Nëse mbajmë gjallë kujtesën, do të dimë ku do shkojmë.
Vehxhi Buharaja, monument i humbjes
nga Thoma K. Jançe
“Ju zotëri, flisni persisht më mirë se unë”, i kishte thënë dikur një vizitor iranian. Mjeshtri kishte nënqeshur. Ai e dinte këtë. Ishte nga përgëzimet e pakta, që iu bënë së gjalli. Kanë kaluar shumë vite, qëkur e kisha takuar për herë të parë.
Ishte një fund dimri i butë. Ishim mbledhur për një vizitë familjare në shtëpinë e tij. Unë, “i riu” isha shkaku dhe qëllimi i asaj vizite. Pata menjëherë ndjesinë e çuditshme se isha vetëm me të. Pata gjithashtu edhe dalldinë e çuditshme se askush nuk e kish njohur me të vërtetë këtë rebus njerëzor. Kishte një shtat të zakonshëm burri, dy sy të zinj, të zhdërrvjellët, pasqyrë e një shpirti të jashtëzakonshëm. Në atë dhomë të thjeshtë ndihej prania e dy pjesëve përbërëse të një të tëre, atij dhe të tjerëve. Vija ndarëse ishte therëse. Ne të këtejshmit, ishim më shëndeverë, si gjithë sëra e vdekatarëve, që dinë më pak. Mësova në atë cast, se dija ishte hijerëndë. Hera-herës, më drejtohej për gjëra, që i merrte më mend se mund t’i dija dhe duke shkuar më tej, biseda hynte nëpër shtigje më të fshehta. Hynim kështu të dy në një farë “humbëtire”. Ndodhte të kalonim nëpër pragje të rrezikshme ku nga ngasja ime e tepërt, rrezikoja të rrëshkisja nëpër honet e llahtarshme të mendimit njerëzor dhe atij i duhej të më ngrinte me kujdesin atëror të njeriut të plotfuqishëm në botën e vet. Më rrëmbente kurreshtja e tij për t’u kthyer në zanafillën e gjërave.
Ky etnograf i shpirtit, me hamendësitë e tij të habitshme, e bënte dhe e shpërbënte botën, sikur të ishte një vazo plot me pikëpyetje. Durimi i tij i heshtur përmbante në vetvete vetëdije prej gjeniu.
Vehxhi Buharaja kishte diçka nga ata murgjërit e moçëm melhitë të shekullit të VI, ata që mbase patën sjellë apo shkruar kodikët e shenjtë të Beratit. Misticizmi i tij të sillte ndër mend tri përmasat e botës antike, tokë, qiell, ferr. Rrëfente se ngrihej e punonte që pa gdhirë, si një Balzak. Maniak i përsosjes si një Flober. I pëlqente të bënte gosti me vetveten. Recitonte me zë krijimet e përkthimet e tij, i limonte, i përkëdhelte, rishkruante, ripërkthente, interpretonte, historizonte, ziente gjithçka në ferrparajsën e tij, duke u lumturuar, po aq sa ç’ishte i palum në jetë. E ngjizte lëndën gjuhësore me shkathtësinë e një artizani të mbaruar të qeramikës antike. Shpesh, si një Virgjil dantesk të merrte e ta gjesdiste imagjinatën nëpër rrafshnaltat e pafundme kulturore te Lindjes, që nga malet tribune prej nga fliste Zarathustra, e përtej nëpër oazet e gjelbra të Shirazit, e gjer në vitrinat moderne të kulturës perëndimore. Ky njeri kishte mësuar ta dominonte paqësisht atë hapësirë të pafund e me kthina misterioze që quhej vetvete. I shumëkombshëm, ky student i përjetshëm hera-herës ishte i rreptë ndaj vetes deri në vetmohim. Kujtesa e tij ishte një kasafortë perlash. Shumë vepra të tij nuk e panë për vite të tëra dritën e botimit. I dhuroi gjuhës shqipe, Saadiun e të tjerë lirikë persë. I dhuroi Shahnamenë e Firdeusiut, ndërkohë që lumi i dokumentave të kthyera nga osmanishtja nuk kishte të shterrur. “Gjuha shqipe është e bukur”, thoshte dhe ai i ktheu asaj “Endërrimet” që djaloshi Naim Frashëri, dikur nëpunës në Berat, ia kish pas dhuruar persishtes. Vehxhiu fliste sikur të kishte bujtës në gostinë e tij poetët nga Shirazi, sikur të shkonte në të njëjtën faltore me mistikët e vjetër të Lindjes, apo të kthehej nga një i ngjashëm dyel i humbur, si ai i fatkeqit Pushkin. Recitonte në frëngjishte klasike skenën e dyluftimit të Sidit nga tragjedia e Kornejit, sikur vetë ai të ishte Korneji. E pabesueshme ta shihje si interpretues. Hidhej nga Gëtja e Niçja tek Dostojevski, Tolstoi e Drajzeri, sikur të hidhej thjesht në anën tjetër të sofrës. Kthehej e rikthehej tek bota hindo-helenike e asiro-babilonase e miteve për ta mbajtur frymën tek Shekspiri, i djallosuri Shekspir që mori sa mundi nga sofra e madhe e kulturës antike dhe i ngjizi mjeshtërisht si deshi, pa parë në sy askënd.
Vehxhi Buharaja ishte poet i ekzistencës, veçse poezinë e tij duhej ta perceptojë tinëz tek i buronte nga e gjithë qënia. Sot, pas kaq vitesh, jam i prirur të dëgjoj se si më gjëmojnë në kujtesë kambanat e humbjes. Paskeshim humbur poliglotin e rrallë, shkrimtarin, që kishte shkruar, por më së tepërmi nuk kishte shkruar në gjuhën shqipe. Paskeshim humbur poetin, që më së tepërmi u pasqyrua në përkthimet e tij pa mundur të shpallej. Paskeshim humbur aktorin e jetës tonë shoqërore, që luajti veç dramën e jetës së vetë. Paskëshim humbur rrëfimtarin e “njëmijë e një netëvë” tona. Tek e vështroja vite më pas këtë emblemë njeriu, kisha tashmë frikë nga boshësia, që do të vinte mbas, sepse shumë gjëra edhe nga krijimtaria e tij e fshehtë do t’i merrte me vete. Do të ishte njëlloj sikur t’i hiqje një trëndafilishteje kryebilbilin e saj. S’do të ishte më e njëjta gjë. Sikur të kujtohej sot dikush në qytetin e tij e t’i ngrinte një monument konceptit abstrakt të humbjes, ai monument do të kishte padyshim shëmbëlltyrën e tij, dhe ngado që të bujtëte hija e tij krenare, do të bëlbëzonte se vinte nga “qyteti i shumëndritur i Beratit”.
Th. Jance
“S’janë sy moj, por dy yje ata dy,
është hënë, s’është ballë ai mbi ty.
ajo gojëz, ato faqe, sy e flokë,
Dritë qiejsh janë, rënë te kjo tokë…”
Përkthyer nga Vexhi Buharaja