Abdulla Rami – intelektual i plotësuar
nga Prof. Remzi Perrnaska
Kumtesa e profesor Remzi Pernaskës,
në takimin “Në Emër të Kujtesës…
me rastin e prezantimit të librit “Përtej harrimit” i autores Ermira Xhomaqi Godo
Paris më 9 nëntor 2018. (ligjërata është në shqip dhe frëngjisht)
.
Para së gjithash, urime tejet të merituara Ermirës, autores së librit që po paraqitet sonte para anëtarëve të Shoqatës së miqësisë franco-shqiptare dhe të shqiptarëve të diasporës në Francë. Ky libër është ngjizur dhe shkruar me mjaft mjeshtëri.
Puna frymëgjatë dhe përpjekjet e mundi i bërë dëshmojnë jo vetëm për dashurinë për gjyshin nga ana e nënës, por edhe për kërkesat e larta, si edhe për këmbënguljen dhe rreptësinë shkencore të kërkimit të thelluar e dokumentimit në shumë arkiva dhe biblioteka. Shkurt, Ermira është poete dhe kërkuese, krejt si gjyshi i vet.
Sonte më duhet të bëj si poeti i madh modern fracez Guillaume Apollinaire-i: “Njerëz të këtuhit, më falni për gjërat që nuk do t’ju them”.
Dhe me të vërtetë, kam mjaft gjëra për t’ju thënë e që nuk do t’jua them, ndaj ju kërkoj ndjesë.
Do të flas fare shkurt për Abdulla Ramin si intelektual i plotësuar.
Abdulla Rami dhe familja e tij bëjnë pjesë ndër ato familje të shumta që janë persekutuar nga regjimi diktatorial. Por Abdulla Rami ka një veçanti tjetër : është intelektual i plotësuar, dhe do të thoja që është në vazhdën e plejadës së viteve 30-40. Kësisoj, është jo vetëm i persekutuar politik, por edhe intelektual i etur për kulturë perëndimore, jurist i së drejtës ndërkombëtare, poet, avokat, politikan, erudit, përkthyes besnik dhe orator i lindur.
Ai nuk njihet edhe sot e gjithë ditën sa dhe si e meriton, pavarësisht se veprimaria e vet intelektuale, si e thotë kaq thuktazi dhe mirë poeti Jozef Radi, në hyrjen e këtij libri, nuk është larg.
Abdulla Rami është personalitet shumëpërmasësh. Mbi të gjitha, është qëndrestar i idealeve dhe i angazhuar, që nuk e la shqipërinë si bënë nacionalistë të tjerë nga fundi i çlirimit të vendit nga pushtuesit nazi-fashistë.
Ai ëndërronte t’i shërbente vendit të vet sa më mirë, por kjo iu kthye në tragjedi të vërtetë për të e të vetët.
Nuk është e rastësishme që zgjodhi dhe përktheu me mjeshtëri poemën e Walter Scott-it kushtuar vendlindjes së vet:
A ka njeri kaq shpirt t’tharë?
Sa kurr’ malli mos ta marrë?
A as zemra t’i ket qarë?
Për vendin ku pa dritë për të parë?
Ngado vete e kudo shkon
Atdheun kurr’ nuk e kujton?
Po të ket’ një të till’ mallë,
Do vulosur mu në ballë!
Sado emër e mall’ të fitojë
Kurrë rapsod, s’do t’i këndojë
Sado tituj, forcë të ketë
Të mjerin brenga do ta tretë.
Që me gjallje fama shlyhet
Dy herë n’vdekje do përcillet
Në dhen e zi do të mbulohet
As vaj, as këngë s’do t’i këndohet!
Tani kuptohet më mirë pse nuk u largua nga shqipëria : mesazhi është tejet llagar.
Njihte dhe përdorte mrekullisht frëngjishten, italishten e anglishten, si dëshmojnë përkthimet nga këto gjuhë
Intelektuali ynë mbaroi me rezultate të shkëlqyera Liceun francez të Korçës, ku lexoi për herë të parë Volterin dhe ku do të zbulonte shkrimtarë që i kanë thurrur lavde heroit kombëtar të shqiptarëve, Skënderbeut, si Pierre de Ronsard-i që shkroi “Sonet për Skënderbeun” (Sonnet sur Skanderbeg); Lamartini: “Historia e Turqisë” (Histoire de la Turquie); Paganel-i: “Skënderbeu, ushtar i Jezu Krishtit, mbrojtës i pavarësisë së Europës” (Scanderbeg, soldat de Jézu Christ, défanseur de l’indépendance de l’Europe); Montaigne-i: “Skënderbeu dhe ushtari i vet” (Scanderbeg et son soldat), etj.
Lexonte dhe rilexonte Molierin, Viktor Hugonë, Baudelaire-in, Balzakun, etj.
Ai u bë kësisoj frankofon dhe frankofil i thekur.
