Portreti i Motrës Tone
tregim nga Resmi Osmani
Shtëpinë e Idromenove në Gjuhadoll, të Shkodrës, e kishte pllakosur zia… Siç dukej, vdekja e kishte mësuar rrugën për atje. Sefte, babai Arsen Idromeno-Pargalliu, më pas një ferishte, djali i Kolës që si kishte mbushur dy vjeç, dhe ja tani ajo kishte rrëmbyer jetën e Antonias, motrës Tone. Trupin e saj ja dorëzuan tokës së ftohtë në varrezat e Rrmajit, shpirtin qiellit në amshim, kurse dhimbjen sfilitëse e dërrmuese që u helmonte qënien, e ndryne thellë në zemër. Si e donte zakoni, pas drekës së mortit në shtëpinë e kunatit Andrea Skanjeti, përcollën miqtë e dashamirët dhe Kola me t’ëmën, të shoqen Cinën, të shoqëruar nga Lec Gurashi, u kthyen në shtëpi. Ishin veshur me të zeza. Gjithçka dukej e zymtë, ngjante sikur edhe nga muret e shtëpisë pikonte pikëllim e dhembje. Qetësia dhe heshtja e bënte edhe më shtypëse e të padurueshme përjetimin. As Cina as Leci, edhe ata të pikëlluar e të vrarë shpirtërisht, që e shihnin me vështrim gati mëshirues Kolën, nuk folën një fjalë. Heshtja sido që shtypëse, fliste me shumë se çdo fjalë ngushëlluese, që do të thuhej për fashitjen e dhimbjes pashërim.
Kola, me këmbët që i rëndonin si plumb, bëri përpara për në odën e mirë. Në ballë të vendit, portreti i motrës Tone, e vërente me atë vështrimin e mistershëm, mendueshëm, si të donte t’i thoshte: “Vëllau im i dashtun, jam këtu, me ty, me ju.” Kola, me duart që i dridheshin, dhe sytë e mjegulluar nga cipa e lotëve, duke ofsharë e psherëtirë e mori portretin në duar. Duke ecur si i përhumbur, e vendosi portretin në syprinën e tryezës veneciane me dru mogani. Mori shandanin e argjendtë dhe si në një rit të shenjtë u dha flakë qirinjve për t’i dhënë dritë shpirtit të saj, që ku ta dish, kishte zbritur nga qielli. I kërrusur nga pesha dërrmuese e dhimbjes, u ul në karrike, përballë portretit. Rrinte i shtangur, dhe ashtu në përhumbje s’ia ndante vështrimin. Botë e padrejtë, botë mizore. “O zot! Si e more parakohe motrën Tone, ia le fëmijët bonjakë dhe mua të mjerë? Ajo e vështronte nga portreti sikur diç donte t’i thoshte.Por edhe ai donte t’i fliste, t’i kallxonte sa shumë e kishte dashur, sa e shtrenjtë kishte qenë për të e me ç’hidhërim të thellë ia kishte helmuar jetën, duke i hapur një plagë të pashërueshme, sa të ishte gjallë.
Por fjalët e tilla të shpirtit të trazuar, vetëm mendoheshin, por nuk thuheshin. Kurse lotët e gjetën shtegun e syve të lirë dhe u derdhën vetiu. Ai qau. Lotët i shkonin çurg. E shoqja dhe Leci, që i rrinin pas krahëve, u tërhoqën ngadalë dhe e lanë të shfrente brengën që i mundonte zemër e shpirt. Bëri duart grusht, i vendosi njera mbi tjetrën, mbylli sytë dhe mbi to uli ballin.
