Autorë me art të dyshimtë, po me kontribut shtetnor të sigurt!
Bisedë me shkrimtarin & studiuesin e njohur Primo Shllaku
Bashkëbisedoi Mark Simoni
Estetë dhe kritikë të mëdhenj janë ndalur jo rrallë në sëmundjet e herëpasherëshme të letërsive. A mendoni se ka patologji letërsia jonë, dhe nëse po, ato vijnë nga leksiku jo fort i gjërë i shqipes, (mbasi ne e dijmë se mendimi rrin në gjuhë), vijnë nga kultura e pakët e autorëve, (Richard ëilbur thotë: Nuk ka poet të mirë injorant), apo nga vijnë nga mungesa substanciale e talentit? Pyetja asht intriguese sepse asnji njeri tjetër përveç meje nuk ka folë deri tash për morbus të letërsisë në lamin e letrave shqipe. Në kritikat tona amatoreske dhe panagjiriste ka mbizotnue lëvdata, imponimi së jashtmi i vlerave, fantazizmi i vlerave që do të thotë gjetja e vlerave atje ku ato nuk janë vërtet, por edhe antikritika e shprehun me heshjen, me injorimin dhe me vorrosjen e vlerave. Realizmi socialist në tanësinë e tij ishte nji prishje e dhunshme e traditës së shkrimtarisë shqipe. Ai erdhi dhunshëm dhe iku me barrelë që i takon me qenë fundi i të gjithë prepotentëve që nuk kanë aftësinë mendore të parashikimit të fundit. Realizmi socialist erdhi si prishje e pahirtë e traditës si në formë dhe në përmbajtje. Ai e ktheu letërsinë në shesh propagande dhe në fushë ku luhej një ndeshje miqësore. Pra vrau çdo konkurrim dhe garim të natyrshëm dhe ngriti autorë me art të dyshimtë, por me kontribut shtetnor të sigurt. Sinergjizmi shkrimtar-vepër krijoi legjenda dhe kuota letrare gjithsesi të dyshimta dhe që presin me u rishikue thellë e me guxim. Jemi në pritje të thellësisë se guximi edhe ia ka shkrepë ndonjiherë. Mendoj se nji sëmudje jo e vogël dhe jo pak e damshme asht edhe modelimi i letërsisë së mbasviteve ’90 me modele të letërsisë moderniste, gja që prap nuk e nxjerr letërsinë tonë në terrene dhe hapësina jashtakombëtare. Por nji sëmundje jo ma pak skorbutike ka qenë edhe ngritja për kritere ma shum joletrare e disa figurave të letërsisë shqipe, të cilat kanë ndikue fort jo vetëm mbi frymën, por edhe deri në detaje tek produkti letrar zhvillohej në skalionet e dyta që po vinin në momente të ndryshme të asaj periudhe.
Imitimi dhe moslargimi nga fryma kanë qenë përcaktue edhe nga mungesa e madhe e lirive dhe kjo mund t’i ketë detyrue shkrimtarët-sytha të shkojnë mbas hullisë së disave, të cilët jetonin dhe mbretnonin falë konformizmit të tyne me realizmin socialist, si dhe me epistemën e tij aq shum të diskutueshme atëherë e sot.
Mendoj se gjuha si mjet nuk ka qenë dhe nuk mund të jetë pengesë e zhvillimit të mbrendshëm letrar. Asgja nuk e pengoi Bogdanin të shkruente poezinë magjike të sutës edhe pse gjuha e asaj kohe nuk matet kurrsesi me polivalencat e së sotmes. Mënjanimi deri në ndalim i gegnishtes mbasi ajo kishte sjellë Mjedën dhe Eposin e Kreshnikëve ka qenë nji krim i pastër kulturor, sikurse ka qenë hedhja në erë e Shën Mërisë së Vogël të Va-Dejsit, sikurse dekapitimi i inteligjencies europianiste shqiptare mbas 1944. Trajtimi i gjuhës vetëm si mjet dhe mohimi i frymës dhe i aurës që ajo bart si produkt epokash, gjenialitetesh dhe si marrveshja ma e madhe shoqnore, ka sjellë rrudhjen dhe vorfnimin e lirizmit, por edhe mbylljen e saj ndaj fenomeneve inovative siç ishte p.sh. kriptozhvillimi i revolucionit gjinor në gjiun e shoqnisë shqiptare.
