A jemi (të lirë)?*
esse nga Astrit Cani
Në kulturën tonë dualiste perëndimore, për me njoftë diçka, duhet më lypë me mend të kundërtën e saj.
E kundërta e lirisë asht sot burgu, kurse dikur ishte skllavnia.
Sot lindim teorikisht të gjithë të lirë.
I burgosuni e din që s’asht i lirë. Prandej, i liri duhet ta dijë se nuk asht i burgosun.
Veçse kjo kajherë i duhet kujtue, sikurse i duhet kujtue të riut se nuk asht plak.
Liria asht gjithmonë e kufizueme. Në kohë dhe në hapsinë. Në kohë, sepse ne jemi të vdekshëm; në hapsinë, sepse siç thotë anglezi, kahdo të shkoj s’kam me dalë kurrë prej ndjesive të mia. Dalja prej vetes, ekstaza platonike, asht nji lloj fluturimi, edhe ky i kufizuem në kohë dhe në hapsinë.
Dy koordinatat e njeriut të lirë janë koha dhe hapsina. Por njeriu lind rob, dhe njeriu i mirë në shqip quhet “rob Zoti”, pra krijesw në paqë me krijuesin. Asht me thanë se cilado kjoftë kondita jote sekulare, shpirti jot asht në dorë të Zotit. Mirëpo paqja jonë me vedin asht edhe në dorën tonë.
Pavarësisht pasionit tem të sinqertë për etimologjinë, nuk e kam gjetë halà rrajën e fjalës liria, që në fakt asht nji ndër fjalët kyçe të krejt shqipes. Ka gjuhë që nuk e kanë si p.sh. gjuhët e indianëve të Amerikës, dhe në fakt nuk iu hynte në punë deri ditën kur gjenovezi Kristofor Kolombi iu shkeli në derë. Lëkurëkuqat jetonin në paqe me natyrën dhe të mbinatyrshmen, mirëpo liria asht koncept politik.
Ajo që kam qëmtue ka qenë etimologjia e fjalës puna, tjetër koncept mirëfilli politik, dhe në të gjitha gjuhët ku e kam kërkue, asht e lidhun me dënimin. Në helenisht, ponos, asht po e njejta që jep pena në latinisht, pra dënim. Po kshtu travail e frangishtes asht travaglio e italishtes, nji fjalë që dikur e pat fut Ndre Mjeda edhe në shqipen e lavrueme. Kjo lidhet me faktin, se në botën klasike, puna ishte detyrë e skllevënve. Njerzit e lirë nuk punonin. Pra njeriu i lirë asht i papunë. Ende sot kur të pushojnë prej punet, të thonë “sei licenziato” pra “je i liruem” “ke leje me kenë i lirë” – you’re free to go.
Kondita e të papunit ngjan absurde sot në shoqninë industriale ku de jure puna asht ende baza e organizimit shoqënor. Madje sot puna mund të konsiderohet si conditio sine qua non e lirisë. Pse sot liria asht kontratë. Nji kontratë e cila në kuadrin e përmbysjeve të përgjithshme si pasojë e politikave globaliste, e ka humbë dimensionin e saj jetëprodhues, ngase njeriu tashti i bahet protezë makinave.
Në nji moment kah fundi i shekullit XX, sistemi global vuni re se për me ia hangër kohën robit, nuk ishte ma nevoja me e punësue me tre turne. Dhe kshtu përhapi mediat sociale, argëtimin qyl ose qylin e argëtimit. Dhe njeriu i sotëm asht argat i argëtimit. Pra, mbjellës laknash në facebook. Kjo ishte nji mnyrë e shkëlqyeshme, me e izolue plotësisht njeriun, pa e lanë kurr vetëm.
Në kto ditë të idhta karantine, ku përherë të parë në histori, karantinohen njerzit pa qenë të smundë, e vemë re shum mirë, sesi sistemi i ri global, po teston mnyra, që bashkë me kohën me na hangër edhe hapsinën. Këto dy kategori që Kanti i quente intuita të kullueme, pra koha dhe hapsina, janë në fakt binarët e intelektit, intuita vetë.
