Dom Ndré Zadêja (3 nantor 1891 – 25 mars 1945)
Ishte mëngjes. Një ndër ato agimet e errta që mbi Shkodrën do të shfaqej shpesh, një ndër ato zgjimet e trishta të natës së trazume të shpirtit, që në përsiatje belbëzohet “O Zot, bane andërr!”
Poeti, që amëlsisht si rrallë kush i këndonte shpirtit, bylbylit, gjethit, jetës, Zojës, në aktin e fundit të dramës së mbrame, si hero i pashembullt, buzë çinarit të Rremajëve, shporohet nga breshëria e atyne që Shqipërisë po i shkruanin aktin e parë të tragjedisë.
Dom Ndre Zadeja, do t’ishte meshtari i parë që ra në Golgotën e Rrëmajve, me 25 Mars 1945, ndër të parët dramaturgë të letërsisë shqiptare, poeti i amëlsisë, ndër inkurajuesit e shoqërisë “Bogdani”, prozator e orator i zjarrtë, në skenën që lulëzonin melodramat e tij, vaditi me gjakun e vet, pranvere qiellore, palmë e lume e fesë e atdheut.
Fjalët e tij të fundit, janë kulmi i çdo skene, germa të dekalogut të dashnisë supreme, rreze të ngrohta nga zemra e Sheldisë, që bijnë përherë të parat mbi Shkodrën: “O Zot, ça duhet me ba ma shumë, për me kenë Shqiptar?!”.
Marrë nga Muri i Dom Artur Jakut, 25 mars 2017
Letër e Hapun – Dom Ndré Zadêja Shkodër 1941
Për At Fulv Cordignanos S.J. – Shkodër 1942
Cum non est cui suadeatur
Et qui suadeant non sunt.
(Plint. Paneg.)
I.
Me thân’ se s’dijte ç’âsht votra e shqiptarit
e shtroja e tij me firi t’njomë e trûngu
nënkrejse e vrashtë illyre pranë zjarmit
gjith’her’ mikprit’s, nëpr’ ato biga e ahishta
ku bjeshk’t e nêmna derdhin lot rrëshine: 5
Me thân’ se at dor’ të lmut’ e t’shugurueme,
si tosk’ si geg’, pa farë idhní besimi,
s’ta puthi e s’ta shtërngoi si miku mikut,
por kryet ta vrau pse kok’ për kok’ me tândin
shqiptari e ndeshi fatakeqi, rrehëm! 10
E pra ky derën dy kapak’sh ta çili,
si i t’shpis, dita me ditë ândjeve tua
bujar i erdh e gjurm’ për gjurm’ ndër shpêlla,
ku flêjn’ drangojt, drangûe aj vet’ të prini,
me krrab’ të vet çërmoi nëpër têrrina, 15
me lahut’ të vet këndoi pa mê pran’ téje, (pa mê – pa pushue, FR)
me brisk të vet latoi me shkrojla t’vjetra
nji shkop për ty. Patër Milan të quejti,
t’ndêshi e t’përcuell, ké stani i vorfën t’prîni,
ngarkue me plaçka tua e me visare 20
t’njaj giuhe s’lasht’ qi namin ty ta rriti
ndër blêj qi nuk dijn’ mort. Ké stani t’prîni,
ku e pakundshoqe t’pritte bujarija
e grues shqiptare. E kur mbi letra tua,
lodhun s’kërkuemi, nji sy gjumë i knaqun 25
me bâ ti dojshe i patrazuem prej kujna,
cikën e lop’s ajo fisnike e mielte,
plotepërmaje i kup’ me psheshatâmbël
para ta vête e, ksulën n’dorë, i zoti
i shpis’ “njelmo, njelmo, i bekue” me t’dhânun 30
e buk e krypë e zemër parashtrote.
Héu! Mirë uhan shqiptarit sot ja ktheve!
N’areopagun e letrarve t’tú
rrashtën e t’parve ton’ prej thesit nxore,
(at thés na vet’ ta mbâjtme e vet’ ta mbûshme!) 35
e si shpërblim plot e përplot me tamthin
e i’dhuni’s s’pashoqe né na paraqite
e “pini, pini, t’shkret’” i grishe evarshëm
Astyagjë i dytë Arpagut t’mjer’ shqiptar!
Arpagu n’darkë, o mizorí! Me mishin 40
e djalit t’vet do t’ngihet edhe n’rrashtën
e tij do t’pijn’…, i pvetun do t’përgjegjët:
“N’sofrën mbretnore çdo gjellë a e shijshme!”
