Peshorja e Fateve*
nga Adem Istrefi
…Dhe për fjalën e shkruar fati gjithmonë
ndërron masën në peshore
Fati i librave në shumëkohësi nuk mund të jetë si fati i shkrimtarëve në njëkohësi. S’mund të ketë lidhni e gjithmonë përndjekje gjer në lidhnyje. Përndryshe, mund të flitnim për të dhe për përkatësinë gjinore mushkë. Por, gjithsesi, më mirë të flasim pse gjithmonë harrohet dhe nuk është fat i mbarë kërkuarja dhe “gjetja” më në fund e shkrimtarit më të madh të një letërsie (domosdo me përmasa gjithëkohore të saj). Se në letërsi, veçanërisht në këtë tonën me aq mangësi studimi e zbrazëti përfshirëse autorësh të të gjitha hapësirave gjuhësore e frymuese shpirtërore, që përbëjnë nyja e lidhni rrjedhash vijimësie të pandërprerë dhe jo rrallë shfaqje madhërie të përmasave të lakmueshme europiane, ky gjykim, sa naiv aq dhe primitiv idhujtar i miteve të vdekura, përbën më tepër se një të keqe, që jo vetëm nguros mendimin e gjykimit për vlerat e mirëfillta letraro-artistike, por madje i kushtëzon ato sipas fryrjes së erërave e sipas parapëlqimeve, raporteve e marrëdhenieve të mira krushqie shkrimtar-shtet. Kjo varësi e këtij gjykimi i madhëron ose i zvoglon tej mase librat e shkrimtarëve. Nga kjo varësi, peshorja e këtij fati të librave në duart e këtyre gjykatësve s’mund të mos jetë parapërcaktuese fatale, që masë e përmasë ka përshtatshmërinë në shtratin e Prokustit. Lidhur me këtë përshtatshmëri shkrimtarët e mirëfilltë, shkrimtarët, pra, që i janë përkushtuar tërësisht vetëm letërsisë, që atë e kanë pasur zonjë e perëndeshë të vetme pa mëtuar e synuar ta ndrrojnë botën përmes saj, pa asnjë shkuarmendje të përfitojnë prej saj në kohëjetesë, të fitojnë lavdi e të shpallen kulte për blatim, në të vërtetë vetëm sherrin ia kanë parë dhe gjithsesi jo vetëm që kanë mbetur të papërshtatshëm, por edhe disi ndesh me rrjedhat e kundërta të ujërave e fryrjet e erërave. Sepse ata sikur kanë qenë të pajisur me një shqisë më tepër e me një vatër trunore të re, të zgjuar dhe prandaj botën e kanë kundruar e vështruar me një sy të tretë kur bota, ndonëse kishte dy sy, i duhet ta mbyllte njerin sy si të tepërt.
Gjithsesi pra, ata s’kanë mundur të vijnë në përshtatshmëri e ujdi as me normat e kodin moral të kohës, as me kuptimësinë e kategorive estetike për të bukurën, sepse kanë përfytyruar përsosmërinë më të skajme, qoftë edhe kur këto praktikisht kanë qenë deri-diku të përsosura. Pra, në njëfarë mënyre, ata kanë rënë ndesh e kanë qenë në kundërvenie me vetë ideologjinë e shtetit, qoftë edhe të atij tepër ideal e me demokraci shumë të përparuar. Prandaj fati i librave të këtyre shkrimtarëve do të mund të peshohet e drejtpeshohet jo me kohëjetesë fizike të vetë shkrimtarëve, po me një kohëlargësi, në një shkëputje të përkohshme shkrimtar-liber, për të marrë frymim e gjallim dhe për bashkim në kohëzgjatje të papërcaktuar…
Dhe mbas këtyre parashtrimeve disi eliptike, edhe pyetja e lëshuar vetvetiu mund të vijë për kësi fare shkrimtarësh në letërsinë tonë bashkëkohëse, për pranine e tyre të pavënë re, apo pritmërinë në ardhmëri. Dhe, ndonëse shfaqja e tyre ka gati 40 vjet që ndjehet dhe është dukur e pranishme, për arsye jashtëletrare, të tepërta për t’u përmendur e radhitur, ata kanë mbetur krejtësisht të hijësuar e në jashtëloje – po të shërbeheshim me një term joletrar. Por kur të shkoqitet shumëçka e në peshore të fateve të matet e zerë vend vetëm rëndesa e mirëfilltë estetike, pa kurrfarë kushtëzimesh të tjera, do të mund të flitet edhe për veprën e atyre shkrimtarëve të mëdhenj bashkëkohës: për veprën krijuese të Martin Camajt, Anton Pashkut e Kasëm Trebeshinës. Që të tre këta shkrimtarë jo vetëm veçanësia e fatit tragjik i përbashkon (ata sikur ngrehin dhe mbajnë të shpalosur si velë lundrimi një pëlhure të shkruar, ku përmblidhet e nyjëzohet fabula e një miti që fsheh mnershëm dridhmat tronditëse të shumësisë së kohëve që vijnë, dhe leximi i mirë tekstor e nëntekstor mundëson parapritën ndaj të këqijave), por rrebesheve që i kanë përcjellë ata vetë letërsia u është gjendur në parapritë e si kapërcyell shpëtimtar. Prandaj edhe ngarkesa e tyre që sjellin, e bartur gjithnjë si gur Sizifi, përmban në vetvete edhe thelbin e farëzimit të shumë urtive jetësore, filozofinë e shumë përvojave të përthithura, rrezatimin kulturor e të holle të paraqitjes së shndritshme. Pra, për ta mund të thuhet se bota e vizatuar prej tyre me ngjyrimet më moderne të shprehjes, nuk është bota imagjinare e përfytyruar vetëm për çlodhje ose ikje nga bota e mundimshme e përjetuar, as një kohë në daljet dhe trallisjet për ta grahur në ecje, e në pamundësi për të zbrazur shfryrje e mallkime, po një kohë e rëndur për udhë e në vijim – udhë të pandalshme, një kohë që për t’u lexuar kërkon gjithsesi një sy të tretë.