Ka qenë student në Fakultetin juridik në Universitetin e Montpëljesë, të cilin e kryen me rezultate shumë të mira.
Ja si portretizohet Abdulla Rami në hyrje të librit:
“Sfidant e stoik… vazhdon të shkruajë e të përkthejë vepra të autorëve francezë e anglezë, si Viktor Hugonë, Jean-Marie Guyau-në, Clarence Dey-in, Henrij van Dyke-n, William Ernest Henley-in, Lord Byronin, James Montgomery-në, Walter Scott-in, Emily Jane Brontë-në, William Johnson Cory-në, Andre Chénier-in, e shumë të tjerë.
Studioi dhe analizoi vepra madhore si: “Drejtësia e Paqes” (La justice de la Paix) e Eugène Raviart-it; “E ardhmja e njerëzimit” (Le futur de l’humanité) e Alfred Zimmer-it; “Atala Rëne” (Atala René), e Châteaubriand-it; “Njeriu komunist” (Homme communiste) i Aragonit, etj.
Nga përkthimet e tij, kanë shpëtuar dy vepra të plota : “Wiliam Shekspiri” (William Shekaspeare) e Viktor Hugoit dhe “Arti nga pikëpamja sociologjike” (“L’Art au point de vue socilogique”) e Jean-Marie Guyau-së.
Nëna e Ermirës, zonja Rufije, e pranishme në këtë tubim, ka ruajtur në një sënduk të gjelbër, simbol i bektashizmit, libra dhe dorëshkrime të atit të vet Abdulla Rami.
Midis dorëshkrimeve, kishte poezi dhe prozë të shkruara në burg, si edhe dorëshkrime të përfunduara dhe të papërfunduara.
Poemat e përkthyera prej Abdulla Ramit mbartin mesazhe, si dëshmon ndër të tjera poema e André Chénier-it, ku bien në sy ngjashmëritë midis heroinës së revolucionit francez Charlotte de Corday dhe heroinës shqiptare Sabiha Kasimati që kundërshtoi Enver Hoxhën:
Ç’përbuzje fisnike shprehnë buzt’ e tua
Kur hakmarrësi xhelat erdh’ e t’u afrua
Me kërcënim e vdekje që s’të tundën fije
Vet xhelati u zbeh me gjyqtarët e zi
E senatori i pështirë me ministrat e tij
Kur ti e pambrojtur as që njohe frikë
Fjala jote e ëmbël, e thjeshtë me bujari
Iu mësoi që krimi sado llahtari
Atë që braktis jetën s’e tremb asnjë çikë.
Gjithë kohën qëndrove, qeshur e gëzuar
Brenda e thellë në shpirt fare e qetuar
Atje gatisje fatin përbindëshit njeri
Siç mblidhet tufani tepër në të fshehtë
E në qiell të pastër i lëshon rrufetë
Që shembin çdo mal e ngrenë detrat furi…
Një përbindësh më pak në llum po zvarritet
Virtyti t’përshëndet, lavdi yt s’venitet
Dëgjo heroinë zërin tonë kumbim :
vetëm forca-shpresë për virytn’ në botë
Kjo është arm’ e tij, të tjerat zhurmë e kotë
Që lën’ fushë të lirë për krimin shëmtim!
Po e mbyll fjalën time me një urim: duhet bërë gjithçka që botohen shkrimet dhe përkthimet e Abdulla Ramit.
Dhe Ermirën e presin punë fisnike përpara.
Falemnderit për vëmendjen!
***
Tout d’abord, félicitations appuyées à Ermira pour ce livre magnifiquement bien conçu et écrit.
Le travail de longue halaine et les efforts fournis témoignent non seulement de l’amour pour son grand-père maternel, mais aussi des exigences et du sérieux scientifique de recherche approfondies et de documentation dans de nombreuses archives. Bref, Ermira est un poète, tout comme son grand-père.
Ce soir je ferai comme Guillaume Apolinaire, grand poète moderne français: “Gents d’ici, pardonnez-moi pour les choses que je vous dirai pas”.
J’ai tant de choses à dire sur le sujet ce soir et vous demande pardons.
Abdulla Rami et sa famille font partie des nombreuses familles persecutées par le régime dictatoriel. Mais Abdulla Rami a une autre particularité: il est un intellectuel de premier ordre et je dirais qu’il appartient à la playade des années 30-40. Ainsi, il est non seulement un persécuté politique, mais aussi un intellectuel épris de culture occidentale, juriste du droit international, poète, avocat, homme politique, érudit, traducteur fidèle et orateur né.
Le personnage est encore aujourd’hui peu connu, malgré le fait que son activité intellectuelle, comme le dit si bien le poète Jozef Radi, dans l’Introduction du livre, n’est pas loin de celle des autres.
Abdulla Rami est un personnage multidimensiennel. C’etait un résistant engagé; il n’a pas quité l’Albanie comme l’ont fait bien d’autres nationalistes vers la fin de la Libération du pays de l’occupation nazi-fasciste.
