Drekë me Kadarenë: një takim me më të njohurin dhe të nderuarin nga David Binder, NY Times,

Drekë me Kadarenë: një takim me më të njohurin dhe të nderuarin
nga David Binder, NY Times, 31 Janar, 1996

Më ishte bërë zakon, kur akoma lexohej në letër, të ulesha mëngjezeve të dielave me seksionin e veçantë të gazetës, ku silleshin kritika letrare të përzgjedhjeve që i bënte gazeta autorëve të ndryshëm e veprave të tyre.
Do të ketë qënë në një rrethanë të tillë që kam lexuar një shkrim të tillë për Kadarenë. M’u kujtua këto ditë, nxitova dhe e solla të përkthyer nga vetë unë, si editor e korrektor në shqip, njëherësh. Mendoj se edhe sikur të dish shumë për Kadarenë, mëson diçka të re nga ky shkrim.
Artan Kafexhiu

Në kategorinë e (Ndodh) Vetëm në Nju Jork, ja ku ishte Ismail Kadareja, figura kulturore më e njohur dhe e nderuar e Shqipërisë, duke provuar për herë të parë prodhimin më të njohur e të famshëm të Shteteve të Bashkuara: hamburgerin.
Pavarsisht dy vizitave të mëparshme, z. Kadare sa ç’i kishin lejuar 60 vitet – ditëlindja e tij ishte në 28 Janar – ai kurrë nuk kishte provuar/shijuar mish lope/kau, ofruar si një lloj qofte e vendosur midis një tip simiteje /franxholle e ndarë dysh.
Ky ishte vakti (e ngrëna) i fundit në qëndrimin e tij në Nju Jork para kthimit në Paris, ku ai jetonte që prej 1990, e autori thatuq deklaroi, “Unë dua diçka (tipike) amerikane.” Ajo do të ishte hamburgeri, iu tha në Oak Room të Plaza-s.
Gjek Gjonlekaj, një botues shqiptaro-amerikan, që ishte njëri prej ftuesve të z. Kadare, shpjegoi që në vizitat e mëparshme, z. Kadare ishte ushqyer me makarona e peshk në restorante të stilit italian si Fino, Minetta Tavern, Toscana & Bruno – të gjitha pa shumë bujë në pronësi, apo nën menaxhimin e shqiptaro-amerikanëve. Por kurrë kategorinë e ulët të hamburgerit. Sipas traditës klanore ballkanase ishin në tavolinë edhe shqiptarë të tjerë. Demë Balidemaj, një pronar restoranti e shërbimesh kulinare prej Bruklini; Paul Vuli, pronari i Fino-s në East 36-th Street e Pashko Camaj, një biznesmen.
“Tepër e shijshme – ky është ushqim shumë i mirë,” – shqiptoi Kadareja pas një kafshate të hamburgerit. Gruaja e tij, Helena, që është po ashtu një shkrimtare e botuar në Shqipëri dhe Francë, provoi salmonin e tymosur të Oak Room. Shqipëria, me një popullsi më shumë se tre milion, është vendi më i varfër i Europës, një, që ka një shtet ndërkombëtarisht të njohur vetëm që prej 1913. Prej 50 vjetëve të fundit, 46 vite të plota kaluan nën sundimin komunist – më gjatë se çdo komb tjetër europian, e nën një regjim, që ndoshta ishte më mizori dhe më izoluesi së të gjithë. Z. Kadare ka bërë një kronikë të bollshme të asaj periudhë të dhimbëshme në krijimtarinë e tij voluminoze. Romanet e tij janë përkthyer në një numër gjuhësh, përfshirë anglishten, e disa herë është emëruar për çmimin Nobel në Letërsi.
Megjithëse Shqipëria ka patur një traditë të gjatë e të pasur gojore, shpesh në formën e poezisë epike, i kanë munguar gjurmët (dokumentare) të gjuhës së shkruar – pasojë e pushtimeve të huaja, si edhe mungesa e një gjuhe letrare të njehsuar deri në këtë shekull. Si shkrimtari i parë, që i dha një zë shqiptarëve, z. Kadare ka transformuar shpirtin e vuajtur/ të trishtë të kombit në letërsi, duke na dhënë narrativa letrare që virtualisht mbulojnë çdo lloj epoke të madhe historike. Ikja e tij në 1990 ishte e barazvlefshme me një tërmet politik.