Besoj gjithsesi se njeriu e gjen gjithmonë nji formë lirie, sa ma shum’ që vetëdijësohet se asht rob. Ktë intuitë nuk duhet me ia hekë, ia hoqe i ke hekë lirinë e lirisë, vetëdijen.
* * *
Due të kujtoj për të gjithë dashamirët e letërsisë distopike, se shum vjet para Huxleyt dhe Orwellit, ishte nji rus ai që e pa kjartësisht përmbysjen politike të jetës në shekullin e XX. Evgenij Zamjatin me romanin Ne. Zamjatini përjetoi revolucionin rus, kje i pranishëm në gardhimin me tela me gjemba të përgjakun të burgut të ri paanë që po ndërtohej në emër të lirisë. Te romani i tij që u botue vetëm në gjuhën angleze, njerzit ushqehen me nji bukë të bame nga nafta dhe jetojnë ose ma mirë me thanë nënjetojnë në nji panoptikon ku heqja e lirisë nuk mundëson as lanjen vetëm të të burgosunit. Duhet marrë leje me ndejtë vetëm. Ksaj i thonë me të hekë edhe lirinë e të kenit i burgosun.
Kuptohet lexuesit e tij intelektuali Huxley dhe zani i ndërgjegjes Orwell e zhvilluen dhe sistemuen në mënyrë të përsosun botën e Zamjatinit, por kimera përspari vizitoi rusin.
.
* * *
Te Ferma e Kafshëve shkruhet se të gjitha kafshët janë të barabarta, por disa janë më të barabarta se të tjerat. Due tu thom se miti i barazisë asht mit retorik. Njisoj si miti i demokracisë asht mit propagandistik.
Po ta marrim kah ana etimologjike, fjala shqipe barabar, nuk don me thanë tjetër veçse pari a pari, por jo si n’italisht pra: i barabartë me të barabartë. Barabar, don me thanë “si i parë me të parë”, ose ma troç “parë â parë”. Pra barazia asht prerogativë e parisë. Të parët janë të barabartë, por mesveti. Për me gjetë nji shembull të përsosun me e ilustrue ktë, duhet me doemos t’i drejtohemi Iliadës, ku kemi sherrin e famshëm mes Agamemnonit dhe Akilit. Sikur këta dy prijësa të mos ishin të barbartë, nuk kishte me pasë vend për sherr. Por ishin të barabartë, pikërisht ngase të dy ishin parì. Agamemnoni mtonte se ishte nji “primo inter pares”, pra nji i parë mes të parëve, nji “primo” që në fakt don me “pri”, mirëpo kjo lloj hierarkie nuk funksionon, sepse bahet e zhbahet mbi vullnetin e njerzve të lirë. I parë je ti, por i parë jam dhe un. (Pra ti mos ban si “i paparë”, pardon për batutën). Kjo asht edhe arsyeja pse bojkotit të Akilit nuk kishte çka me i ba kurrnjani ndër çetat akeje. Dhe jo pse Akili ishte gjysëhyjnor, apo se ishte ma i forti ndër fatosat akej. Por sepse simbas besës së këtyne shqiptarëve të vjetër, askush s’ishte i dytë ndaj të parit.
Në shoqninë klasike greke penda dhe shpata ishin bashkë. Tragjedianët dhe filozofët merrnin pjesë ballore në luftë. Mandej në kohë paqeje, merreshin me filozofi dhe teatër, teksa rrekeshin me rrokë kuptimin e luftës dhe të jetës në vetvedi. Në kohë lufte, askush pra s’ishte i lirë?! Të mos na rrejë mendja: në kohë lufte, të gjithë ishin të lirë. Edhe skllevnit mund ta fitonin lirinë kur ishte luftë. Sot na thonë jemi në luftë, për me na thanë: s’jeni të lirë. Por në fakt lufta asht ajo që po bahet kundër nesh, tue na hekë edhe lirinë e të qenit nënshtetas. Shqiptarët e Rilindjes Kombëtare (jo ata të Rilindjes ndërkombtare) ishin hëm të pushkës hëm të pendës.