Talentet nuk i kanë mungue këtij vendi megjithsëse në asnjenin nga manualet bashkëkohore të librave të estetikës nuk përmendet më askund termi “talent” dhe “frymëzim”. Me siguri talenti asht zavendësue me detyrimin e fortë të artistit për të punue parreshtun në kërkim të formave dhe të harmonikave me përmbajtjen.
.
A mendoni që leksiku i gjuhës shqipe është i plotmjaftueshëm, që të mund të përballojë me dinjitet, vepra që vijnë nga gjuhë të tjera? Unë mendoj se leksiku dhe gramatika shqipe (gjithnji tue përjashtue efektin thellësisht negativ dhe injorimin me dashje të faktit se leksiku gegë nuk mund të penetronte gjanësisht në tosknishten letrare (standard) për shkaqet e pathana se tosknishtja ishte dhe asht nji sistem ma i ngushtë se gegnishtja edhe në gramatikë, por edhe në fonetikë) janë shum të aftë të përballen me realitete ligjërimore nga ma të komplikuemet. Në vitet ’20 na nuk mund të mos çuditemi me guximin e Nolit që ta fuste në ring shqipen me anglishten shakespeare-iane. Kuptohet që gjuha e Nolit në nji shumicë rastesh ishte një gjuhë artificiale në mëshirën e neologjizmave, të cilat nuk “zunë” kurr në arat e shqipes, por Noli aty i kishte edhe fjalët që, po t’i dinte se janë, nuk do të përdorte barbarizma të kota.
E kam fjalën po qe se Noli do ta kishte njoftë Kanunin e Lekë Dukagjinit, tek Hamleti nuk do ta kishte përdorë çiftfjalëshin freudian “adultere” dhe “incestare”, por do ta gjente gangull tek teksti juridik i Gjeçovit përkatësisht si: “kunorëthyese” dhe “gjakflligët” ose “gjakflliqët”. Pra po flasim për nji epokë kur, mesa duket, për shkaqe objektive shqipja nuk komunikonte mes veti. Por mbas 1972, shqipja u urdhënue mos me komunikue mes veti e këtë herë për shkaqe subjektive e jo për ato objektive që i japin Nolit alibinë e mrekullueshme, por edhe ia rrëzojnë pahun sapak.
Sot, për çudi dhe kundër vetë burimeve natyrore të gjuhës, përkthyesit janë ata që po e pasunojnë dhe po e zhvillojnë gjuhën. Për shkakun e thjeshtë se në përkthimet gjuha jonë përballet me gjuhët e mëdha që i kanë fillue herët letërsitë e tyne, nuk kanë
mbajtë qëndrime antishkencore në shtjellimet e mbrendshme të gjuhës, nuk kanë përbuzë dialektet se jo ma kryedialektet dhe, kryekreje, kanë respektue traditat dhe kanë pasë kriter përzgjedhës gjuhësor jo aprioiristikën subjektive me bazë hegjemonitë e shkurta historike, por vetë produktin letrar, cilësitë dhe lidhjet e tij me letërsinë e kontinentit.
Gjithsesi në raport me gjuhët e mëdha të kontinentit shqipja ka resurse ma minore të shprehjes dhe të përkthimit. Por përkthyes të caktuem, tue manovrue lirisht e pa paragjykime mbrenda arës së shqipet totale kanë sfidue autorë e tekste të vështira nga gjuhët e para dhe letërsitë e mëdha. Sa për autorët shqiptarë, leksiku i tyne ka qenë i përpjestueshëm me temën dhe thellësinë kohore dhe filozofike të temave që kanë lavrue. Thonë për I. Kadarenë se ka aktivizue fjalë nga leksiku i gegnishtes. Mendoj se transaksioni nga gegnishtja asht natyral dhe i barabartë me transaksionin nga tosknishtja. Kalimi i parave nga xhepi i majtë në të djathtin nuk ia ndërron pronarin të hollave.
.