Iu fanit me vegime e laryshi gjithë jeta e shkuar si të kishte ngjarë dje. Ai kishte lindur një vit pas së motrës. Ishin rritur si të ishin binjakë me dashurinë përgjëruese të nanës Roza dhe babë Arsenit. Baba, Arseni, që ishte fillikat, i ardhur nga Parga e Çamërisë, u gëzohej fëmijëve dhe i donte si drita e syve, ishte trashëgimi që do të linte familja Idromeno, në Shkodrën që e priti si djain e vet. Motër e vëlla, përherë bashkë, hodhën shtat e u rritën. Rendnin bashkë livadheve, fugonin pas fluturave, gjuheshin me shuka bore dimrit. Tonia gazmore e dashur, kishte zë të ngrohtë, të thellë e tingëllues dhe këndonte si laureshë këngët e bukura të qytetit të saj. Nisën t’i ftonin në ahengje e dasma, Kola i binte mrekullisht violinës, si të cicëronin një tufë zogjsh, kurse Tona e bukur, njomzake këndonte si laureshë, aq sa i magjepste dhe u ngjallte gaz e hare gjindjes së atyshme. Së pari ata u ndanë kur ai shkoi për studime në Venedik. Ato tre vite, i mungoi shumë, por ajo i dërgonte letra plot dashuri e mall dhe i shkruante për jetën në familje dhe ngjarje të qytetit.
Kur ai u kthye në shtëpi, Tonia ishte fejuar me mësuesin, e ardhur në Shkodër nga Trento e Italisë, Andrea Skanjetin. Kola e njihte Andrean, i kishte dhënë mësime të italishtes. Kur u martuan, Andrea kërkoi që Tona të vishej allafranga. Paçka se pajën e kishte bërë me kostume popullore të grave shkodrane, ajo pranoi. Por pëlqimi dhe pengu i saj ishin kostumet shkodrane, plot ngjyra dhe qëndizma me ibërshim, gajtanë dhe fije ari e argjendi, që grave ua vinin në dukje bukurinë dhe madhështinë. Vitet iknin. Në janar të vitit 1883, Tonia lindi vajzën e dytë. Ishte zakon, që pas të dyzetave të lindjes, nusja të shkonte për te parë në derë të babës. Tona, me ferishten, një vajzë si ëngjëll i vogël dhe, e përcjellë nga i shoqi, erdhi në gjini. Me vete kishte sjellë një boçallëk me veshje popullore. Me to u vesh sa kohë qëndroi në derë të babës. Ajo, e qeshur, gazmore i dha dritë dhe gëzim shtëpisë. Në atë kohë, Kola dhe baba Arseni, po ngrinin në avlli prapa shtëpise studjon fotografike që e quajtën “Dritëshkronja e Kolës”. Në atë vrull pune, Kolës i lindi dëshira që t’i bënte së motrës një portret, me veshje popullore, që asaj i pëlqenin aq shumë. Donte që të provonte veten, “Pa le se ç’piktor ishte!” dhe çfarë dinte të bënte, por në se e qëllonte, Tonen do ta kishte përherë në shtëpi. Ajo pranoi.
-Motër e dashtun, duhet me pozue dit të tana e me pas durim. A mundesh?
-Hiç mos kij dert.
Për të pozuar e pikturuar, Kola kishte nevojë të binte dritë e bollshme mbi modelin, zgjodhi njerën nga odat në katin e dytë me dritaret që shihnin nga jugu. Hoqi kurtinat prej tantelle nga të dy dritaret dhe hapi përanash perdet. Drita e artë u derdh ne odë. Tona, hyri e veshur si për të kremte, me kostumin popullor të grave shkodrane. E freskët, e qeshur dhe e bukur si një lule shumëngjyrshe pranvere. Kola e vuri të rrinte ulur në kolltuk, me shikim nga dera. Ajo hodhi mbi krye degreminë e bardhë të mëndafshtë dhe e la t’i derdhej si ujvarë në shpatulla e pëqi tërë pala të vogëla. Në krahët e zbuluar, polka kishte ngjyrë kërmëzi të thellë, ndërsa poshtë mëngëve dilte mëndafshi i bardhë me ca vijëzime të tymta i këmishës. Stolitë ishin të thjeshta,vathët që mezi dukeshin dhe një kryq i vogël në zinxhir të artë e të imtë. Ngjyrat bënin kontrast, por mbizotëronte e bardha e velit të mëndafshtë. Veshja i jepte solemnitet, madhështi, hijeshi dhe fisnikërinë e një zonje të madhe. Aty për aty, mendoi se sfondi duhej të ishte i errët që ta bënte më të dukshëm dritësimin e figurës së portretit.