.
Leximi me këtë sy s’do të mund të mos na nxirrte nga thellësitë e shpirtit një “Oh” si në romanin e Anton Pashkut me të njëjtin titull. Sepse fati i këtyre tre shkrimtarëve sikur ka një lidhni të fortë me vetë fatin e fisit tonë të shkapërderdhur, të ngujuar e të gjymtuar e shpesh në shëmti i ndotur, në leqe i zënë prej të tjerësh e më shumë edhe prej vetvetes, e megjithatë cung që lëshon rrënjë e mbetet trung për të lëshuar degëza e mbledhur zogj për të kënduar.
Se Martin Camaj dyzet e ca vjet do të duhej të shtegtonte Europës, pa gjetur kurrkund prehje e paqe. Dhe paqe e shpëtim prej klithmave e thirravajeve që e ndjekin do të mund të gjente vetëm kur do të përgjigjej me zë shkrimi ndër libra, me atë zë që shumë plumba zërash gjuan përnjëherësh për të vrarë e për t’i penguar rrungajat që i sillen mbi krye fisit të tij. Në njëfarë mënyre kështu do të bënte edhe Anton Pashku. Fati i tij ish disi i përngjashëm me fatin e Franc Kafkës, veç jo edhe i veprës që do të përkujdesej për botim mbas vdekjes një Maks Brod, po sa i përket mbylljes; edhe ky një nëpunës disi i skajuar dhe në një qoshe të mbytur brenda guackës – shtet, të një shteti të huaj e brutal që sa herë rrapllon Kosovës, aq më mizorisht vogërrohet e mbyllet në atë qoshe. Kjo farë rrudhjeje ndjehet edhe në veprën e tij. Shumë herët e nis e shumë herët e mbaron shkruarjen e tregimeve. Aty nga fundi i viteve ’60 dhe në moshen 29 vjeçare. Që në tregimet e para shfaqet me prirje të theksuara modeme. I gjithë shtrati dhe konceptimi i tyre përvijohet kështu, konsekuent deri në fund i kësaj fryme të të rrëfyerit e paraqitjes shumëpërmasore e shumëkuptimore e veçanërisht nëntekstore. Do të formësohet si shkrimtari modern më i hershëm i letërsisë sonë, ndoshta më kompleksi e më i zorshmi në të zbërthyer, e veçanërisht në romanin “Oh” dhe në drama.
.
Por nëse mund të thuhet se vepra e Anton Pashkut është disi më me fat, mbasi botohet e përmbledhur në Prishtinë dhe kritika jo rrallë e ka zënë në gojë dhe është kacafytur me të, sido që në publikun lexues të Shqipërisë së këndejkufirit mbeti e panjohur, për këtë fat nuk mund të thuhet për veprën e Martin Camajt. Ajo vërtet pat dy vëllime poetike të botuara në Prishtinë, por si tërësi u botua në Gjermani dhe mbeti krejtësisht larg syrit të lexuesit shqiptar në përgjithesi. Pra, këtij lexuesi nuk iu bë e njohur vepra poetike (mbasi edhe proza e tij është vijim i poezisë) e njërit prej poetëve më të mëdhenj që fisi ynë ka patur, siç mbeti pa iu bërë e njohur edhe vepra e Kasëm Trebeshinës. S’iu bë e njohur se autori për shumë vite qe i persekutuar, kundërshtari më i rreptë i diktaturës komuniste, intelektuali me guximtar e më i pakompromis ndaj parimeve për lirinë intelektuale e lirinë e shkrimtarit, disidenti i parë dhe më i denji për t’u quajtur kështu. Vete Promemoria e vitit 1953, përbën shkallën më të lartë të këtij guximi qytetar, guximi ballëpërballë, si para togës së pushkatimit, siç përbën analizën e dërrmimit të “realizmit socialist” kaq shkencërisht të arsyetuar e po aq profetikisht të paraparë për asgjësim. Pra, kjo vepër e vëllimshme në poezi, prozë e dramë, përjashtuar ajo e hershmja fillestare, mbetet ende e pabotuar. Dëshmi se kjo vepër paraqet interes jo të zakonshëm, si për lexuesin dhe studiuesin, se në të njejtën kohë mund të shpalosë përmasa hapësinore madhore, janë libri i parë në prozë, botuar në Prishtinë tash së fundi, si dhe novela e cikli poetik në Drita.
Por fati si fati. Fati i fjalës së shkruar kur të matet në peshore, si masë rëndese duhet ta ketë vetëm vlerën e mirëfilltë estetike të saj e jo edhe hijen e autorit. Ndryshe nuk ka barazpeshim, as drejtpeshim. Ndryshe si mund të çlirohemi prej hijeve të kulteve dhe përndjekjes së tyre, se tempulli i letërsisë i paska dyert e mbyllura për të tjerë, kur kaq shumë ka vende bosh e kaq shumë jemi të pasur e fanatikisht, si mbrapshtanë, këmbëngulim që të mbetemi të varfër?!
.
*Botuar ne Gazeten Drita, 8 nëntor 1992