“Unë u shpalla tradhëtar, – ai tha, – por kur shkrimtarët e rinj u thirrën në një konferencë në Korçë të flisnin keq për mua, ata refuzuan. Ishte diçka e re/ e padëgjuar. Njerëzit filluan të mendonin…”
Ai beson se ndezi një shkëndijë. Dy muaj më vonë, studentët e universitetit të Tiranës filluan demostratat, duke kërkuar fundin e diktaturës komuniste, dhe rruga drejt demokratizimit së fundmi u hap.
Ai është kaq shumë i njohur në Shqipëri, – tha ai, “sa disa atje thonë se unë tashmë e kam marrë çmimin Nobël, por unë i gjegjem, ‘Jo, Shqipëria është gjithmonë e harruar, e panjohur…’”
Në gaz, ai solli një histori të treguar atij prej vajzës së madhe, Gresës, që së shpejti merr doktoraturën në gjenetikë në Sorbonne:
“Ajo mori pjesë në një ballo gjenetistash, ku takoi një student prej Brazili.
Ai e pyeti, ‘Prej nga jeni?’
Ajo u përgjegj, ‘Prej Shqipërie.’
Studenti thotë, ‘Oh, a është vendi, ku ata kanë një diktator të tmerrshëm, prit si quhet, Ismail Kadare?’
‘Jo, – thotë vajza ime, – Ismail Kadareja është babai im.’”
Dhjetë ditët e qëndrimit të z. Kadare në Nju Jork e kënaqën aq shumë, sa është duke planifikuar të kthehet këtë vit. “Unë e ndjeva energjinë misterioze të Nju Jorkut, – tha ai – Është plot nerv. Jam ndryshe këtu. Për një shkrimtar, Nju Yorku është i mirë. Puna letrare është shumë elitiste. Unë punoja dy orë në ditë, maksimumi, e pjesa tjetër pas saj kalonte si të vinte. Unë eca/ shetita shumë me kënaqësi. Ato dy orë ndikuan/ mbushën ditën. Kam shkruar më shumë këtu se në Paris, një kapitull të tërë të një romani të ri.”
Vepra, i 19-ti roman i z. Kadare, që prej 1963, quhet “Spiritus”, prej fjalës latine, e që rrok koncepte “të shpirtit, të mendjes/ të esencës, të hijeve/ të fantazmave.” Pjesët e narrativës, që është vendosur në të ardhmen, janë titulluar “Kaos”, “Apokalips”, dhe “Gjurmë e mbetjeve/ Mbetjet”.
Romanet e mëparshme merreshin me traditën e hakmarrjes (Prilli i thyer); logjikën e hekurt të “besës”, fjala e dhënë para vdekjes (Doruntina), e pushtimet e huaja të herëshme e moderne (Kështjella, Kronikë në Gur, Kamarja e Turpit).
Novela e tij e fundit “Shqiponja”, botuar këtë muaj në Paris nga Fayard, përdor shqiponjën si simbol të shqiptarëve prej thellësisë së kohës, që s’mbahet mend: emri që përdorin ata për vendin e tyre, Shqipëri, vjen prej “shqiponjës”, e flamuri tradicional i shqiptarëve ka një shqiponjë të zezë dykrerëshe. Romani bazohet në një legjendë të moçme “rreth një marrëdhënie midis një njeriu dhe një shqiponje”, – shpjegoi autori.
“Njeriu bie në purgator e ngrihet/ nxirret jashtë prej një shqiponje, por me një çmim.” – tha z. Kadare. “Herë pas here, i duhet të ushqejë shqiponjën, duke e lejuar atë të çukisë/ shkulë copa mishi prej krahëve të tij. Konflikti midis njeriut, i cili kërkon të dalë prej purgatori dhe shqiponjës, që duhet të ushqehet prej trupit të tij është marrëdhënia midis shqiptarit dhe kombit të tij.”
Ai ka njohur diçka prej asaj agonie; si një përzënje/ dëbim të pavullnetëshme brenda (vendit të tij), e si një ikje e vullnetshme në Francë. Në 1975, pikërisht kur Enver Hoxha, diktatori shqiptar, po përdorte dorën e rëndë/ dënimin ndaj artistëve dhe shkrimtarëve, z. Kadare botoi një poemë, titulluar “Pashallarët e Kuq”. Vinte në lojë burokracinë e partisë. U detyrua të bëntë një autokritikë publike, e u dëbua në një fshat të largët në Shqipërinë e Mesme, dhe u ndalua të botonte për ca vite.