Kola hapi kavaletin, shtriu dhe karfosi në të pëlhurën, në një tabaka vuri tubetat e bojrave, furçat dhe paletën. Por si fillim ai nuk pikturoj. Bëri vizatimin e disa skicave në letër me karbon, fragmente të ndara të asaj që do të ishte e tëra: kokën, trupin, duart, palat e velit, pastaj si një e tërë në disa qëndrime. Tona rrinte e qetë, por pastaj nisi ta humbë durimin. I vëllai ja kishte ndaluar të fliste.
-Për sot mbaruam.
Tona i buzëqeshi ëmbël. E kishte lënë të lirë tamam në kohë se e bija kishte nisur të ksinjej.
Kola iu kthye skicave mendueshëm duke i përsjellë në duar dhe duke i vrejtur me kujdes. Si duhet ta pikturonte motrën? Ai solli ndërmend ikonat dhe afresket bizantine të kishave, të ngurta, të zymta nga të cilat buronte shënjtëri, përdëllim, mëshirë dhe dhimbje. Jo. Tona ishte ndryshe: motër e dashur, e qeshur, që e donte dhe gëzonte jetën, ishte nënë që kishte sjellë në jetë dy fëmijë. Solli ndërmend pikturat e mrekullueshme të salloneve dhe galerive të Venecies, të Rafaelit, Donatelos, Lindjen e Venusit, e sa e sa të tjera, ku bukuria femërore ishte ngritur në kult, gati në kufijtë e mitikes dhe mistikes, por edhe reale, të vërteta, tokësore si Mona Liza, ku shpërfaqej misteri i botës së brendshme. Psherëtiu: ata ishin të paarritshëm, por ai kishte ç’të mësonte prej tyre. Sidoqoftë, motra Tone duhet të ishte e vërtetë, ashtu si ajo ishte në jetë, por edhe disi ndryshe. Duke qënë vetvetja, njëhershe ajo duhet të ishte, një grua shqiptare, e bukur dhe krenare, qëndrestare dhe heroinë, si mbretëresha Teuta, Nora e Kelmendit, si gratë e Zalongut të Sulit.
Kola e kuptoi se, sido që këtë e dinin vetëm njerëzit e shtëpisë, i kishte hyrë me dëshirë një pune të vështirë. Atë e pushtuan emocione dhe gjendja shpirtërore me ndjeshmëri të skajshme. Mos vallë ky ishte ai që krijuesit e quajnë frymëzim? I bënte vetes pyetjen e mundimshme: a do t’ia arrinte vallë? I futi skicat në dosje dhe dolli për një kafe dhe, mbase haste Nikolla Gurashin (Lecin), me të cilin e lidhte miqësi e ngushtë që, të ndante me të shqetësimet dhe emocionet e punës së nisur.
Të nesërmen, qëlloi ditë e kthjellët, por e freskët, natën kishte rënë brymë. Dielli ndrinte dhe në studion e stisur për këtë rast, derdhej lumi i dritës së artë që paralajmëronte pranverën. Tona u ul në kolltuk, po në atë qëndrim të një dite më parë. Kola, i veshur me përparsen bojqielli të punës, renditi furçat mbi tryezë, shtrydhi tubetat e bojrave mbi paletë dhe nisi nga puna. Sefte me kryet. Punonte shpejt. Hodhi konturet, velin e bardhë që mbulonte kryet deri te supet, pastaj nisi nën ballin e bukur, vetullat e holla që u bënin hije syve, pastaj pikturimi i syve. U ndal gjatë. Sytë janë porta e shpirtit. Sytë flasin dhe, sytë e Tonës, rrezatojnë dritën e shpirt të bukur, të dashur e të ndjeshëm, për atë çka është dhe për atë që ëndërron të jetë. Por shpesh ata janë edhe zhbirues. Ai shikimi pak anash, enigmatik e i tretur në pafundësi, si të hetonte diçka vegimtare, diçka si në pritje të pranverës që po trokiste. Ishte i duhuri. Për pak Kola u ndal. Duhet të lante furçat. Tona u shtriq, u ngrit dhe filloi të sillej nëpër studio që të shpinte gjymtyrët. Me zë të ulët por gurgullues e tingëllues si një zile argjendi, nisi të këndonte këmngën “Kajrafilat që ka Shkodra”. Më pas me nënqeshje çapkëne e si me shpoti ajo e pyeti.