Çfarë cilësie mendoni se ka fondi i vjetër dhe i fjetur i fjalëve shqipe, dhe çfarë rëndësie do të kishte riaktivizimi i këtij fondi? Sigurisht që na kemi nji fond të vjetër fjalësh që kanë lidhje me tekstet tona të “shenjta” të shqipes. Asnji gjuhë që njoh unë nuk e ka pasë luksin të përjashtojë fjalët e fondit të saj historik vetëm e vetëm sepse janë të tilla, pra të vjetra. Por fjalët e vjetra nuk mund të aktivizohen vetëm e vetëm se janë të vjetra. Atyne duhet t’u vijë radha e domosdoshme ligjërimore që të përdoren. Fondi i vjetër mesjetar ka lidhje me letërsinë kishtare dhe liturgjike. Qytetnimi socialist u vetshpall ateist dhe i gjithë ai fond i vjetër mbeti dhe u izolue si i papërshtatshëm dhe i panevojshëm. Iu dhanë vetëm vlera gjuhësore dhe historike. Pra u trajtue si material arkeologjik. Kjo i ndodhi kryekreje letërsisë gege, e cila nuk do t’i kishte preferue temat e rekomandueme partiakisht. Mendoj se ajo që ndodhi realisht me tekstin e në tekstin e romanit “Lumi i vdekur” i J. Xoxës, mund të ndodhte eventualisht edhe me tekste të anullueme parimisht në gegnishten letrare, ku ajo do të aktivizonte thesare të pafund që i gjen në faqet e teksteve letraro-filozofiko-liturgjike të Buzukut, Bardhit, Budit e Bogdanit, por edhe të Kristoforidhit. Të mos harrojmë se tek manifesti autentik rilindas i poemës programatike-lirike të P. Vasës gegnishtja na del vetëm nji distance fryme nga normimi i saj.
Në gegnishten e madhe, tue përfshi në të atë të Elbasanit, por edhe kosovarishten, gjejmë fjalë dhe idioma specifike të cilat sfidojnë edhe gjuhët e mëdha për kah endemizmi i nocionit që ato shprehin.
Mbasi ju keni qenë në Universitetin e Beogradit, cila është masa e dëshirës atje për të njohur dhe studiuar albanologji dhe letërsi e gjuhë shqipe? Studentët e Beogradit kanë qenë nji befasim i madh për ne që u gjendem atje në atë fundviti 2007 për të dhanë gjuhë dhe letërsi shqipe. Studentët e katedrës së shqipes që asht ma e vjetra katedër e botës, themelue prej gjuhëtarit kroat Bariç, mbante nji primat të lavdishëm, të cilin nuk e lëshoi. D.m.th. edhe pse marrëdhaniet shqiptaro-serbe ndodheshin në pikën e tyne ma të ulët e ma të ftoftë, ata nuk e mbyllën katedrën edhe pse u tha se kishin shum presion nga politika. Studentët e kishin shqipen si fakultet të dytë dhe në të studionin shum të tillë që vinin nga degët e jurisprudencës, gjithnji me idenë se ata duhet të dinin shqip kur të fillonte ndamja e pronave dhe zgjidhja e problemeve mes Kosovës e Serbisë. Nuk e di nëse ka shkue puna kështu apo jo, por di me thane se studentët e studionin shqipen dhe i ndiqnin leksionet tona me shum zell dhe interesim, ishin të vemendshëm dhe luftonin për nota të mira. Kemi pasë edhe studentë të mrekullueshëm që e mësuen shqipen me perfeksion dhe sot janë të angazhuem në punë ku shqipja u jep bukë.
A mund të na thoni sado shkurt, një mendim tuajin për karakteristikat fondamentale të letërsisë ballkanike, dhe ku bashkohen, apo ku ndahen profilet letrare të autorëve ballkanikë. Letërsia ballkanike fillimisht ka qenë nji letërsi rilindase në kuptimin që na i japim kësaj fjale. Pra nji letërsi çlirimtare, heroike, funksionale dhe me frymë të dukshme nacionaliste. Ndoshta si në asnji rajon tjetër të botës në letërsinë ballkanike heroi i njërës letërsi ishte antihero i nji tjetre. Pra kemi nji konfuzion dhe kundërvumje kulturore dhe izolim kulturor. Asht shum e vështirë me gjetë linja të përbashkëta shpirtnore mes tyne sepse, edhe pse pushtuesi ishte i njajti, kombet e Ballkanit luftonin mbrenda koalicionesh të ndryshme me pikësynime të ndryshme. Letërsia e fillimshekullit XX bahet ma kozmopolite dhe ma universale nën shembullin e letërsisë europiane e sidomos nën shtysën e avanguardave letrare e të tharmeve letraro-artistike që vlonin asokohe në Europën mbarë. Falë miqësive dhe lidhjeve tradicionaliste me shtetet e mëdha të Europës letërsia greke edhe u zhvillue në hulli universal por edhe u njoft në rangje universal. E kam fjalën për Seferes-in dhe Eliti-n. Letërisa serbe u emancipue botnisht me Ivo Andriçin e me ndonji tjetër. Letërsia e jonë mbeti letërsi e nji vendi me probleme të mëdha të ruejtjes dhe të stabilizimit, ishte nji letërsi e brishtë dhe gjithnji tepër e njomë për t’i dhanë nji masë shtati. Migjeni mbase mund të rritej si i tillë në kopshtin letrar shqiptar, por ai vdiq herët me nji vepër në skela.