Penda dhe shpata dorë për dorë pra. Në qytetërimin romak kjo vazhdoi deri me ardhjen e monoteizmit, kur penda u ba ma e randsishme se shpata. Kjo filozofi ka të bajë edhe me fuqizimin e shteteve dhe pra zhdukjen e traditave gojore, në favor të shkrimit. Kur flasim për botën homerike, jemi akoma te bota parashtetnore, jo pse nuk ka aty organizime të tipit protoshtetnor, por sepse në jetën e përditshme dominojnë institucionet parashtetnore: besa, nderi, mikpritja e me radhë. Kuptohet që epopeja e perandorisë romake ishte ende në vazhdën e këtyne institucioneve, pavarësisht se ata imponuen Pax romana-n në mbarë Mesdheun. Prapë puna ishte “pena” pra dënim.
Kur shteti merr dhénë përfundimisht, në prag të Renesansës, besa shfuqizohet në favor të kredisë, ose të kreditit. Fillon banka. Me fillimin e bankës fillon edhe punësimi në kuptimin modern. Dhe me Reformën puna fiton karakterin moral që ka deri më sot: pra rolin shëlbyes, shtetformues dhe denjëzues. Nse njeriu i Mesjetës e konsideronte veten “homo viator”, dhe paren e quente “mut i djallit”, njeriu i Renesansës, prihet tashma kah koncepti borgjez i pares dhe i kontratës shoqnore në përgjithsi. Njeriu i Kalvinit dhe i protestantizmit mandej, asht “homo faber”, ai sheh te puna qendrën formuese të krejt ekzistencës, formësuese të vetëdijes morale dhe karakterit etik.
Pra, puna kje motori i kapitalizmit, aq sa Iluminizmi dhe ‘800-a që doli prej tij, i kushtuen edhe filozofinë dhe politikën asaj. Revanshi i Arsyes, në luftë me absoluten, kishte, afërmendsh, parametra totalitare dhe nji prej institucioneve që dolën nga Revolucioni Francez, ishte pikërisht Komiteti i Shëndetit Publik, institucion që rishfaqet sot, anipse në kuptim ma teknik, me kompetenca mbiligjore mbi lirinë, n’emër të shëndetit publik ose të mirës së përbashkët. Por shteti asht e keqja jonë e përbashkët, jo e mira.
Betejat e Novecentos sa i tokon punës, i dijmë të gjithë, dhe nuk asht nevoja t’i cekim te ky shkrim i shkurtë. Falë përpjekjeve epokale u arrit për ndonji dekadë, që puna me qenë qendra e sistemit, jo vetëm de jure, por edhe de facto. Puna u emancipue, sa me qenë dorëzanë lirie.
Mbas sheshimit të ekuilibrave botnorë post 1989-n, puna e parë që sistemi njipolar bani në fillimet e ktij mijëvjeçari, ishte shkatërrimi i punës. Kjo gja përveçse krijoi nji vorfni të re, krijoi edhe nji tip të ri të vorfni. Tip të ri që nuk drashtem ta quej lumpeni snob. Nuk asht ma subproletariati i Novecentos, por asht njeriu pa “prole”, lumpeni post-modern.
Ndërkohë Kina tue qenë mbrapa, e la anash botën e vjetër dhe të renë, tue realizue Novecenton e vet, ndërkohë që perëndimi e kishte likuidue. Teksa reformat shkatrruen tregun europian dhe amerikan të punës, ku iu dha nji goditje e fortë familjes, pra bërthamës së vetë shoqnisë, në hipostazat e saj totalitare, Kina futi në treg fuqinë e saj punëtore të përbame prej 500 milion punëtorësh të pandalshëm, teksa kontrollonte demografinë e vet me ligje të drejtpërdrejta, e pa politika të përdredhuna si bota e vjetër dhe e re. Falë punës, Kina riktheu botën bipolare, por tashma pankapitaliste.