“Për një kohë të gjatë, mendova të leja Shqipërinë, por njëkohësisht të luaja një rol në jetën e saj. – tha ai – Ju krijuar një rast në 1983, kur ishte i ftuar në Paris nga botuesi i tij.
“Unë mendova se mund të largohesha atëhere. – ai vazhdoi – Gruaja ime më tha: – Të mbështes, edhe nëse do ta bëj këtë nga burgu.” Shkova në Paris, e takova dy miq, Claude Durand, botuesi im në Fayard, dhe Michel Piccoli, aktori (i njohur). Fola me ta, biseduam gjithë natën deri në të gdhirë në La Coupole, restorantin në Montparnasse.
Durand tha se s’ishte kohë e mirë me lënë Shqipërinë, sepse Enver Hoxha ishte tepër mizor, e do të shkërmoqte gjithë inteligjencën, jo vetëm gruan time. Ata kishin të drejtë. Kështu unë vendosa të kthehem. Thirra në telefon shtëpinë, e i thashë asaj. Gruaja ime mbeti e shushatur.
Hoxha vdiq në 1985, e vëndin e tij e zuri Ramiz Alia, zevendësi, një njeri i thyeshëm, dashurues tenisi, mbi të cilin z. Kadare, e shqiptarë të tjerë varën shpresat. Në fillimet e 90-ve, romancieri iu qas disa herë presidentit Alia, duke kërkuar të bindte të hapte Shqipërinë ndaj botës, e të niste reforma të brendëshme.
“Si përfundim, unë hoqa dorë krejtësisht nga Alia. – tha z. Kadare, – Ai fliste një gjuhë me ne intelektualët, e një tjetër gjuhë me shërbimin e sigurimit policor. Si një shkrimtar, unë mendova se gjëja me urgjente që mundej të ndërmerrja ishtë të largohesha, e të bëja diçka me ndikim.” Me lejen e qeverisë për të udhëtuar, ai pa zhurmë, shkoi sëbashku me familjen në Paris, në shtator 1990, kur policia/sigurimi komuniste ishte në fuqi. Muajin në vazhdim, ai shpalli publikisht, se kishte kërkuar azil politik në Francë. E siç e shprehu ai atë, – “Unë gjeta një mikrofon ndërkombëtar t’i jepja kurajo forcave të demokracisë.”
Si rezultat i ikjes së tij, tha ai, “gjithçka që kisha në mendje ndodhi!” Pak vite më vonë, shkrimtari nisi të kthehej për vizitë në Tiranë, ku apartamenti i tij s’ishte prekur – “lumturisht kështu, – tha ai – Por unë kam një problem të madh me Shqipërinë. – shtoi ai – Duhet të jem shumë i matur. Nëse ti je shumë i njohur, ty të është dashtë me mësu, se ka mundësi të bësh gabime karshi popullit tënd. Ndaj, unë flas në një mënyrë të saktë. Jam i detyruar të mos jem i lirë.” Çka nënkupton, të mos thotë çdo gjë që mendon.
Përsa i përket politikës post-komuniste të Shqipërisë, ai tha se “s’kishte marrëdhënie” me qeverinë e presidentit Berisha, i cili kishte vepruar në mënyrë autoritare në shumë çështje, përveçse e kishte yshur/ nxitur presidentin në shumë intervista t’i lironte të burgosurit e tij politikë. Duke përfunduar vizita e tij, z. Kadare tha se – do kishte pëlqyer të qëndronte në Nju Jork, por Fayard po publikon veprën e tij të plotë – në 12 volume – në të dyja gjuhët, frengjisht dhe shqip. “Duhet të jem atje ta kompletoj atë.” – tha ai.
Helena u përkul mbi (tavolinë) e pëshpëriti, – “I vetmi shkrimtar tjetër gjallë për të cilën kanë bërë të njëjtën gjë është Solzhenitsyn.”
Marrë nga Muri i Artan Kafexhiu, 5 korrik 2024

Related Images: