“Hymne të artit, frymëzuar nga bukuria e jetës” – Pjesë nga intervista e Gjon Shllakut

“Hymne të artit, frymëzuar nga bukuria e jetës…”

Doli në qarkullim libri kushtuar kantautorit Françesk Radi

Pjesë nga intervista e Gjon Shllakut

Libri është në shitje në Amazon.
Urime për këtë vepër të përkujdesur Tefta Radit,
ku pjesë e botimit jam edhe unë me transkriptimet e këngëve te Frankos.
“Libri u botua dhe është vlerësuar si unikal në gjithë përbërësit e tij.
Botimi i një libri në tri gjuhë për ta ishte diçka e pa ndeshur më parë.
Një super botim. Jam e gëzuar që ia dola një pune që nuk ishte e lehtë.
Tashti libri ka jetën e vet dhe sigurisht Franko e meritonte…”
Tefta Radi

“Jo rastësisht, muzika e Françesk Radit më ka bërë përshtypje gjithmonë.
Fiillimisht, ndoshta sepse rritesha në një ambient ku muzika vlerësohej tradicionalisht si pjesë e rëndësishme e formimit, në një familje ku shijet artistike, muzika dhe njohja e saj nuk ishin privilegj, por njëfarë orjentimi krejtësisht i rrjedhshëm, pothuajse i ‘detyrueshëm’; ndoshta sepse unë bashkë me dy motrat e mija më të mëdha, ishim nxënës të Shkollës së Muzikës dhe ndikimi i saj na bënte të vlerësojmë sadopak të bukurën e vërtetë.
Apo, meqë në atë kohë kur edhe pse me frikë, Festivali i Sanremos ndiqej në radion tonë për tre netë nga gjithë të afërmit me opinione dhe me parashikimet për këngën fituese, ku ‘hynim’ edhe ne si fëmijë.
Ndoshta sepse muzika e re amerikane dhe ajo angleze e Beatless e Rolling Stones si dhe rrymat e reja bashkëkohore që kishin pushtuar botën dhe për çudi dëgjoheshin lirisht edhe në Radio Tirana, e më vonë ne televizionin Shqiptar, na bëri të jetojmë me entuziazëm edhe muzikën shqiptare të atyre viteve, në veçanti ‘Anketën Muzikore’ ku në vitin 1970 do të triumfonte një kantautori i ri, krijuesi i së famëshmes “Adresa”– Françesk Radi.
E dëgjoja me kënaqësi si gjithë bashkëmoshatarët e mij e të rinjtë; kishte diçka që na tërhiqte në zërin e tij të ngrohtë, pak hundor (ndofta të ngjashëm me Celentanon), për ritmin e këngës, tekstin e thjeshtë rinor e ndofta më tepër për atë çfarë më bënte të ëndërroja: një muzikë pa kufizime, një shprehje të lirëshme ndenjash artistike e jetësore që të gjithë dëshironin…
Sot, kur më jepet rasti të kem në dorë e të përgatis për botim materialet e plota të krijimtarisë së Françesk Radit, ndërsa transkriptoj notë për notë krijimtarinë e tij, lexoj tekstet e frymëzuara të këngëve të tij, ndërsa më rikthehen në memorie kritikat dhe ashpërsia e autoriteteve politike që rënduan mbi krijuesit e interpretuesit, duke shuar në vazhdim çdo tendencë përparimi të muzikës së lehtë shqiptare, dëshiroj të rendis shkurtimisht disa nga veçoritë e krijimtarisë së autorit.
Krijimtaria muzikore e Françesk Radit, mund të konceptohet në tre faza, nisur nga mundësitë praktike dhe kufizimet për të krijuar në fushën e artit, në kushtet e diktaturës komuniste dhe mbas saj:
-periudha e “liberalizimit” të cilës i përkasin këngët “Biçikleta”, “Adresa” dhe “Kur dëgjojmë zëra nga bota” ;
-periudha mbas kritikave të Festivalit të 11-të ku përmendim këngët “Krah për krah në jetë”. “Ecëm përkrah në jetë” dhe “Lulja më e bukur” ;
-periudha mbas viteve 1990 ku hyjnë gjithë këngët e tjera që krijoi.
Pavarësisht nga ndryshimet e tejskajshme të dy periudhave të para me te tretën në pikëpamjen e kufizimeve apo lirisë të shprehjes, ka diçka që unifikon stilin e krijimtarisë së autorit, që vjen në rritje dhe konsolidohet në rrjedhën e viteve. Janë tiparet individuale të kërkesës së autorit, ku mbi të gjitha vërehet ekzigjenca dhe përzgjedhja e tematikës, në përshtatje me kërkesat e momentit kur krijohet kënga.
Me frymëzimin e një të riu, Françesku krijoi një këngë shumë komunikuese, të thjeshtë e të kapëshme për dëgjuesin, qe e përvetësoi menjëherë atë, duke qenë se njëkohësht ajo plotësonte shijet e reja të kohës.

Një gjë e këtillë u kthye pothuajse në një ‘situatë fatale’, në përfundimin e periudhës së parë të krijimtarisë – jo për fajin e autorit, por thjesht për ashpërsinë karakteristike me të cilën vepronte ideollogjia diktatoriale, ndaj artit dhe artistit.
Kënga “Adresa” edhe pse e ndërtuar mjeshtrisht e mbështetur në pentatonin karakteristik të muzikës së Jugut, u kritikua ashpër për frymën moderniste që krijonte kryesisht ritmika, orkestracioni dhe mënyra bashkëkohore e të kënduarit.
Nuk llogariteshin më vlerat e krijimtarisë, artisti viktimizohej duke u trajtuar jo thjesht për vlerat e veprës, por si “armik i shijes së popullit” dhe “degjenerimit” të saj.
Po kështu, edhe “Biçkleta” për frymën e saj si këngë e komunikueshme me një histori të thjeshtë dashurie, u bë objekt sulmi të pashembullt duke “kryqëzuar” si tekstin ashtu edhe muzikën, gjë që rëndonte dyfish kantautorin Françesk Radi.
Pavarësisht nga ajo që ndodhi në vazhdim, kur Françeskut ju mohua e drejta e krijimtarisë dhe interpretimit, vlera më e lartë e fushës së këngës në periudhën e dytë të krijimtarisë së tij, është pikërisht ruajtja e raportit të “frymëzimit të kontrolluar” me kërkesat e kohës, përmes poezive me “tematikë të shëndoshë” por me korrektesë melodike, si për shëmbull tek kënga “Krah për krah në jetë“ – duet, apo dhe mbështetja më e drejtpërdrejtë në motivet popullore, sikurse tek kënga “Ecëm përkrah në jetë” që autori realizon pa rënë në kthetrat e foklorizmit e në vulgaritet, si shumë autorë të tjerë të këngës gjatë viteve ’75-‘80 e deri në vitet ‘90.
Mbas vitit 1991 Françesku, rigjeti frymëzimin e kohëve të para këputur nga diktatura, riktheu frymën e “momenteve shpirtërore” të rinisë së tij në frymëzimin e kohës së re, duke vazhduar konseguent pa asnjë lëkundje stilin e tij të herëshëm meqenëse koha e tij, sikurse ajo e Çelentanos, nuk ikën kurre.
Domosdo që arritjet në konsolidimin e stilit, do të vinin si për çdo autor, në momentin e çlirimit të përgjithshëm nga zgjedha e kufizimeve shpirtërore dhe artistike, kur përzgjedhja e gjithë elementëve të krijimtarisë i besohet vetëm frymëzimit të lirë të autorit. Dhe kjo arriti me forcën më të madhe, në këngët e krijuara në këtë periudhë të tretë.
Qoftë në zgjedhjen e tematikës së ndjeshme ndaj realitetit që përjetonte, në seleksionimin e poezive me vlera, apo në përzgjedhjen e motiveve muzikore, ritmeve, harmonisë e në të shumtën e rasteve edhe timbrikës orkestrale, pasuruar ndërkohë nga instrumentet elektronike apo ato të gjalla solistike, Françesku avancon jashtëzakonisht, pra, konsolidon identitetin e tij krijues gjithmonë në vazhdimsi të traditës së mëparëshme e të shijes së tij personale.
Jo thjesht në elementët e gjuhës muzikore si melodi, ritëm, harmoni e timbrikë, por edhe në trajtimin e formës së këngës, Françesku ruan dhe parimet e përzgjedhura sidoemos në përdorimin e introduksioneve e ndërhyrjeve solistike të instrumentave – tipike e disa rrymave të muzikës moderne, shumë e pëlqyeshme dhe e përdorur në krijimtarinë e tij. Një ndikim të rëndësishëm luan në këtë drejtim, instrumenti kitarrës – pjesë e pandashme e tërësisë së formimit të tij muzikor.
Françesku, ka krijuar muzikë në mënyrën më profesionale – duke e mbështetur frymëzimin muzikor mbi një poezi të pëlqyer, shpesh të marrë nga vëllimet e botuara të poetëve të tij të preferuar.