Dishmitare ty t’thrras o e tepruemja
durésë shqiptare, ti qi vuen pa zâ, 45
e brén pa u ndî, e kjân pa ankim, e thér
pa vrá, diftom’ pash Perëndin, a mundem
shqiptar i lirë Arpag i dyt’ m’u bâ
i shuem e i poshtër? Un me dije tânde
s’ due t’mbatëm, o letrar. Synon meshtari 50
meshtarin jo shqiptar, i thot’: Gabove!
Ujku don tym e mjegull. Rac’s illyre
ti ujk ju bâne, gjall’ ti ma përpine,
me at eureka t’çuditshëm ti e zbulove
nênin gordjan, me’i t’sjellme shpate e kpute, 55
e nji rras’ t’ré mbi vorrin e Shqipnis’
na vûne: Ktu pushon rraca ariane!
Rracë e stërkeqne, farë e manafikun,
skotë e përzieme hithâsh ariane
kênka Shqipnija? O témpora! O móres! 60
Gjurmues i thêll’, ti gjurmë Illyrjes s’vjetër
n’Shqipni s’i gjên? Mbi té përbé pra jemi,
mbi pluhun t’saj përbéhen pelikanat
e dërmishun ndër vuejtje mijvjeçare
dëshmor’ të padishmuem. Gjurm’ nuk i gjên? 65
e prá, dikur i madhi i t’mdhejve Leka
n’Egjyptin e gjymtisun pik’ma s’pari
mbi ball’ t’Hetéjve ton’ s’kundroi habitun
emnin shqiptar? At emën t’nëpërkâmbun
nuk shkoi aj me e ringjallë? Ti gjurmë Illyrit 70
n’Butrintin tând nuk i gjên? E nuk kujtohe
se edhe n’shpi tânde dora e huej la shêjet
e ‘i gjytetnimit t’huej? Edhe n’shpi tânde
gjuha e përfolun s’kjé gjith’herë e shkrueme? 75
Përmbi gërmadha t’hueja ndër pasojna
tejshekullore rrihi flet’t e tua,
Shqipe virgjin e Illyrve, e n’çerdhe tânde
çili ata zogj, rriti ata zogj e ndîelli
me gjuhën tande Illyre Shqipëtare!
Préja ti, Roma e Madhe, hovin Pirros, 80
rrudhja guximin, Rom’, Teutës zamâdhe,
Gencin shkodran’ shtërngoje me verig’ ari,
por jan’ verigat shêj se Rom’ a Roma (shêj – kêputë)
e Illyri Illyr. Verigat ja zgjidh’ Gencit,
i shkrijn, i bân kunor’, mbi krye t’Illyrit 85
besnik vetê ajo e vnon Roma e pavdekshme.
Na komb’ bastardh, na t’huej n’vend ton’, na préja (preja–të pabesë)
e votrës sonë, emënharruem, rrugaça?
Rrugaç, vasal, ushtar i blemë me pare
edhe zamadhi Kastriot’i yni? 90
pse ‘i dit’ vetimshëm aj me shqipe t’veta
mbi Ardjen fluturoi, besën e dhânme
fronit t’Partenopës me gjak n’Ursáre
n’vend për me çue si e ka zakon shqiptari?
E drejta a nji. Kjé Kastrioti i bindun 95
n’miqsi t’Venecjes s’lasht’, por pau Rozafa
Shpatën e tij e u dridh. Aj Kapidani,
Aj pararoja e krishtënimit t’ngûcun,
por edhe Mbret i Shqipënise Illyre.
Ti ndér’, ti t’drejt’ kurrkund s’i dhae shqiptarit. 100
Ç’e bâjm’ na t’gjallt’? Pse lodhna kot? Pse lypim
çka s’na përket? E ti djelmni, pse lnyre
për fate t’ardhshme t’Shqiptaris, kur n’shpatull
ná gjâ nuk kém, as komb as fis nuk jém?
Përjârgë a pênda e jote, Cordignano! 105
Me dâng’ të zez’ ti ja zhigate ftyrën
vedit e né. Por nuk jan’ dokrrat tua
qi e bâjn’ paçavër rracash Shqiptarin!
Nuk jan’ zbulimet t’tua çudiplote
qi e bâjn’ me kthye dalë i fjal’ të folme, 110
nji dor’ vllaznisht të shtrime, i bés’ të dhânme:
Shqipja Shqipes krahun ja dhâ, s’ja kputi.
