Vëzhgim mbi letërsinë dhe kulturën shqiptare bashkëkohore
nga Robert Elsie
Lazër & Jozef Radi
Muret e muzgut. Poezi.
Tiranë, Lilo, 1993, 160 faqe.
.
Në këto kohë Shqipërisë mund t’i mungojnë shumë gjëra, por jo poetët. Shqiptarët si popull, qoftë në Shqipëri, qoftë në Kosovë e në Maqedoninë Perëndimore, janë të lidhur gati-gati në mënyrë mistike pas gjuhës e pas poezisë së tyre. Atje, janë të paktë ata që mund të kenë dëshirë dhe durim për të lexuar romanet vendas, por nuk është kurrësesi rast i rrallë po të dëgjosh se puntorë të varfër fabrikash apo bujq të thjeshtë shpenzojnë ç’u mbetet nga pagat e tyre nevojtare për një libër me vjersha. Ky është një vend ku intelektuali, i cfilitur nga një gjysëm shekulli burgimi e internimi, prapëseprapë gjen kohën dhe prehjen për t’iu kushtuar kënaqësive që sjell poezia, apo fuqinë për të botuar një vëllim me vjersha pas një kalvari të tillë të papërshkrueshëm.
Lazër Radi, i cili ka lindur në Prizren më 1916, u rrit në Shkodër dhe ka mbaruar studimet për drejtësi në Romë gjatë Luftës së Dytë Botërore, kaloi dyzetegjashtë vjet të jetës së vet në burgje dhe kampe internimi të Shqipërisë dhe mbeti gjallë. Ai qe arrestuar për arsye politike në nëntor 1944, në po atë muaj që quhej i “çlirimit”, dhe u lirua vetëm pas rënies së diktaturës.
Në vëllimin e tij të parë poetik të botuar, “Muret e muzgut”, Lazër Radi paraqet një cikël meditativ prej pesëdhjetekatër vjershash të shkruara nga nëntori 1945 deri në shkurt 1991, shumë prej të cilave qenë ruajtur për vite me radhë në një qese plastmasi të fshehur nën tokë “underground” në kuptimin më të kthjellët të fjalës. Ato janë përsiatje poetike prekëse e emocionuese të mbrujtura me ankth, vuajtje e shpresë.
“Muret e muzgut” është një përmbledhje e veçantë në disa pikëpamje. Në të vërtetë kemi dy vëllime në një, sepse përmban poezinë e babait dhe të birit.
Jozef Radi pat lindur në janar 1957, dhe e kaloi në fakt gjithë jetën duke u rropatur nga një kamp i ndyrë përqëndrimi në tjetrin. Në regjimin e Enver Hoxhës, pas arrestimit politik të një personi, vinte zakonisht internimi apo përndjekja e tërë familjes, madje deri të kushëriri i dytë. Kësisoj që Jozef Radi, pat lindur si skllav në një shoqëri të ashtuquajtur pa klasa, duke mos patur asgjë përveç emrit, gjuhës dhe ëndrrave të tij. Shtatëdhjeetre vjershat e Jozef Radit, të renditura në tre cikle, ndjehen të plota në këtë përmbledhje dhe janë një provë e mjaftueshme për talentin e nji shkrimtari që nuk është më nën hijen e babait të vet më të shquar.
Lazër dhe Jozef Radi nuk janë veçse dy emrat e një aradhe poetësh e shkrimtarësh që po çelin një kapitull tjetër në letërsinë shqiptare, atë pas apokaliptisit.
.
Botuar në World Literaturë Today (Letërsia Botërore Sot) 68.3, verë 1994. Botuar edhe në librin “Një fund dhe një fillim” e Robert Elsiesë (fq.165-166)
.
