Pak fjalë për Françesk Radin…
nga Gjon Shllaku
Jo rastësisht, muzika e Françesk Radit më ka bërë përshtypje gjithmonë.
Fillimisht, ndoshta sepse rritesha në një ambient ku muzika vlerësohej tradicionalisht si pjesë e rëndësishme e formimit, në një familje ku shijet artistike, muzika dhe njohja e saj nuk ishin privilegj, por njëfarë orientimi krejtësisht i rrjedhshëm, pothuajse i “detyrueshëm”; ndoshta sepse unë bashkë me dy motrat e mija më të mëdha, ishim nxënës të Shkollës së Muzikës dhe ndikimi i saj na bënte të vlerësojmë sadopak të bukurën e vërtetë.
Apo, meqë në atë kohë kur edhe pse me frikë, Festivali i Sanremos ndiqej në radion tonë për tre netë nga gjithë të afërmit me opinione dhe me parashikimet për këngën fituese, ku hynim edhe ne si fëmijë.
Ndoshta sepse muzika e re Amerikane, dhe ajo angleze e Beatless e Rolling Stones si dhe rrymat e reja bashkëkohore që kishin pushtuar botën dhe për çudi dëgjoheshin lirisht edhe në Radio Tirana, e më vonë ne televizorin Shqiptar na bëri të jetojmë me entuziazëm edhe muzikën shqiptare të atyre viteve, në veçanti Anketën Muzikore ku në vitin 1972 do të triumfonte një kantautori i ri, krijuesi i së famëshmes “Adresa” – Françesk Radi.
E dëgjoja me kënaqësi si gjithë bashkëmoshatarët e mij dhe të rinjtë; kishte diçka që na tërhiqte në zërin e tij të ngrohtë, pak hundor (ndofta të ngjashëm me Celentanon), për ritmin e këngës, tekstin e thjeshte rinor e ndofta më tepër për atë çfarë më bënte të ëndërroja: një muzikë pa kufizime, një shprehje e lirëshme ndenjash artistike e jetësore që të gjithë dëshironin…
Sot, kur më jepet rasti të kem në dorë e të përgatis për botim materialet e plota të krijimtarisë së Françesk Radit, ndërsa transkriptoj notë për notë krijimtarinë e tij, lexoj tekstet e frymëzuara të këngëve të tij, ndërsa më rikthehen në memorie kritikat dhe ashpërsia e autoriteteve politike që rënduan mbi krijuesit e interpretuesit duke shuar në vazhdim çdo tendencë përparimi të muzikës së lehtë shqiptare, dëshiroj të rendis shkurtimisht disa nga veçoritë e krijimtarisë së autorit.
Krijimtaria muzikore e Françesk Radit, mund të konceptohet në tre faza, nisur nga mundësitë praktike dhe kufizimet për të krijuar në fushën e artit në kushtet e diktaturës komuniste dhe mbas saj:
-periudha e “liberalizimit” të cilës i përkasin këngët “Biçikleta“ , “Adresa” dhe “Kur dëgjojmë zëra nga bota” ;
-periudha mbas kritikave të Festivalit të 11-të ku përmendim këngët “Krah për krah në jetë” “Ecëm përkrah në jetë” dhe “Lulja më e bukur”;
-periudha e mbas viteve ‘90 ku hyjnë gjithë këngët e tjera që krijoi.
Pavarësisht nga ndryshimet e tejskajshme të dy periudhave të para me të tretën në pikëpamjen e kufizimeve apo lirisë të shprehjes, ka diçka që unifikon stilin e krijimtarisë së autorit që vjen në rritje dhe në konsolidohet në rrjedhën e viteve. Janë tiparet individuale të kërkesës së autorit, ku mbi të gjitha vërehet ekzigjenca dhe përzgjedhja e tematikës, në përshtatje me kërkesat e momentit kur krijohet.
Me frymëzimin e një të riu, Françesku krijoi një këngë shumë komunikuese, të thjeshtë e të kapëshme për spektatorin, qe e përvetësoi menjëherë duke qenë se njëkohësht ajo plotësonte shijet e reja të kohës..
Kjo gjë u kthye pothuajse në një në situatë fatale, në përfundimin e periudhës së parë të krijimtarisë – jo për fajin e autorit, por thjesht për ashpërsinë karakteristike me të cilën vepronte ideollogjia diktatoriale, ndaj artit dhe artistit.
Kënga “Adresa” edhe pse e ndërtuar mjeshtrisht e mbështetur në pentatonin karakteristik të muzikës së Jugut, u kritikua ashpër për frymën moderniste që krijonte kryesisht ritmika, orkestracioni dhe mënyra bashkëkohore e të kënduarit.
Nuk llogariteshin më vlerat e krijimtarisë, artisti viktimizohej duke u trajtuar jo thjesht për vlerat e veprës, por si “armik shijes së popullit” dhe “degjenerimit” të saj.
Po kështu, edhe “Biçkleta” për frymën e saj si këngë e komunikueshme me një histori të thjeshtë dashurie, u bë objekt sulmi të pashembullt duke “kryqëzuar” si tekstin ashu edhe muzikën, gjë që do ta rëndonte dyfish kantautorin Françesk Radi.
Pavarësisht nga ajo që ndodhi në vazhdim, kur Françeskut ju mohua e drejta e krijimtarisë dhe interpretimit, vlera më e lartë e fushë së këngës në periudhën e dytë të krijimtarisë, është pikërisht ruajtja e raportit të “frymëzimit të kontrolluar” me kërkesat e kohës, përmes poezive me “tematikë të shëndoshë” por me korrektesë melodike si për shëmbull tek kënga “Krah për krah në jetë“ – duet, apo dhe mbështetja më e drejtpërdrejtë në motivet popullore, sikurse tek kënga “Ecëm përkrah në jetë” që autori realizon pa rënë në kthetrat e foklorizëmit e në vulgaritet, si shumë autorë të tjerë të këngës gjatë viteve ’75 – ‘80 e deri në vitet ‘90.