Njikshtu shpnesojm’, njikshtu e dijmë. E t’bâni
goja me fol’ çka para téjet nieri
i gjall’ nuk thá? E t’bâni zemra shpirtin 115
pa i dalë endè ti me ja xjérr’ shqiptarit
me at styl të kuqun n’gji? I thérun n’zemër
vigmën aj sot e lshon… Prej téje e nâmta
kupë e përmbyzne a derdhë e buka e thyeme (përmbyzne – përmbysun)
nuk njitët mâ. Hin fjal’ kah dole hè gjoftë 120
rrféja mizore e hijevet Illyre,
nâma e nji kombit qi nuk humb si s’humbin
Shtyllat e Kapitolit tând! Prapóu,
ti hije e zez’, mos t’marrin mbrapa vigma
e t’parve ton’ prej vorrit, ku flên Fishta, 125
prej grope, ku pushon Frashëri e Mjedja.
II.
Mjedja, Barbari i Madh, n’heshtjen e gjumit
t’vorrezave injacjane e luejti rrashtën
brahyçefale e prej dy rrathve t’humbun
Frombója i dyt’ dy sy vetoi si rrféja; 130
me grushtin e përtham e shkundi Pasin,
Jungun e t’amblin Gjenovic me vllazën,
akull ku n’préhje barasohen eshtnat
e t’strukunve nën dhé. E théll’ si deti,
ehéu! Nji gjâmë u ndi e përfrigueshme. 135
Ndigjom’, ti Cordignano, e veshin vénja
fjal’s qi po t’thâm: Nuk a zili degâmje
vargjet e mija qi frymzon, por ahti
i nji shqiptarit t’lirë, i shituem zânash,
pse i prekun n’tél, pse i thérun n’zemër, t’rámën 140
gati me e bâjt’ por t’shámen kurr. Harrohet
e s’harrohet çdo dhûn’ mbi tok’, por ndéri
për kombe a shêjt, si shêjt a gjaku i dêrdhun
për Atmë e Fé. Por, kurr nuk mund t’harrohët
oshtima e théll’ e shigjetve t’helmatueme 145
tridhetë e sa vjeçare, kur s’andejmi
shkodranit ftyrën me ja marrun déshte
me t’idhtin gaz e Shkodrën e rrëthueme,
(ku zogjt e shqipës s’parit syt i çilne,)
n’thalbin e zemrës keqas ma gërgave, 150
njât’her’ kur ûja flatrat e shpuplueme
ndête mbi né mortore e ankimi i zi,
me rrâjça n’goj’ kelkaze e madergone,
çilte vorreza t’reja n’për gardhîje;
kur nanën téme, ditë e zezë, e mblova 155
n’at syz’ lédine n’Rrmâj, kur Taraboshi
e Lodertuna viellshin zjêrm çeliku,
n’thalbin e zemrës keqas ma gërgave!
Nanën kush e harron? Por Nana e Madhe
Shqipja dykrenshe Illyre u njâllte e lumja, 160
u njâllte. E pra ty Shkodra, Cordignano,
t’ bâjti e t’nderoi! Andërr a kjo ti thue?
A e din, a e din sa tâmb’l atdhedashtnijet (tamb’l – qumësht)
q’at ditë e sod ka derdh’ gjini i Rozafës
shkodrane? A e din, a e din se lojcë a fati, 165
por jo mizuer si ti? Se e vërvit’ peshën,
por si ti dorën nuk e mshehë? E s’paku
me rrashta e me kërsij s’lot shkopecingël (kërsij – kocka)
si don me lujtun ti, tue çprush’ ndër vorre
amanet vorrit ç’âsht zakon me i lânun 170
të pa trazuem, t’pa fyem? S’harrohet shpota (shpota – tallja)
mbi ata shqiptar’t e lashtë e meshatarë,
mprojtsa fatosa t’virgjinís s’ kërcnueme
e t’ fés s’ligshtueme, qi ti m’i shgjetove,
kâllpa m’i qite. E pra njata rrebeshit 175
salvimtar kalli vetun ballë i bâne,
njashtu si muejtne e dijtne, kurse ndjeksit
e Benediktit t’Madh hanës drapnore
ju shmângne tui lân’ mbrapa troje e rrasa,
por monumente jo, sikur Barleti, 180
Buzuku i lashtë e Budi e émënmadhi
Bogdan’i yni, ndéra e kohve t’shkueme,
nám i pasosun i ksaj’ tok’s shqiptare,
ku i drit’ ka mbet’ ndër zemra endè e pa shkîmun,
ku i gac’ ka mbet’ ndër votra endè e pa shkrepun, 185
ku i bés’ ka mbet’ ndër fise endè e pa çártun.
