Abat Prend Doçi për gjuhën dhe arsimin shqip…!
nga Luigj Martini
Dita Ndërkombetare e gjuhës Amtare
107 vjet nga shuarja e Abatit të Mirditës, në Orosh
“Për Prend Doçin nuk kishte asnjë mision të pamundur, sado i vështirë të ishte, mision apostolik apo kulturologjik, në Kanada apo në Indi, në Shkodër apo në Mirditë, në luftë apo në paqe, prift i thjeshtë apo ordinar kishe. Ai ishte ideator dhe reformator i guximshëm në të gjitha kahjet e zhvillimit: në jetën kishtare, në jetën sociale, në jetën kulturore dhe atë politike. Shqiptari i vetëm që rroi e predikoi në tre kontinente: Europë, Azi dhe Amerikë…”
Ndue Dedaj, “Toka e Katedraleve”, Tiranë 1999
Benediktinët pararendës të arsimit shqip
Gjurmët e shqiptarëve në dokumentet historike, të cilat kishin humbur qysh kur Ptolemeu, në shekullin e II-të kishte përmendur emrin Albania, u gjendën përsëri në shek. e XI, kur historiani Michaelis Attalearates në vitet 1079-1080, do të flasë përsëri në historinë e tij për Albanoi të cilët kishin marrë pjesë në një kryengritje kundër Kostandinopojës në vitin 1043, dhe për Arbanitae dhe që ishin banorë të Dukatës së Dyrrahut (Durrësit). Rreth vitit 1081, një tjetër historian, Joan Skilica dëshmon që një pjesë e trupave të Dukës së Durrësit të udhëhequra nga Niqifor Vasillaqi në kryengritjen kundër Kostandinopojës përbëheshin nga Avranitas. Nga kronikat e asaj kohe, kuptohet se Arbanitës, Arvanitas, me fjalë të tjera arbrit ishin banorë të gjysmës veriore të Shqipërisë së sotme që në atë kohë kjo krahinë quhej Arbanan ose Arbër.
Në mes krahinës së Albanoi-ve të Ptolemeut në shek. II-të dhe Arbanon-it të shekullit të XI-të ka një vazhdimësi: Albanapolis është identifikuar në Zgërdhesh, në veri të Tiranës, Kruja kilometra më tej, do të shfaqej si një nga qendrat e Arbanon-it para se të bëhej kështjella e Skënderbeut në shekullin XV-të. Arbrit përmenden edhe në shekullin XI-të në kronikat e Ana Komnenit, të bijës së perandorit bizantin Aleks Komneni i Parë që u ndodh përballë pushtimit Osman, në Shënkoll në afërsi të Durrësit. Nga vitet 1272 deri në vitet 1280, i gjithë rajoni u ndodh nën zotërimin e Sharl d’Anzhusë, i cili më vonë u vetë shpall edhe mbret i Shqipërisë. Territori i kësaj mbretërie kishte trajtën e një drejtkëndëshi, skajet e të cilit ishin Tivari (në Mal të Zi), Prizreni (në Kosovë), Ohri dhe Vlora. Për fat të keq edhe për këtë periudhë, ashtu si për kohën e Gentit apo për atë të banorëve Albanoi të kronikës së Ptolemeut nuk është gjetur asnjë dokument i shkruar në gjuhën vendase.
I pari dokument që përmend ekzistencën e një gjuhe (lingua albanesca) i përket vitit 1285 dhe ka të bëjë me një gjuhë të dëgjuar të flitet në Raguzë (Dobrovnik). Nuk ka dyshim se kjo gjuhë ishte pikërisht ajo që flitej nga Albanoi apo Arbanitae të Arbanon-it, pastaj të Arbërisë se Sharl D’Anzhusë. Është pikërisht kjo gjuhë që pavarësisht nga ndikimet që ka pësuar në rrjedhje të shekujve lejon që të pohohet se ato ishin pasardhës të Ilirëve që i qëndruan helenizimit, romanizimit dhe sllavinizimit dhe jetuan në mënyrën e tyre në bregdetin e Adriatikut, nga Raguza deri në gjirin e Artës dhe në brendësi të Ballkanit, në Dardaninë e lashtë dhe në pjesën perëndimore të Maqedonisë.
Është e rëndësishme të theksohet fakti që ajo ishte thjesht vetëm gjuhë popullore, nuk ishte gjuhë administrative, as gjuhë liturgjie edhe në ndonjë rast po të ishte gjuhë pushteti, kjo ndodhte vetëm në shkallë të ngushtë vendore e feudalëve të vegjël, që në shumë raste krijuan edhe klane të fuqishme në fund të XIV, për të ardhur pastaj deri tek periudha e Skënderbeut. Gjuhë që u rezistoj si asnjë tjetër inkursioneve dhe kërcënimeve nga më të egra dhe gradualisht filloi të zhvillohej duke iu integruar ndikimeve të ndryshme duke mbetur kurdoherë, indoevropiane. Aty nga mesi i shekullit XIX, në atë kohë kur Shqipëria ishte vetëm një hapësirë gjeografike me kufij të papërcaktuar, brenda një perandorie – Perandorisë Osmane – që nuk e njihte fare ekzistencën e ndonjë kombi shqiptar.
