Copëza shënimesh…
nga arkivi me shënime dhe dokumenta i Dr. Lazër Radi
Vjeshta e tretë – Historia e një kafeje
Ishte ditë vjeshte.
Një shi i imtë dhe i ftohtë, sikur i bante kunorë zymtësisë së atyne ditëve që duhej të ishin festive…
Duhej ta kalonim natën.
Aty në atë kafe “Kristal” të Tiranës, zumë nji qoshe e n’atë tymnajë duhani, ku notat e nji muzike banale, ndërthureshin në at atmosferë jo të pastër, po të ngrohtë…
Të gjeje nji skutë të ngrohtë n’atë kohë nuk ishte punë e vogël…
Aty shkrova disa nga tregimet e shkurta që i botova në gazetën “Shtypi”
***
Kafet e artistëve në Romë “Aragno” dhe “Caffe el Greco”, në Trieste “Caffe San Marco”. Në Ischia një “Caffe Internazionale”
***
Platoni i krahason fshatarët, artizanët, tregtarët me “barkun”, d.m.th. me një organ i zoti vetëm për funksione e shije poshtëruese. Ata formojnë fisin e hekurit që i nënshtrohet atij të arit (filozofët, pushtetarët) dhe atij të argjendit (luftëtarët, mbrojtësit e shtetit).
***
Hierarkia e përcaktueme nga Platoni nder tri pjesëve të natyrës njerzore: racionale (me arsye), pasionale (temperament, zjarrtë), dhe apetitive (oreks madh) – që i përgjigjet kësaj ndarjeje sociale dhe ma vonë do të hyjë tërësisht në ideollogjinë e kristianizmit primitiv.
***
Shën Pali do të flasë shpesh për nji dallim rranjësor ndërmjet shpirtit (periuma)
Ashtë gja e bukur të shkruash atë që mendon, ky ashtë privilegj i njeriut. Në vendin tonë shkruajnë ata që nuk mendojnë.
***
Në kët tokë të mallkueme, në këtë vend të Marin Barletit, Sami Frashërit, Fan Nolit e të dijetarve të tjerë, njeriu nuk mund të shprehë nji ide të vetën pa patun ma parë lejen dhe miratimin e jakobinëve të përgjakshëm.
Rruga e andrrave
-Kujtimet shpesh janë të dëmshme se na detyrojnë të jetojmë me të kaluarën.
-U bë si sëmundje e pashërueshme që nuk i ndahet njeriut deri në varr.
***
Karakteristikë e këtyne regjimeve totalitare asht jo vetëm shpërfytyrimi shpirtëror po edhe shpërfytyrimi fizik: të qethin me forcë…
***
Një zog i vogël në fole, hidhet dhe fluturon. Si e di ai që krahët do ta mbajnë, apo ka besim në vete?! Besimi e mëson të fluturoj.
Boris Pastërnak
Më 6 Nëntor 1968, në gazetën “Pravda” botohet nji letër, nji autokritikë e shkrimtarit të madh Boris Pastërnak, autor i romanit “Doktor Zhivago”, me të cilën ai e refuzonte çmimin Nobel që ishte akorduar! Pas disa ditësh botohet edhe nji letër tjetër në të cilën i lutet sekretarit të parë, Nikita Hrushovit që të mos e syrgjynoste në Siberi o të mos e dëbonte. Për nder të tij, në këtë ditë, u botua letra e Lidhjes së Shkrimtarëve Sovjetike me të cilën ata sulmonin Akademinë Suedeze, për provokacionin me rastin e dhënijes së çmimit Nobel të nji vepre (në këtë rast “Doktor Zhivagos”) d.m.th. e nji vepre që nuk ishte aprovue nga Lidhja e Shkrimtarëve e Sovjetikë. I persekutuem, i rrëzuem moralisht, në nji atmosferë mbytëse të krijueme përreth tij, nji vit e gjysë ma vonë, ai vdes, në maj të vitit 1969. Të fundmet mbetën disa poezi të tija, në të cilat i këndohet shpresës për të ardhmen.
Njeriu i pa kohë
Njeriu pa kohë – jeton me të kaluemen – dhe të tashmen e jeton jashtë të ardhmes.
Njeriu duhet të plaket në mënyrë inteligjente:
-ritmi i kohës
-mençuria
-gjëra të mira e të papërsëritëshme të së kaluarës e të tjera vetëm gjëra të mira – ku ai di të zgjedhë të mirën nga e keqja, pa pasë nevojë të bjerë në kompromise.
***
Thania e Ramiz Alisë se: “Shqipëria nuk ka traditë pluraliste” – më nxiti të shkruaj këtë skicë
Atje përtej kodrave tona jugore, në greqinë e lashtë, demokracia, si nocion filozofik dhe si praktikë shoqnone ka nji origjinë tepër të lashtë, që para erës kristiane.
Vetvetiu vjen pyetja a do të dijmë të qëndrojë në lartësinë e duhun?
A do të dijmë të tregojmë se diktatura gjysëm shekullore nuk e ka trullose por na ka kalitë si hekurin në kudhër?
Projektorët e vëmendjes i janë drejtue Shqipnisë. Bota do ta shikojë për të parën herë kët popull për të cilin kanë ndigjue hërë mirë e herë keq, po ma së shumë keq sepse e tillë ishte propaganda lakmiqare kundër vendit tonë. Na asht dashtë ta mbrojmë vedin dhe identitetin tonë.
Mas fushatës, të përgënjeshtrohet mendimi se do të bahet masakër. T’i japin dorën njëni-tjetrit dhe të gjithë të vejmë të gjitha forcat për t’ia përmirësue jetën këtij populli, për ta futun denjësisht në Europë, në atë shtëpi të madhe, të përbashkët, pa kufij e pa shovinizma vrasëse.
Pluralizëm nuk do të thotë vllavrasje, por pikpamje e platforma të ndryshme të cilat pastaj konvergojnë në nji pikë të vetme: liria, demokracia dhe mirëqenija e popullit.
Njeriu që bahet kangtarë i madh pa patun za asht si ai tjetri që bahet politikan i madh pa i patun cilsitë e duhuna.
Dogma e dyshimit –
Të dyshohet mbi çdo gja jo perfekte, sepse të përsosun s’ka asgja, po së paku ma të mirë.
Për shkatërrim apo për ndërtim?
Duhet të krijohet nji atmosferë e qartë.
Nevojitet nji mirëkuptim, nji tolerancë e përgjithëshme, duhen këput divergjencat parimore kur paraqiten shenjat e nji kthese të vërtetë për të shërbyer kombit e për të krijue nji bashkëjetesë të pastër kombtare pa mbrapamendime dinake e të mbrapshta, pa qëllime keqdashëse e pa yryshe për poste dhe lavdi.
Duhej të përcaktoheshin sa më shpejt e me saktësi grupet politike të afta për të marrë pushtetin sapo të largohen… ky diagnostikim i parakohshëm ishte tepër i vështirë në… ku lufta politike kishte munguar plotësisht. Në të njëjtën kohë këtu nuk ka elemente që të formojnë bërthamën e nji klase politike drejtuese të aftë për të ngjallë tek masat popullore nji interes të vërtetë për problemet politike…
***
Shtetet kanë edhe periudhat e tyne të dekadencës: Ka ranie në vlerat tradicionale, ranie në traditat morale, juridike e politike.
***
Gjykatësit, vegla të këtij regjimi, përfituen për të ba karrierë, siguruen të ardhuna të majme, e dinin mirë se drejtësia kishte ra aq poshtë sa që mund të quhet nji fyemje për drejtësinë vetë: nuk u la metodë pa u përdorur.
***
Provat siguroheshin me nji cinizëm të neveritshëm, në rastet ma të shumta në formë pohimesh të shkuluna pas orësh e nga njiherë ditësh të tana torturash nga ma çnjerzoret, mesjetare.
Tortura e arkës (si në Siçili): 1 m e gjatë, 70 cm e gjërë, 50 cm. e lartë… duart dhe këmbët i lidheshin me tela të hollë çeliku në faqet e arkës. Fatkeqi spërkatej me ujë të krypun dhe goditej me nji kamxhik me fije kali. Goditjet ishin tepër të hidhuna po nuk linin shenja. Tortura të tjera: të shkulnin qimet nga trupi, thonjtë, i digjnin shputat e këmbëve, i vinin në tension elektrik, i shtrëngonin me forcë organet gjenitale. Herë i vinin në gojë ujë të kripun dhe duke i mbyllun vrimat e hundëve i fryhej stomaku.
Vetëm nji diktaturë që shtyp çdo liri informacioni e kritike e që asht indiferente ndaj reagimeve të opinionit publik mund të përdorte metoda të tilla…
Marrë nga muri i Fb i Luçiano Radit, 29 tetor 2022