Ti misjonar, përmbi stomîjet shêjte,
vllazën na quejte e vllazën na përcolle,
por vrasës ti na dole! E, po, po, thue,
t’i lajnë uhatë félshuesat e Shqipnisë 190
me priftën t’vet shqiptarë! E prá, këta priftën
nuk ju përulne kurr çâllmës sulltane,
as shkopit t’carvet, por synuene Romën
Latine t’Papve fén edhe kombsinë
tuj mprojt’ her’ mbath’ her’ zdath’, edhe tiarat 195
përmbi fronet e lashta ipeshkëvnore:
Kur brûnxat flêjshin n’dhé e kur t’mbërtisna
vashat shqiptare drejt e syjshin trévën
shêjte t’zbulueme, gur për gur ku shêji
i mbledhjes s’tyne, qinda vjet me radhë, 200
krepatueshëm kumbon’t i xëvêndsote;
kur jashta murit t’that, pushkën për faqe,
burrat e dheut, xhúrdin e zez’ mbi krye,
vështrojshin mos t’i xân pusí vezire
mbi ltér’ t’bekuem, ku dora e meshtarit 205
shqiptar n’bekim dukej e zhdukej para
se t’qitte synin rrezja e parë e diellit.
O misjonar, kambsor’t e Naxarenit
n’detin e shqetësuem t’kti krishtënimi
s’ bashkut me né, kush rretin e kush grepin, 210
me gjoj’ hyjnore dora dor’s ta mbushim
lundricën e Tinzot me at lajm t’frigueshëm
qi nierz përtrijn e kombe! Marrí njehët,
âjun kur Drini breg e m’breg vërsulet
e shkamba dyndë e m’shpin’ përkund’ çináre, 215
bregut përpjet’ me i dhân’ rrëshanzës s’vogël,
për t’mbledh’ bërcakë e cokla e cingla t’thata
pa ndonji vlér’. Grêth’ mundet m’u bâ bleta,
por marimanga blet’ nuk bahët lângun
pa e sjellun n’helm. Ta dijë koha e ardhshme 220
e lume o e mjer’ (me fatin kush mund kapët?):
Kanuja Illyre pronën edhe kullën
me kulm e me temel e gjan’e gjallë
me ç’fryn e ç’avullon ja digjte núri,
por armën lirshëm n’dor’ ja lête gjaksit. 225
Siell, Cordignano, n’dorë armën e ké:
Ndêshëm n’tryvezën shkencatare t’presin
banor’t e botës s’vogël primitive.
Kjémë çka kjém’ e jém çka jém. Zakonet
t’i ruejmë Illyre e gjuhën t’papërlyeme! 230
Ndër duer t’virgjilta t’çikave t’fatueme
t’përshkohen spikt, e pêjna leshi s’dredhun
t’dalin të ri për tirq si biluri,
e téja t’fort’ si kanpi për buljera,
e kput’ t’qindîsna n’ar për fatamirin 235
qi hylli do t’u sjell’ kur táta e lókja
n’ân’ ti vên’ shêj, njashtu si na lá i pari.
Njashtu si na lá i pari, çeta e lúme
e barijvet shqiptar’ n’mallesa t’veta
ogiçin para, berreve dihatse 240
t’u prijn ké mrizi plak mijavjeçari;
nën hije t’tij t’këndojn kangën e vjetër,
t’shkruejn zogj me krah’ n’velgji prej s’ kuqi s’pishës,
t’shkruejn’ flutra lloje-lloje m’furk’ shpatúke,
si lokja jau kërkoi Bardhën nuse. 245
(qi me e kërkue me pishë edhe me qiri
mana kûnd shoqen nuk ja gjên); e t’shkruejn
e t’shkruejn edhe me gjak shêja vllaznije,
n’krahun e njom’ të njani tjetrit, gërmat
e vjetra t’nji kujtimi t’ lasht sa bota 250
e tyne Illyre. Bashk’ me hije t’dirgjën,
prej muzgu, dhênt përpara tè konaku
t’u prrallë e tue këndue i kang’ mbas krahit
qi sos’ përher’ n’kushtrim. Çka thot’ kumbona,
or ju, n’at Kish’ të lume, vetmitare? 255
Dita e misjonit! Mblidhën çeta-çeta,
bûjen me u dá mikpritse misjonarve, (bujen – bukën)
me u ba konak. Qé, siellet n’héll’ ma i miri
dash për kumbon’. Prân’ spata kmesa e lavra,
prân’ dér’ n’mullî çakallja, e dîng përmbushet 260
streha hyjnore e vorfën. Nisin zêmrat
rryeshëm m’u thy para s’vërtet’s tronditse,
e besa-bés’ m’u lidhë e i leshti parzëm
me lyp mëshrirë e dora dorën gjakse
për hatër t’Drunit Shpërblimtar m’e puthun, 265
me t’luejtun gjakut, ndërsa trina e s’majtës
cirkën e tér’ zbunûese. A lodhë, a thýe (cirkën – djersën)
Thráku barbar i yti, Cordignano!