.
-E ke takue Agustinën?
-Jo. E pse duhet me e takue?
-Leni ato me motrën. S’ka uzdajë me ma kallzue.
Kaq mjaftonte. Nuk e ngau më tej. E dinte që i vëllai kishte shtënë merak në Cinën. Ajo ishte vajzë e bukur, e mençur dhe nga shtëpi e mirë. Edhe Kolës i kishte ardhur koha për martesë.
I vëllai i tha të pozonte, dhe ajo mori sërish atë qëndrimin që ai i kishte thënë se duhet të mbante.
Kola punoi deri afër dreke. Nga kavaleti e vërente, portreti i së motrës, ende i papërfunduar, kishte edhe shumë punë për të bërë, por tashmë ai e kishte arritur ngjashmërinë. Portreti ishte pjesa më e vështirë e pikturimit.Të tjerat ishin më të lehta.
Ditët në vijim ai u mor me duart dhe veshjen. Kur ishte në Akademi dhe mësuesi u jipte duar për të vizatuar, kishte dëgjuar se piktori Fransisko Goja u kushtonte vëmendje të veçantë duarve. Në tabllonë e famshme “Familja e Karlosit” për 14 portret kishte pikturuar vetëm katër duar! Duart e Tones, të bukura, me pak stoli, ai i vendosi që ato të rrëfenin elegancë. Dorën e majtë, me dy gishta e bëri të kapte velin, për të mbuluar një çip të fytyrës, por edhe për të zbuluar ëmbëlsinë e bukurisë në sfondin e bardhësisë së mëndafshit, e për ta bërë më enigmatike një far droje e misteri të pa shfaqur, përballë atyre që më pas do ta sodisnin e që do të donin ta zhbironin e hamendësonin të fshehtën e saj. Dora tjetër, e stolisur me unaza, e përthyer në bërryl, me gishta pak të përthyer, tërheq pak velin që të lenë të duket veshi me vathin dhe gusha farfuritëse. Sërish u ndal në fytyrë, ca penelata në hundë dhe në gojën e vogël dhe buzët e bukura, rrumbullakësia e mjekrës, pakëz e dalë përpara shprehte forcë vullneti e karakteri.
Pikturimi i veshjes i mori më shumë kohë sesa e kishte menduar. Jo nga që Tona e kishte merak, por veshja ishte pjesë e sqimës dhe rrëfente shtresën shoqërore se kujt i përkiste. U ndal në çdo palë të velit, me hijedritat, si një valëzim që rrëfente lëvizjen e brendshme dhe një far padurimi, i dha pak nuance të kafejta mëngëve të kërkëzta të polkës dhe një të përhinjtë si të tymtë vijëzimeve të këmishës prej byrynxhiku. Me majën e nje peneli të hollë bëri të dukej zinxhiri i hollë i artë dhe kryqi.