Në Shqipëri filloi të konturohej vetëdija kombëtare si një lëvizje kulturore që në nisje lidhej me idenë se gjuha shqipe ishte një pasuri, e trashëguar nga të parët që ishte e udhës që së pari të mbrohej e më pas të shkruhej dhe të zhvillohej. Ishte një nevojë në domosdoshmërinë e identitetit. Rilindja kombëtare ishte një lëvizje kulturore, jo zyrtare e udhëhequr nga njerëz të zgjuar, të shkolluar, të ditur që mes të tjerash përpiqeshin të kodifikonin shkrimin dhe përdorimin e saj. Kjo lëvizje në Shqipëri lindi në një kohë kur sundimi Osman në Ballkan ndjehej më pak i sigurt se kurrë ndonjëherë dhe kur nacionalizmi grek dhe ai sllav ishin bërë më agresivë se kurrë.
Gjurmët e kulturës së hershme ilire dhe shqiptare që dokumentohen qysh në shekullin e IV para erës sonë, vjen dhe u shtohet edhe një dëshmi tjetër monumentale e gdhendur as në permanent, as në letër, por në gur, mbishkrimin e Arbrit (shek. 12-13) zbuluar në Gëziq, të Mirditës së pari nga Teodor Ippeni dhe interpretuar nga profesor Dhimitër Shuteriqi si një dokument epigrafik mesjetar me rëndësi të jashtëzakonshme për historinë e të parit formacion shtetëror Arbëror, shtetit të Arbrit.
Siç dihet, dokumenti i parë në gjuhën shqipe është “formula e pagëzimit” e shkruar më 1462 nga arqipeshkëvi shqiptar Pal Engjëlli, kurse si vepër e parë e botuar në vitin 1555, por kjo nuk do të thotë se shqiptarët nuk kanë pasur vepra të shkruara në gjuhën e tyre edhe më parë, të cilat ende nuk janë gjetur. Kjo dëshmohet edhe nga shkrimi i murgut francez Brokard në vitin 1332, i cili në mes të tjerash thotë se shqiptarët në të gjitha librat e tyre përdorin alfabetin latin. Në këtë shtrat traditash erdhi Prend Doçi, abati i Mirditës që i përket atij qarku kulturor që do të vinte në letrat shqipe tre çerek shekull, më pas, sa të harruara dhe po aq të ndaluara, dhe do të vazhdonte bashkë me kolegët e tij të nderuar, Zarishin, De Martinon dhe Bytyçin të shtynin më tej në një mënyrë të re përpjekjet letrare brenda truallit etnik të shqiptarëve duke paralajmëruar ardhjen në jetën shqiptare të njeriut të Rilindjes.
Do të ishte pikërisht “Ky apostulli më me vlerë i fesë së shqiptarizmës” që i dha udhë njërës nga çështjeve më kryesore dhe më të ngutshme, asaj të alfabetit të shkrimit të gjuhës shqipe që përbënte pengesën më të madhe për përhapjen e diturisë e të arsimit dhe si rrjedhim edhe të zgjimit të ndërgjegjes kombëtare të popullit shqiptar.
Rilindasit, pothuajse të gjithë, ishin të një mendimi që për zhvillimin e ndërgjegjes kombëtare mbi bazën e traditave të popullit shqiptar, duhet vlerësuar fakti që populli ynë, pavarësisht nga besimi, ndonëse nën ndikimin asimilues të gjuhëve dhe kulturave më të zhvilluara të botës së lashtë dhe mesjetare kishte mundur të ruante gjuhën dhe traditën kombëtare.
Në vazhdën e apostujve të shkrimit shqip që atje tek Kroni i Korthpulës në kontaktet e para më bashkatdhetarët e tij, vetëdijen e benediktinit të ri do ta mundonin pyetjet: A do të mund ta braktisin traditën e kësaj lashtësie të largët dhe të pranonin një jetë ndryshe dhe një politikë të ndërthurur ndoshta në kundërshtim me instiktet e tyre? A mund të pritej që ato të kapnin brenda pak viteve parimet e nacionalizmit, ndërlikimet e diplomacisë dhe të fshehtat e etikës së qeverisjes dhe të çlirohen nga autoriteti i huaj të cilin e sfidonin që prej katër shekujsh duke u strukur në këto kështjella natyrore? “Kështjella natyrore nën një copë qiell”, mbi të cilat mirditori ka bazuar formulën e betimit “për qiell e për dhè” sepse në konceptin e tij aty mishërohen të gjitha lidhjet e thella në mes aspektit material dhe shpirtëror të një populli.