Tashti, té votra shlodhu, o misjonar,
e n’dritën e tymósun t’pishtarit 270
shejó triumfe t’réja: sóse ditën
me syt e lodhun tui kërkuemun gërmat
e ufices meshtarake. S’a nevoja,
n’kureshtën tânde shkencatare, synin
harû ta lshojsh ndër rrath’t e atij vargoni: 275
a janë a s’jan’ këputë, e Lék’t e shqipës
a janë a s’janë Illyrë, a mos teprica
e i rracës s’bastardhueme? Nuk t’ka hije
m’u ardhun hakut macave shpijake,
prushin mbi shpîn’ t’u grumbullue, gazit 280
pa dijt’ me i dhânun fund, kur ato t’mjerat
t’përzhituna n’tërbim e merrshin ikën.
Njikshtu m’kurriz’ t’shqiptarve grumullove
gáca mbi gáca, Cordignano, e bota
veshin tá vûni e përmbi letra t’mëndafshta 285
dorën kundroi leçitse albanofóbe.
Veprën e misjonarit lavdiplote,
ravën e kambve t’tija koha e amshimi
me bindje e përkujton, por, vepra e jóte,
ravizë e zbéht’ trathtije, a gjurmë gamilli, 290
qi vetun e përlán’ shtërgata e breshni.
Nji shënim nga Fritz Radovani
Plot 60 vjet ma parë, më shpjegonte Prof. Gaspër Ugashi, në Shkodër: dhe nxori nga rafti i librave një libër…
Lexoje kët “Letër të hapun” që nji Prift Katolik Shqiptar, Don Ndre Zadeja i ka shkrue një klerikut tjetër italian At Fulv Cordignano-s S.J., mbasi ai pat fye në një shkrim të vetin Popullin Shqiptar, në vitin 1941. Kjo u shpall në shtyp në vitin 1942.
Në vitin 1942, një student shqiptar (emni i të cilit nuk më kujtohet F. R.), në Paris tue dhanë provim për letërsi në Universitet atje, e pyet profesori: “Po, përveç dy letrave të njohuna, a ka ndonjë tjetër të kësaj gjinije që asht botue në këto ditët e fundit?” – Studenti shqiptar heshtë… – Profesori francez shton: “Pikërisht në vendin tand në Shqipni, asht botue këto ditë një letër e tillë, ku, një Prift Katolik Shqiptar i asht përgjegjë fyemjes që i ka ba Popullit Shqiptar, një dijetar i njohun italian, po, edhe ai klerik katolik.
Ajo “Letër e hapun” e shkrueme nga Don Ndre Zadeja, zen vendin e tretë në letërsi botnore për nga ana letrare dhe artistike. Autori i saj, Zadeja, ka shkrue një letër të tillë që mund të lexohet në të gjitha ambjentet dhe për të gjitha moshat, mbasi gjuha që përdorë Autori, asht shumë e pastër dhe shumë e pasun.”
Por, askush nuk mund të parashikonte se mbas tri vjetësh, me 25 Mars 1945, në orën 05.00 të mëngjesit, Don Ndre Zadeja, “Poeti i Ambëlsisë” do të pushkatohet në Zallin e Kirit, pranë Vorreve të Rrëmajit, në Shkodër nga trathtarët komunistë “shqiptarë”, si “anmik i Popullit të vet”.
Fjala e fundit e Tij: “Ah moj Shqipni, moj mizore, e çka të baj ma shumë për Ty?!”
Ju lutem shpërndajeni tek Rinia këte Letër!
Shpërndajeni dhe shikoni kush ishte Kleri Katolik Shqiptar në 1944!
Shpërndajeni në katër anët e Botës, si asht shpërnda, edhe vetë Rinia Shqiptare..!!!
Melbourne, 26 Mars 2024