Il rêvait de servir du mieux possible son pays, ce qui est devenu une tragédie véritable pour lui et les siens.
Ce n‘est pas par hazard qu’il a traduit avec maestria le poème de Walter Scott qui parle de son pays natal:
A ka njeri kaq shpirt t’tharë?
Sa kurr’ malli mos ta marrë?
A as zemra t’i ket qarë?
Për vendin ku pa dritë për të parë?
Ngado vete e kudo shkon
Atdheun kurr’ nuk e kujton?
Po të ket’ një të till’ mallë,
Do vulosur mu në ballë!
Sado emër e mall’ të fitojë
Kurrë rapsod, s’do t’i këndojë
Sado tituj, forcë të ketë
Të mjerin brenga do ta tretë.
Që me gjallje fama shlyhet
Dy herë n’vdekje do përcillet
Në dhen e zi do të mbulohet
As vaj, as këngë s’do t’i këndohet!
On comprend mieux pourquoi il n’a pas quitté l’Albanie: le message est terriblement clair.
Il maîtrisait à merveille le français, l’italien et l’anglais, comme témoignent les traductions qu’il a faites de ces langues vers l’albanais.
Notre intellectuel a terminé avec d’excellents résultats le Lycé français de Korça, où il a lu pour la première fois Voltaire et où il allait découvrir des écrivains qui ont glorifié le héros national des Albanais, Skanderbeg, tels que Pierre de Ronsard qui a écrit “Sonnet sur Skanderbeg”; Lamartine: “Histoire de la Turquie”; Paganel: “Scanderbeg, soldat de Jézu Christ, défanseur de l’indépendance de l’Europe”; Montaigne: “Scanderbeg et son soldat”, etc.
Il lisait et relisait Molière, Victor Hugo, Baudelaire, Balzak, etc. C’est comme ça qu’il est devenu francophone et francophile fervant.
On le voit étudiant à la Faculté de droit à l’Université de Montpellier, qu’il termine avec de très bons résultats.
Jozef Radi le portretise ainsi: “Défiant et stoïque, il continue d’écrire et de traduire des œuvres d’auteurs anglais, français et italiens, comme Victor Hugo, Jean-Marie Guyau, Clarence Dey, Henrij van Dyke, William Ernest Henley, Lord Byron, James Montgomery, Walter Scott, Emily Jane Brontë, William Johnson Cory, Andre Chénier, et bien d’autres.
Il a étudié et analysé des œuvres majeures, telles que: “La justice de la Paix” d’Eugène Raviart, “Le futur de l’humanité” d’Alfred Zimmer, “Atala René”, de Châteaubriand, “Homme communiste” d’Aragon.
De ses traductions, il reste indemne deux manuscrits complets: “William Shekaspeare” de Victor Hugo et “L’Art au point de vue socilogique” de Jean-Marie Guyau.
La mère de Ermira, madame Rufije, ici présente, a gardé dans un coffre peint en vert, symbole du bektashisme, des livres et des manuscrits laissés par son père Abdulla Rami.
Parmi les manuscrits il y avait des poémes et de la prose écrits en prison ainsi que des traductions réusies et des traductions inachevées.
Les pèmes traduits par Abdulla sont porteses de méssages, comme témoigne entre autres le poème de André Chénier, où les ressemblances entre l’héroine de la revolution française Charlotte de Corday et l’héroine albanaise Sabiha Kasimati qui a tenu tête à Enver Hoxha, est frappante:
Ç’përbuzje fisnike shprehnë buzt’ e tua
Kur hakmarrësi xhelat erdh’ e t’u afrua
Me kërcënim e vdekje që s’të tundën fije
Vet xhelati u zbeh me gjyqtarët e zi
E senatori i pështirë me ministrat e tij
Kur ti e pambrojtur as që njohe frikë
Fjala jote e ëmbël, e thjeshtë me bujari
Iu mësoi që krimi sado llahtari
Atë që braktis jetën s’e tremb asnjë çikë.
Gjithë kohën qëndrove, qeshur e gëzuar
Brenda e thellë në shpirt fare e qetuar
Atje gatisje fatin përbindëshit njeri
Siç mblidhet tufani tepër në të fshehtë
E në qiell të pastër i lëshon rrufetë
Që shembin çdo mal e ngrenë detrat furi…
Një përbindësh më pak në llum po zvarritet
Virtyti t’përshëndet, lavdi yt s’venitet
Dëgjo heroinë zërin tonë kumbim :
vetëm forca-shpresë për virytn’ në botë
Kjo është arm’ e tij, të tjerat zhurmë e kotë
Që lën’ fushë të lirë për krimin shëmtim!
Je termine en exprimant un souhait: il faut tout faire pour publier les écrits et les traductions de Abdulla Rami.
Ermira a du pain sur la planche.
Merci pour votre attention!
Paris, 09/11/2018 Remzi Përnaska