Sa herë jemi sjellë bashkë bisedave për autorë të veçantë shqiptarë, patjetër që, kemi shkuar nga kemi shkuar dhe s’kemi mbetur pa përmendur dhe folur për Martin Camajn. Madje nga libri juaj “Një Odise që s’mbërriti kurrë në Itakë”, unë kam shkëputur një strofë nga poezia e Camajt “Korbi”, për ta analizuar në librin tim “Komshinjtë e vdekjes”. Dëshiroj t’i thoni diçka më tepër lexuesit të MAPO-s, për këtë shkrimtar e linguist nga stofi i veçantë i kulturës së epërme. Camaj asht antipodi i letërsisë zyrtare që shkruhej në Shqipnin e kohës së Luftës së Ftoftë. Ai zgjodhi nji tjetër orientim letrar, atë esencialin. Ndërsa mbrenda nesh lulëzonte letërsia propagandistike dhe panegjirike, heroikja dhe madje edhe mbiheroikja si propozim shpirtnor dhe estetik, Martini përshkruente krajatat e tij në mërgim, jetën e tij prej njeriu që nuk e kapërdin absurdin e mosmundësisë me u kthye në atdheun e tij natyror etj. Martini i kundërvuni Shqiponjave dhe simboleve panagjirike të realizmit socialist breshkën Drande, e cila asht në qendër të nji madrigali të mrekullueshëm. Martini i tregoi letërsisë shqipe se heroikja dhe panagjirikja ishin vlera të zbehuna me kohë e me vakt dhe se estetika mbizotnuese e kohës ishte deheroizimi dhe absurdi ekzistencial. Mbas viteve ’90, letërsia e realizmit socialist ra si gardh i kalbun, kurse vepra e Camajt sapo ka fillue të studiohet.
.
A është bërë aq sa duhet për të sjellë në vemendje veprat dhe autorët e lënë në harresë, të kyqur në fondet dhe rezervatet e ftohta të magazinave të bibliotekave? Mendoj se ka studiues të cilët po përpiqen për ta risjellë në vemendje fondin total të letërsisë shqipe në të gjitha epokat pa asnji paragjykim ideologjik ose estetik. Puna e tyne po e plotëson puzzle-in e letërsisë shqiptare me autorë e vepra vetëm simbas kritereve kronologjike, por edhe tue krijue ndonji hierarki të vogël e të shpejtë. Pa nji punë të tillë asht e vështirë të konkludohet mbi letrat shqipe dhe lëvizjen e mendimit të saj letrar, filozofik, estetik etj. Nxjerrja nga arkivat dhe botimi i tyne pajisë me aparat të mirë filologjik, ndihmon plotësimit e kuadrit të asaj që ka qenë letërsia shqipe në kohë me autorët e saj të mesëm dhe të mëdhej, me autorët e saj të panjohun dhe me ata minorët.
“Letërsia e sirtareve”, ka qenë një nga temat që kemi diskutuar bashkë para 15 viteve në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve. Ju pyes: Kjo letërsi ka qenë më shumë sprovë letrare, letërsi me elementë disidentë dhe e frikshme për tu publikuar, apo letërsi e destinuar për një rreth miqësh dhe shokësh, pa ndonjë vokacion dhe ambicie të madhe për tu lexuar nga kushdo? Kam ndigjue shpesh se flitet për nji letërsi sirtaresh. Nuk e di se nga na ka ardhë ky term, por me siguri ka ardhë nga bota e ish-demokracive popullore të lindjes komuniste europiane. E kam thane edhe here të tjera se ky term nuk më duket i përshtatshëm dhe ka diçka nënvleftësuese dhe anekdotike në rastin e letërsisë shqipe. Meqë jam edhe unë nji praj atyne që kanë shkrue pa qëllimin imediat të botimit, sepse vetë përmbajtja dhe fryma e tyne ishte ose e pakandshme, ose edhe kundërshtuese e letërsisë zyrtare, mendoj se kjo letërsi ka pasë nji mision fare të thjeshtë, por tejet të rrezikshëm, nëse nuk ruhej mirë e pashfaqun, madje edhe për miqtë. Ajo ka pasë misionin e mbijetesës intelektuale të atyne që e shkruenin, nëse kemi parasysh se ata që e lëvronin këtë letërsi ndiheshin mbrenda një zone të traditës së ndalueme, plus ndjeheshin mbrenda frymës së letërsive europiane që afirmonin njeriun, lirinë, individin, krijimtarinë dhe jetën e pakushtëzueme.
