njihte prej afër dhe bashkëpunonte me ta, i kishte miq n’jetë e n’literaturë, n’arsimim e kulturë.
Lazër Radi, herë ishte periferia e herë qendra e këtij mendimi kulturor e politik, ishte meditanti që thuri himne për Prizrenin e tij dhe tonin, por edhe militanti që njohu mirë guximin dhe burrninë e Qemal Stafës dhe rinisë së kohës së vet.
Lazër Radi nji kosovar i madh, që u ba nyje e mendimit e kulturës në mes Veriut dhe Jugut, në mes të Kosovës dhe Shqipnisë, por ajme, të parën e pati n’zemër përjetësisht për t’dytën, e dyta u ba ngritja dhe ‘ramia’ e tij.
.
Dr. Lazër Radi (1916-1998)
Lazër Radi, nji ideolog të cilit i mungoi aq shumë Kosova e Prizreni, së fundmi po i kthehet Itakës së tij me nji testament letrar e artistik, me shkrime publicistike e eseistike, me prozën autobiografike e dokumentare, si trilogjia e jetës – Prizreni (“Mjegullnaja e nji kohe të largët), trilogjia e jetës – Shkodra (“Gjurmat t’nji ditari të djegun”), Trilogjia e jetës – Roma (“Vorbulla t’jetës universitare”); “Një verë me Migjenin”, “Shqipnia e viteve Tridhjetë; (kujtimet dhe shënime), “Ministri i hekurt, Mirash Ivanaj), si dhe librin e përkthyer në vitin 1944, e botue në 2019: “Sekreti i Anglisë” i Leo Ferrero.
Po i kthehet Itakës së tij, Kosovës, djali i saj i harruem për nji jetë të tanë, studenti kosovar i Romës, atje ku studioi edhe Budi e Bogdani, nji kosovar që ishte i admiruem dhe gjeti përkrahje të madhe nga Musine Kokalari. Radi ish i përqëndruem dhe i doktoruem në filozofinë e së drejtës, e prej andej tuj e njohun edhe t’drejtën romake, deri te filozofia politike shqiptare.
Rol dhe mision i dyfishtë ky, krijues dhe filozof, njashtu si bashkëkohanikët e tij, si Musineja, që bani në letërsi e në kulturën politike, në frymën socialdemokrate, ashtu siç bani mocaniku i tij, Arshi Pipa, me krijimtari, studime letrare e filozofike, deri te filozofia e moralit dhe e fesë, sipas Bergsonit.
Mbi të gjitha, Radi ish në të njajtën udhë të t’menduemi me Koliqin, andrroi dhe admiroi Kosovën, kontribuoi për arsimin kosovar. Natyrshëm, për me qenë vetja, Lazër Radi i Prizrenit, Lazër Radi i Shkodrës.
Lazër Radi, studenti e studiuesi nga Prizreni, që i takoi këtij rrethi mendimtarësh, e që, po ashtu, si nji pjesë e tyne, në mos ma shumë, mësoi dhe pësoi nga diktatura. Mësoi se si duhet çá para me dije e kulturë; pësoi burgun, terrorin për nji jetë, si Musineja, si Pipa, si Gjeçi; provoi heshtjen e madhe po si Koliqi, Shantoja, Toto, apo braktisjen si Merxhani, Koça e Maloki.
.
Agron Gashi, në promovim e veprës së Lazër Radit në Panairin e Librit 2019
Lazër Radi, vuajtjet e tij i bani apologji, apologji për të tjerët, për Mirash Ivanajn, Petro Markon, Jusuf Vrionin dhe Andrea Varfin, me t’cilët ndau qelinë, bukën dhe vuajtjen. Me t’parin ndau adhurimin dhe vlerësimin dinjitoz; me të dytin shestonte dashuninë për rezistencën, solidaritetin, heroizmin në luftë, mendimet për brezin e humbun; me të tretin për pjesën tjetër të letërsisë frankofone, për përkthimet, (ndaj përktheu fshehtas vepra autorësh të ndryshëm, në mes tyne ato të poetit malazias, Jevrem Bërkoviq: “Stalini, Moxarti dhe Maria Judina”, por edhe veprën e ushtarakut malazez, Mark Milanit: “Jeta dhe zakonet e shqiptarëve”, e deri te vepra e Platonit.