Ishte kjo mënyrë e të konceptuari të atdheut që i imponoi në mënyrë të patjetërsueshme abat Doçit optimizmin dhe dashurinë për dheun e të parëve. Formimi intelektual teje i veçantë i abatit, premisat e lindura diplomatike dhe endja si misionarë në tre kontinente e bënë të ishte, racional dhe i pagabuar në përcaktimin e asaj çka i vlente më shumë dhe kohën kur i duhet Shqipërisë. Abat Doçi ishte në krye të atyre që e gjykuan se perandoria otomane duhet të ruhej edhe disa kohë, si një njerkë e padëshiruar dhe duhet ngutur për të punuar me ngulm dhe pa humbur kohë për arsimimin si masë paraprake për ndërgjegjësimin dhe inkurajimin e propagandimin e idealeve kombëtare për të arritur me të gjitha mjetet një paqtim dhe administrim të mirë të vendit. Në këtë kontekst abacia e Mirditës e më pas dioqeza e saj (1922) kanë luajtur një rol jo vetëm kishtar, por edhe arsimor e kulturor të pashembullt në historinë e krahinës.
Kështu në vitin 1899, abati i Mirditës në vazhdim të traditës së vëllezërve të tij benediktin, pranë çdo kuvendi edhe një shkollë. Në vitin 1899, ai hapi të parën shkollë laike, në një ndërtesë pranë qelës në Orosh ku nisën mësimin 14 nxënës në kujdesin e mësuesit Dom Zef Mirashit, famullitarit të vendit. Në vitin pasardhës, në sajë të përkujdesjes së vazhdueshme të abat Doçit numri i nxënësve arriti në tridhjetë. Në vitin e tretë të ekzistencës së saj në shkollën e Oroshit mësimi zhvillohej në tre klasa nga tre mësues, dy prej të cilëve laik, Cin Gurakuqi dhe Kol Dema. Ky i fundit shërbeu me shumë devocion deri në vitin 1914. Vlen të theksohet zelli, përpjekjet dhe profesionalizmi i këtyre mësuesve laikë për të shfrytëzuar çdo mundësi për të zbuluar dhe futur në rrugën e dijes individualitete të veçanta të racës së tyre.
Shkolla e Oroshit është e dyta në krahinën e Mirditës. Shkolla e parë ka qenë fetare dhe është hapur në vitin 1692, plot 207 vite më parë në fshatin Velë, e cila vjen pas asaj të fshatit Pdhanë të Lezhës që është hapur në vitin 1638, nga françeskani Harcint A. Sospitella. Vetëm një vit pas asaj të Oroshit, në vitin 1900, Abati i Mirditës nxiton të hapë një shkollë në Rrëshen duke mobilizuar si mësues famullitarin Dom Mark Vasën. Në vitin 1905, në Mirditë Prend Doçi do të hapë dy shkolla njëherësh. Në fshatin Vig me mësues Dom Ndre Mjedën dhe në Kashnjet me mësues Dom Prend Sulin dhe Kol Lacën. Në vitin 1902, do të hapet shkolla në Spaç me mësues Dom Ndre Simonin dhe Zef Ndocin, dhe një vit më vonë në Rubik me mësues Kol Lacën. Duhet theksuar fakti që edhe pse Rrësheni dhe Rubiku asokohe nuk përfshiheshin në juridiksionin kishtar të abacisë, Abat Doçi përkujdesej për arsimimin njëlloj në mos më mirë të fëmijëve të këtyre zonave dhe vetëm në pesë vitet e para në bankat e shkollave uleshin 96 fëmijë mirditorë.
Diku më tej, Mirdita ishte kthyer në një qendër hulumtimesh, ku hartoheshin fjalorë, gramatika, abetare, manuale historike, gjurmoheshin doke, zakone etj. Një paralelizëm i organizuar në mënyrë të atillë për t’u pasur zili edhe sot pas më shumë se një shekulli. Me datën 31 maj 1907, në Gomsiqe në vendlindjen e dy kryeveprave madhore të kulturës kombëtare, Lahuta e Malësisë dhe Kanuni i Lekë Dukagjinit, do të hapej shkolla shqipe me mësues At Shtjefën Gjeçovi.
Në këtë kontekst, Prend Doçi mbetet një figurë madhore për Mirditën dhe për popullin shqiptar, i cili duke pasur dhuratën e mendjes, energjinë e shpirtit dhe sensin e përparimit për ta çuar përpara vendin me arsimim e dituri. Në librin e tij “Mbi ortografinë e sotme më shumë të drejtë thotë: “Një nga më të mëdhatë shërbime që i ka bërë abati kombit, qe alfabeti latin që u miratua në Kongresin e Manastirit në vitin 1908, në të cilën u qitën themelet e një ortografie të gjithmbarshme në Shqipëri”.
(Luigj Martini – Monografi për Abat Prend Doçin)
Marrë nga Muri i FB, Dom Nik Ukgjini, 26 shkurt 2024.