Xhaxhai juaj Gjon Shllaku është një nga përkthyesit tanë më të mirë të letërsisë klasike, babai juaj ka patur një jetë të tërë të lidhur me teatrin dhe dramën, (unë këtu në MAPO) kam botuar një In Memory për të, ju, Brunoja, dhe më tej, a mendoni se bëni një dinasti kulture dhe letërsie? Na flisni për klimën dhe atmosferën e librave dhe dijeve që sillej rreth fëmijërisë suaj! Nuk më kanë pëlqye kurr fjalët e mëdha dhe termat bubullues si “dinasti”, “princa”, “mbretën” etj. Dinastitë në Shqipni kanë mbarue asëll-asëll me Balshajt në shek. XIV-XV dhe janë ringjallë me pak bombasticitet titullor tek Bushatasit si sundues të Shkodrës në shek. XVIII-shek. XIX. Nuk bahet fjalë për asnji dinasti, bahet fjalë vetëm për nji familje qytetare, e cila nuk merrej me zejtari, por merrej me art, me zejet e papërfitim, siç i klasifikonte Aristoteli. Prindët dhe paraardhësit e mi janë produkt i shkollave tejet serioze, i shkollave që i mësuen shqiptarët e mbaspavarësisë se janë europianë dhe se mbrenda asaj sfere puna e tyne do të bashkërenditej me punët e mëdha të nji atdheu që duhet ngritë gërmadhash. Axha Im, Gjon Shllaku, ka qenë njoftës absolut i gjuhës shqipe simbas shkollës jezuite dhe françeskane në Shkodër. Pra ai ishte nji patriot gjuhësor dhe, meqë na jemi komb gjuhësor, ai ka qenë patriot i pjesës substanciale që e mbajti gjallë këtë komb në shtrëngatat e historisë.
Baba im, Lec Shllaku, ka qenë njeri i pasionuem me teatrin. Ai jetoi e punoi në kohën e vështirë kur teatri shqiptar kalonte vaun e ngushtë të amatorizmit për në profesionalizëm. Kjo gja i dha atij lavdi të madhe në vitet ’50-’60. Ngriti në skenë shfaqje të paharrueshme që normalisht duhet të ishin gurët miliarë të rritjes së teatrit profesionist shqiptar. Atëherë kur disa kolegë të tij, të ardhun nga shkollat e lindjes komuniste, nuk mundnin me e konkurrue teatrin që ai drejtonte, nuk mbetën kolegë me të, ose kritikë të tij, por u banë gjykatës dhe madje deri xhelatë të tij.
Në vitin 1970, babai im u nda nga dashunia e madhe e jetës së tij, për të cilën kishte punue aq shumë dhe andrrue aq shumë. Dhe nuk u mor ma me të, sepse jeta e kishte mësue mos me e sfidue zilinë e kolegut. Kurse vëllai im, Bruno Shllaku, asht aktor i kaditshëm i teatrit Migjeni, ka realizue shum role të mira në frymën heroike të asaj kohe. Sot me kushtet e reja dhe zhdërvjelltësitë mbrenda artit, jo rrallë ka punue si regjisor. Si ndjekës i artit të skenës që familja e jonë e ushtron prej 4 brezash, ai ka vu në skenë me sukses pjesë të dramatizueme nga ai vetë. Por mos të harrojmë se edhe djali i tij, Luisi, ka mbarue shkollë teatri në Athinë dhe po presim që edhe ai të debutojë nji ditë në zanatin breznor të familjes.
.
(Gazeta MAPO, datë 08.02.2020)