Lazër Radi, sot po i kthehet Kosovës, Prishtinës, Prizrenit, pas nji shekulli në kërkim të fëmijënisë së humbun. Jo rastësisht ai tha: “Kosova leu intelektualët që i duheshin, Shqipnia i shkatërroi ata që i kishte”.
Ky asht’ kthimi i vonë, po i fuqishëm, i intelektualit- filozof, shkrimtarit, disidentit që kurrë s’u thye.
Lazër Radin pak e njohëm n’jetë, por rinjohja po ndodh nëpërmjet literature. E, rinjohja pas dekës nëpërmjet literature, thonë se asht’ pakti ma i fortë i autorit me lëçitësin e tij, të cilit Lazër Radi, i la vepra t’kullueta dhe artistikisht të realizueme, gjithë kohën, tuj marrë parasysh kohën kur ai nisi me shkru e me botu.
Sot, gjysma e veprës së Lazër Radit, (gjysma tjetër në dorëshkrim), merr trajtën e nji testamenti, që hyn në dialog të gjithëhershëm me të tjerët, tuj mbetun shenjë jete, shenjë pasioni, shenjë përkushtimi e përvujtnie.
N’tanësi, vepra e Lazër Radit asht’ shpirti i tij i gjallë i mbetun n’jetë, asht’ zani i tij prej poeti e prozatori, eseisti e filozofi, përkthyesi e studiuesi, asht’ zani i thellë i medituesit të madh.
Në fund, po citoj një fragment interviste, të dhanë më 1992:
“Kosova, Prizreni është ëndrra ime më e madhe, dëshira ime më e flaktë. Zoti deri tani m’i ka plotësuar të gjitha dëshirat. Duket se do të ma realizojë ëndrrën time të madhe, ta shoh edhe një herë Prizrenin tim. Ditën e kthimit në vendlindje e përfytyroj si kthimin e Uliksit në Itakë. Me një ndryshim, se pas shumë peripecish dhe aventurash udhtimore, në fund, pas njëzet vjetësh, ai mundi t’i hedhë çenglat në Itakë. Mua po m’u dha mundësia e bëj pas 62 e vjetësh, prandaj dhe malli dhe dëshira janë dyfish më të mëdha.”
Lazër Radi, mirë se erdhe n’Kosovë!
Pastë fat ma t’mirë vepra jote!
.
Panairi i Librit, 8 gusht 2019
.
Prishtine 2019 – Panairi i Librit… Leka Ndoja, Botuesi Aurel Kaçulini, Luljeta Progni, Selami Zalli, Jozef Radi
Ky tekst u shoqnue me një video të përgatitun nga Andi Gashi, dhe në konsideratë u mor Biografia e detajizueme: https://www.radiandradi.com/biografia-dr-lazer-radi-1916-1998/
Portali Radiandradi.com, prej 11 vitesh dhuron kontribute të përditshme në shumë fusha të kulturës, historisë dhe vlerave shqiptare. Herë pas here siti ka nevojë për mirmbajtjeje, rikonstruktim si dhe rikonceptim në formatin letër. Për ta mbajtur këtë punë shumvjeçare, ndër më seriozet dhe më të lexuarat që të vazhdojë aktivitetin bëhet e domosdoshme mbështetja e lexuesve.
To provide the best experiences, we use technologies like cookies to store and/or access device information. Consenting to these technologies will allow us to process data such as browsing behavior or unique IDs on this site. Not consenting or withdrawing consent, may adversely affect certain features and functions.
Functional
Always active
The technical storage or access is strictly necessary for the legitimate purpose of enabling the use of a specific service explicitly requested by the subscriber or user, or for the sole purpose of carrying out the transmission of a communication over an electronic communications network.
Preferences
The technical storage or access is necessary for the legitimate purpose of storing preferences that are not requested by the subscriber or user.
Statistics
The technical storage or access that is used exclusively for statistical purposes.The technical storage or access that is used exclusively for anonymous statistical purposes. Without a subpoena, voluntary compliance on the part of your Internet Service Provider, or additional records from a third party, information stored or retrieved for this purpose alone cannot usually be used to identify you.
Marketing
The technical storage or access is required to create user profiles to send advertising, or to track the user on a website or across several websites for similar marketing purposes.