Mbas vitit 1991, Françesku, rigjeti frymëzimin e kohëve të para këputur nga diktatura, riktheu frymën e “momenteve shpirtërore” të rinisë së tij në frymëzimin e kohës së re, duke vazhduar konseguent pa asnjë lëkundje stilin e tij të hershëm meqenëse koha e tij, sikurse ajo e Çelentanos nuk ikin kurrë.
Domosdo që arritjet në konsolidimin e stilit, do të vinin si për çdo autor, në momentin e çlirimit të përgjithshëm nga zgjedha e kufizimeve shpirtërore dhe artistike, kur përzgjedhja e gjithë elementëve të krijimtarisë i besohet vetëm frymëzimit të lirë të autorit. Dhe kjo arriti me forcën më të madhe, në këngët e krijuara në këtë periudhë të tretë.
Qoftë në zgjedhjen e tematikës së ndjeshme ndaj realitetit që përjetonte, në seleksionimin e poezive me vlera apo në përzgjedhjen e motiveve muzikore, ritmeve, harmonisë e në të shumtën e rasteve edhe timbrikës orkestrale, pasuruar ndërkohë nga instrumentet elektronike apo ato të gjalla solistike, Françesku avancon jashtëzakonisht pra, konsolidon identitetin e tij krijues gjithmonë në vazhdimësi të traditës së mëparëshme dhe shijes së personale.
Jo thjesht në elementët e gjuhës muzikore si melodi, ritëm, harmoni e timbrikë, por edhe në trajtimin e formës së këngës, ruan dhe parimet e përzgjedhura sidoemos në përdorimin e introduksioneve e ndërhyrjeve solistike të instrumentave – tipike e disa rrymave të muzikës moderne, shumë e pëlqyeshme dhe e përdorur në krijimtarinë e tij. Një ndikim të rëndësishëm luan në këtë drejtim, instrumenti kitarrës – pjesë e pandashme e tërësisë dhe formimit të tij muzikor.
Françsku, ka krijuar muzikë në mënyrën më profesionale – duke e mbështetur frymëzimin muzikor mbi një poezi të pëlqyer, shpesh të marrë nga vëllimet e botuara të poetëve të tij të preferuar.
Duhet ta ketë njohur shumë mirë vargun poetik, sepse është perfekt në zbërthimin silabik të poezive, gjithashtu mjaft i përshtatur melodikisht e harmonikisht, e sigurisht shumë i frymëzuar në detajet
e tekstit.
Kjo veçori, i jep krijimtarisë tij ngjyrime spektrale dhe kontrast të admirueshëm. Nga kënga në këngë, dallohen për karakter të spikatur frymëzimet muzikore si për shëmbull “Paganini” (Funk – Hip-hop) dallon nga “Një nënë, fëmijët, koha dhe unë” -a një baladë e qetë me tekstin e frymëzuar të Romina Power; apo një ngacmim sa i sinqertë aq edhe prekës i pseudodemokratit tek “Herezia” mbështetur në një ritëm energjik italo-disco, përballë tij një “Zemër e lodhur” ndërtuar mjeshtrisht e me mjete të thjeshta, një nostalgji romantike karakteristikë për autorin; një “Rock i Burgut” përballë me brishtësinë e sinqeritetin fëminor të “Telefonatë zemrash” deri tek “balada realiste” e një ndjenje prindërore si “Jeta s’të le fëmijë”; autobiografia artistike e jetësore, e shprehur me tërë forcën e shpirtit, që e lartëson autorin në majat e krijimtarisë së muzikës së lehtë shqiptare, në këngën “Humba pranverën” – përballë një pesimizmi të justifikueshëm por, që gjallërohet deri në një stigmatizim të realitetit nga ritmi Rock & Roll në këngën “Ky Fat na ra” (House Disco), deri tek ‘romanza kontemporane’ e dashurisë së pastër bashkëshortore, tepër kumbuese e këngës “Fli e vuajtura ime” apo “Të gjithë në det” hymnizim i qetësisë, dhe i ‘shkudjesjes verore’ mbështetur në ritmin ekzotik Reggae.
Mënyra origjinale e interpretimit të këngëve popullore shqiptare, nga gjithë gjerësia e trevave shqiptare ishtë pjesë e rëndësishme e krijimtarisë së Françesk Radit. Ai përmes individualitetit stilistik personal, ka lënë gjurmë në modelet e trajtimit të këtyre këngëve dhe ka ndikim të drejtpërdrejtë në jetëgjatësinë e këtyre vlerave.
Ripunimi dhe interpretimi në versione të reja i këngëve të periudhës së parë, trajtuar me lirshëmsi në variantet melodike ashtu edhe në orkestracion shoqëruar me videoklipet përkatëse, i kanë dhënë një popullaritet të madh atyre.
Këngët që Franko i dhuroi publikut të gjerë në moshën e rinisë së tij, do të mbesin përherë si hymne të artit të frymëzuar nga bukuria e jetës. Krijimtaria e tij më e zgjedhur, përfshirë këngët e fundit – si një testament artistik për muzikën e lehtë shqiptare, dëshmojnë përpjekjet e një artisti të lirë në shpirt, i bindur në rrugë artistike që ndjek drejtë përjetsisë së veprave të tij.
Marrë nga muri i Fb i Gjon Shllaku, 16 dhjetor 2022
.