Kshtu pra, falë politikës së spektaklit perëndimor, puna kndejpari u ba qëllim në vetvete. Vepra u zhduk nga horizonti i aspiratave.
Në kjoftë se shkrimtarët outsider të Novecentos hanin dynjanë në përpjekje me u ba shkrimtarë të pavarun, por e dinin se shoqnia dikur do t’ua ndiente zanin, sot inflacioni i arritun falë prodhimeve boshe, e ka ba të pamujtun shfaqjen e cilitdo za. Kuptohet që nji hierarki ekziston dhe asht kupola globale, por ne nuk shofim tjetër përveç gaztorëve të saj, që janë në krye të vendeve tona, të mbetuna tashma jo vetëm pa sovranitet por edhe pa identitet.
Ma përpara stafeta ishte e tillë: njeriu sakrifikonte në punë për me krijue nji vepër, pra me e tejkalue jo veç punën por edhe veten. Nuk quej vepër vetëm veprën artistike apo letrare, por në përgjithsi veprën ekzistenciale, ku njeriu ndërton nji jetë që i përngjet jo veç atij por edhe idealit. A mrrihet ma te vepra sot, kur je ende në kërkim të punës, në nji qerthull specializimesh të panumërta, deri të bahesh ekspert i boshllekut virtual?
Kjo shoqni likuide (si e quen Bauman), asht edhe likuidimi i shoqnisë.
A jemi të lirë? tingëllon pra si pyetje luksi në nji situatë memece. E pame nga nji ndërgjegje e Nandëqindës, do t’thoshim se situata flet vetë, por meqë e shohim si ndërgjegje të shekullit XXI, situata nuk flet.
* * *
Due t’ju jap nji shembull nga filozofia.
Izostenia asht nji koncept skeptik, simbas të cilit për të njejtën gja vlejnë baraz dy gjykime të kundërta njiherit. Shembulli ma tipik asht ai i gotës gjysë bosh ose/ dhe gjysë plot. Kshtu p.sh. në fillim mendojsha se qeveria nuk kishte asnji strategji për përballjen e krizës, mandej mendova se kjo ishte në fakt strategjia. Pra strategji e tipit “tue pà – tue bà”. Mirëpo sot, kur jemi gjithë kohën “tue pà”, veprimi thjesht asht zhdukë prej horizontit jetësor.
Falë mediave sociale ne i arkivojmë përjetimet pa i jetue ato halà.
Njiherit, më lejoni të theksoj se shprehja “liria ime mbaron aty ku fillon liria e tjetrit” asht izostenike. Në fakt, në situatën tonë na vlen nji tjetër parashtrim paradigmatik i këtij koncepti: liria ime fillon aty ku fillon liria e tjetrit. Nuk e kemi luksin të mendojmë sot ku mbaron liria, por ku fillon.
Kur iu thotë Skenderbeu prijsave shqiptarë “lirinë nuk ua pruna un, atë e gjeta në mesin tuej”, nuk po iu ban retorikë, thjesht po u thotë: ju falem nderit ju o trima, që po ma kurseni gjysën e mundit, pse liria n’kto male s’ka mbarue kurr.
E në kjoftë se fillon, liria s’ka fund.
Prandej në këto kushte un preferoj ta shkurtoj pyetjen që më shtron Aleanca për Mbrojtjen e Teatrit, nga A jemi të lirë? në A jemi?
Nuk e kam në kuptimin ekzistencialist, por në kuptimin e përditshëm që e përdorin shqiptarët, pra a jemi gati? a jemi gati me veprue? A jemi!?
.
*Ky shkrim u hartue si gjegje ndaj call-for-papers të thirrun nga Aleanca për Mbrojtjen e Teatrit, prej sheshit Liria në Tiranë.