Portreti thuajse ishte i përfunduar. I erdhi radha sfondit. E mendoi se duhet të ishte i errët, në kontrast me dritësimin e figurës, për ta bërë më të dukshme. Dalëngadal, pa ngutje, përgatiti ngjyrën, e zbuti disi të zezën me pak të bardhë për të mos qenë shumë e errët dhe lyeu me të pjesën e pikturës jashtë portretit. U ndal gjatë dhe po e vërente me kujdes si të mos ishte puna e tij por e dikujt tjetër dhe ai mund t’i bënte vrejtje. E ndjente se diçka i mungonte, ishte një gjë fare e vogël, por e nevojshme nga e cila portreti do të përfitonte shumë bukuri e vërtetësi: drita. Drita që vinte nga jashtë, ajo dritë që baba, Arseni e kujtonte shpesh kur fliste per vendlindjen e tij, Pargën, buzë Jonit. Drita e veçantë e artë përzier me të kaltrën e qiellit, që dukej se e derdhur nga dielli, buronte së thelli e reflektohej nga deti dhe, u jipte atë shkëlqimin e nurshëm e të butë gjithë qytetit dhe kurorave të ullinjve dhe portokajve. Ishte dhe një tjetër dritë, ajo e brendshmja që buronte nga shpirti dhe fekste nga sytë dhe çdo pore e fytyrës e që i jipte ëmbëlsi bukuri e dashamirësi pamjes dhe qëndrimit. Për dritësimin e parë, mendoi që ta zbuste me ca nuance të argjendta ndriçimin e fortë. U desh pak punë e kohë dhe drita fitoi atë ngrohtësi e butësi që ai deshi t’i jepte. Për të dytën, i duhej që Tona të pozonte. Ajo kishte shkuar të mendte të bijën. E thirri dhe ajo nuk mënoi të vinte. I tha të ulej në qëndrimin e zakonshëm. Ajo u bind pa fjalë.
-Motër, të lutem, mos u vrenjt, çliroje fytyrën dhe më jep një buzëqeshje.
-Qeshje apo buzëqeshje? – dhe ajo u ngërdhesh. Pamja e fytyrës u tjetërsua.
-Mos! – i tha.
-Ishte shaka! – pastaj buzëqeshi, ashtu si dinte ajo, një buzëqeshje e lehtë, e mezidukshme, që i hijeshoi pamjen, teksa nga sytë e bukur buroi ajo drita plot mirësi e dashuri.
Kola e falenderoi dhe e lejoi të largohej. Mund të punonte pa të. Me ngut, që të mos i ikte nga sytë ajo pamje e së motrës, ai hodhi penelatat e duhura. Portreti fitoi cilësi të re. U bë më njerëzor, ëndërrues, më i dashur, më i afërt, ajo ishte motra Tone, por edhe disi e veçantë, me fisnikëri, bujari, krenari e dinjitet. Grua e vërtetë shqiptare.
E mbuloi portretin dhe e la të thahej. Duhej te gjente një suazë të punuar bukur, që të vinte në dukje vlerat e portretit.
Ndjehej i çliruar, por i lodhur, disi bosh, si të kishte zbrazur mbi atë portret gjithë shpirtin, energjinë, dijet dhe talentin e vet. Kishte punuar papra shtatë ditë. Aq sa punoi Zoti për të krijuar botën! U ul në divan që të prehej. Për të, ky ishte një provim. E kishte fituar vallë?
Të nesërmen, familjarët, Nikolla Gurashi, kunati Andrea Skanjeti dhe miq e mikesha, u ftuan të shihnin portretin. Kur ai e zbuloi, u dëgjua një “ah”që shprehte habi dhe admirim.
-Sa bukur!
-Mrekulli!
-Tona dukesh si mbretneshë!
-Të lumshin duart Kolë, që e ke qendis aq bukur motrën Tone!
Shihnin herë portretin, herë Tonen. Ajo u ndje në zor dhe purpuri i mbuloi fytyrën e bukur.
Andrea Skanjeti nuk po bëzante. Po pamja e gëzuar e fytyrës rrëfente se portreti i kishte pëlqyer.
-Bukur Kol, por më mbetesh borxh. Dua një portret të Tones me veshje allafranga.
Kola ia premtoj.
Tona nuk mund ta dinte që i vëllai e kishte përjetësuaer në atë portret që do të mbetej dhe admirohej nga brezat, si “Mona Liza” shqiptare, kurse Kola nuk e dinte që kishte krijuar të parën pikturë të artit pamor realist në Shqipëri.
Në këndin e djathtë të portretit, shkroi: Kol Idromeno, 23 shkurt 1883.
Tiranë, nëntor 2020
.