Duhet ta ketë njohur shumë mirë vargun poetik, sepse është perfekt në zbërthimin silabik të poezive, gjithashtu mjaft i përshtatur melodikisht e harmonikisht, e sigurisht shumë i frymëzuar në detaje të tekstit.
Kjo veçori, i jep krijimtarisë tij ngjyrime spektrale dhe kontrast të admirueshëm. Nga kënga në këngë, dallohen për karakter të spikatur frymëzimet muzikore si për shëmbull: “Paganini“ (Funk – Hip-hop) dallon nga “Një nënë, fëmijët, koha dhe unë“ – një baladë e qetë me tekstin e frymëzuar të Romina Power; apo një ngacmim sa i sinqertë aq edhe prekës i pseudodemokratit tek “Herezia” mbështetur në një ritëm energjik Italo-disco, përballë tij një “Zemër e lodhur” ndërtuar mjeshtrisht e me mjete të thjeshta, një nostalgji romantike karkteristike për autorin; një “Rock i Burgut“ përballë me brishtësinë e sinqeritetin fëminor të “Telefonatë zemrash” deri tek ‘balada realiste’ e një ndjenje prindërore si “Jeta s’të le fëmijë” ; autobiografia artistike e jetësore, e shprehur me tërë forcën e shpirtit, që e lartëson autorin në majat e krijimtarisë së muzikës së lehtë shqiptare, në këngën “Humba pranverën” – përballë një pesimizmi të justifikueshëm por, që gjallërohet deri në një stigmatizim të realitetit nga ritmi Rock & Roll në këngën “Ky fat na ra” (House Disco), deri tek ‘romanza kontemporane’ e dashurisë së pastër bashkëshortore, tepër kumbuese e këngës “Fli e vuajtura ime” apo “Të gjithë në det” hymnizim i qetësisë, dhe i ‘shkudjesjes verore’ mbështetur në ritmin ekzotik Reggae.
Mënyra origjinale e interpretimit të këngëve popullore shqiptare, nga gjithë gjerësia e trevave shqiptare ishtë pjesë e rëndësishme e krijimtarisë së Françesk Radit. Ai përmes individualitetit stilistik personal, ka lënë gjurmë në modelet e trajtimit të këtyre këngëve dhe ka ndikim të drejtpërdrejtë në jetëgjatësinë e këtyre vlerave.
Ripunimi dhe interpretimi në versione të reja i këngëve të periudhës së parë, trajtuar me lirshëm, si në variantet melodike ashtu edhe në orkestracion, shoqëruar me videoklipet përkatëse, i kanë dhënë një popullaritet të madh atyre.
Këngët që Franko i dhuroi publikut të gjerë në moshën e rinisë së tij, do të mbesin përherë si hymne të artit të frymëzuar nga bukuria e jetës. Krijimtaria e tij më e zgjedhur, përfshirë këngët e fundit – si një testament artistik për muzikën e lehtë shqiptare, dëshmojnë përpjekjet e një artisti të lirë në shpirt, i bindur në rrugë artistike që ndjek drejtë përjetsisë së veprave të tij.”

Marrë nga Muri i FB Gjon Shllaku, 19 tetor 2023.

Related Images: