Çorapet e grisura
nga Dine Dine
Të internuarit arritën në kamp rreth orës shtatë të mbrëmjes.
Ishte fundjave dhe si zakonisht puntorët pushonin të dielën, furnizoheshin me bukë për tërë javën dhe të hënën herët në mëngjes niseshin pa gdhirë e i ngjiteshin Bënçës me policët që i shoqëronin nga pas. Të dielën kampi dukej si në një ditë pazari, e njerëzit lëviznin sa poshtë lart, kuvendonin, lanin rroba edhe gatuanin ndonjë gjë të çastit në kazermën numër 5 ku zjarret kërcisnin pothuaj gjithë ditën.
Një spektatori që mund të sodiste nga lart do t’i dukej si një dasëm. Dhe imazhi ishte bindës. Ishin vitet e para dhe njerëzit akoma shpresonin. Kështu shpjegohet që shpesh i shihje të bashkuar, të këndonin, të qeshnin, të gëzoheshin si në dasëm, ndërsa fëmijët grupe grupe luanin në fushën që rrethohej nga ca ndërtesa të shkatërruara, që më parë kishin qënë kazermat e ushtrisë italiane e tani ishin banesat tona. Shpresat regëtinin në zemrat e secilit dhe ata ngushullonin njëri tjetrin. Shkurt të gjithë ishin të dehur nga ideja se gjëma që i kishte goditur, papritur do të davaritej si retë nga era.
Mark Malaj ishte një i ri nga fshatrat e Dukagjinit. I gjatë e i hijëshëm, shpatullgjërë, me flokë e sy të zes, atë ditë dukej si i tromaksur. Ishte ndoshta, dita e parë që ai nuk po luante kaladibrançe me shokët. Fakti që muajt e fundit familja e tij s’ishte bërë e gjallë ta kujtonte qoftë edhe më një letër, e brengoste. “me siguri – mendonte Marku – do ta kenë degëdisë në ndonjë kamp tjetër” dhe psherëtiu thellë.
Ndonëse nuk kishte ndonjë ide të veçantë për kësi gjërash, ai e ndjente thellë në shpirt se çdo do të thoshte po të humbiste nga pak atë që quhet dinjitet njerëzor. Uria po e gërryente nga brenda ashtu siç gërryen pika e ujit shkëmbin. Me një shtat gjigand ndjente nevojën të hante më tepër se të tjerët. Kohët e fundit racionin e shtatë ditëve e kullufiste brënda ditës dhe s’ngopej.
I zymtë si një re, ulur në një gur të madh që s’di pse, prej kohësh kish mbetur i ngulur në anë të fushës, Marku po priste të errej e të merrte racionin javor të bukës dhe bollgurin me krimba, i vetmi ushqim që servirej në kamp.
Përvoja e kish mësuar Markun që të mbante edhe një gavetë rezervë, dy-tre herë më të madhe se ato të zakonëshmet. Ndërsa rrinte në rresht, i pari, për të marrë bollgurin, teksa shihte guzhinierin tek përziente kazanin, atij i ra në sy diçka që e bëri të tronditej, ndaj të gjithë vëmëndjen e përqëndroi aty. Me sa dukej ishte një copë e madhe mishi që herë dukej në sipërfaqe, herë zhytej bashkë me garuzhden e guzhinjerit. O Zot! Ç’emocione e çfarë tundimi pati! Mornica ia përshkuan trupin e bula djerse i rrëshkitën mbi ballë! A thua do ta kishte rrisk atë copë mishi? Guzhinjeri filloi të ndante, hodhi garuzhdën e parë, të dytën… dhe ja kur zbrazi të tretën, Marku s’po u besonte syve, kur copa e stërmadhe e mishit ra me forcë në gavetën e tij ku stërpikat e tejnxehta i përvëluan fytyrën. Meqë s’po i bindeshin më as duart e as këmbët, me zor i vuri kapakun gavetës dhe bëri të largohej, i heshtur e qullë në djersë, me kënaqësinë e atij njeriut që i ndrit ylli në ballë!
Vetëm mendimi se të nesërmen pas pune do të shijonte atë copë mishi, e lumturonte. Atë natë hëngri bukë thatë sa u zhdëp, dhe pa ëndërra të bukura. Iu shfaq Mara, Dranja, Liza… dashuritë e tij të para. Me të tria kish flirtuar nga pak dikur, por Liza kish qënë dashuria e tij e vërtetë dhe e fundit, prandaj iu shfaq si një perri, si një zanë a shtojzavalle, dhe ai përpiqej ta përqafonte, por ajo rrinte e ftohtë e akullt.
Deri në çastin që çanga paralajmëroi zgjimin ai tentonte!… tentonte! Dhe ky zgjim nga ëndërra ishte si një zgjim nga jeta.
Në krye Lazër Radi, X, Mit’hat Araniti, Mojsi Miraka, X, X,
Guljelm Deda, Tomorr Dine, Sulejman Hoxha, Jozef Radi, Ali Dema, Valentin Pervizi,
Fatbardh Kupi, Dedë Markagjoni, Vitore Radi, Bajazit Kaloshi dhe Abdurrahman Kaloshi
***
Kapter Selfo hapi portat e hekurta të komandës dhe të njëzet puntorët të vënë në rresht për dy, kaluan rrethimin, ku në të dy anët e ndërtesave të komandës valëviteshin portretet e Stalinit, Malenkovit, Hrushovit dhe Bulganinit.
***
Ishte një ditë e bukur qershori. Frynte një fllad i ëmbël. Atë ditë Mark Malaj i kish krasitur degët e trasha të pemëve, i kish rrokullisur në të tatëpjetën e malit të Bënçës dhe bërë togje togje në fundin e tij, aty ku rrëza e malit bashkohej me lumin e Bënçës që rridhte i ftohtë e i kulluar si kristal. Veç kësaj, Marku atë ditë kish larë edhe çorapet e grisura që ishin bërë si shollë opinge e që binin erë kërmë! Fillimisht i kish vënë mbi një kasolle të braktisur dhensh, po që ishte edhe banesa ku ata flinin, pastaj kish ndërruar mëndje. I vari në një degë peme, nën të cilën ziente edhe gjella e punëtorëve, me shpresën, që ngrohtësia e zjarrit nga një anë, era nga ana tjetër do t’i thanin shpejt.
Kish ardhur koha për të ngrënë e Markut as që i kish rënë ndërmend për çorapet, në atë ditë të bukur qershori, kish ardhur çasti që të shijonte mishin dhe s’dëshëronte të mendonte për asgjë tjetër, kur papritur, të gjithë, siç rrinin për rreth kazanit për të marrë gjellën, u goditën nga një pamje që as në ëndërr s’do t’u shfaqej! Ndërsa Gjoka, guzhinjeri, përziente bollgurin para se ta ndante i hasi garuzhda në diçka të rëndë, e cila ia vështirësoj përzierjen. E ngriti me garuzhde atë gjë të rëndë, dhe për çudi të të gjithëve u shfaq një çorape leshi e grisur. Ajo rrëshqiti avash nëpër lugën e madhe të kazanit dhe si të ishte një spullxhi gjigand u përplas përtokë!
Për një çast pllakosi një heshtje varri. Pastaj dikush çau: “E ç’na bëre o derëzi?!” Ishte një djalosh nga jugu. Gjoka, fytyra e të cilit kish marrë ngjyrën e një panxhari të kuq, kish shtangur si i goditur nga rrufeja. Dukej se stuhia do të shpërthente çdo çast! Ishin tejet të egërsuar, të rraskapitur… të uritur! Tundimi nëse duhet ta hanin bollgurin a jo ishte i tmerrshëm. Dikush nga mesi, shau përsëri. Ndryshe nga i pari ai shqiptoi fjalën “Maskara”. Si t’i kish hedhur benzinë flakëve të tërbimit sharjet vinin nga të gjitha anët dhe Gjokës i tingëllonin në vesh, si një refren ogurzi fjalët, zuzar, zagar, i paftyrë, tutkun, gomar, budalla, pis, qelbanik, lapanjoz, trutharë, idiot, dudum, katrahul…!
Vetëm katër veta ishin ulur diku aty pranë as s’iu dëgjohej zëri. Ishin dy djemtë e ish Ministrit të Drejtësisë H. D. Një djalë i ish Kryeministrit F. D. dhe i katërti djali i një ish gjenerali patriot P. P.
Gjoka heshtëte. Papritur dikush çau përmes dhe iu drejtua të gjithëve: “Bollguri ka zie tan ditën bre burra, e s’ka mikrob që i ban ballë këtij zjarri! Unë i pari due me i hangër nja dy a tri gaveta, e ju po s’ju a muer mendja, lëneni, se për njat Krisht, sot due me e nxjerrë zinë për tanë javën!” dhe e mbushi i pari gavetën, ndërsa tjerët me rradhë, një e nga një, si pula kokëulura, sikur të mos kish ndodhur asgjë më parë, nisën t’i mbushin për shtatë palë qejfe gavetat e ta gëlltisin bollgurin me krimba me oreks të madh. Të katërt ata që s’e hapën gojën, as denjuan ta prekin bollgurin.
Fill pas asaj që ndodhi fjalën e mori Gjoka.
“Dëgjoni burra: Për ç’ka thatë asnji borxh s’ju a pata! Unë e di mirë se s’ka folë truni e mendja e juej, por goja e stomaku bosh, se e kam provue si ju, dhe e di çdo me thanë uri! Edhe tash nuk e di se nga mbiu ai çorap i mallkuem, kush e pruni e si fluturoi bash në kazan të gjellës! Duhet ta dini se edhe nji i çmendun s’mund ta bajë nji veprim të tillë! Por une shyqyr Zotit i çmendum s’jam! Shihni njata të katër burra! Shihni mirë! Asnjeni prej tyne s’foli, por as ushqimin s’denjuen me e hangër! Edhe në kët rast të vështirë e banë beli se kush janë! Atyne ju jam borxhli për tanë jetën. Sikur ju mos ta kishin hangër at gjellë, ehe… s’kisha sy e faqe as me ju shikue në sy, por tash qi e lëpitë atë qi e pështytë… – heshti pak pastaj vazhdoi – Eh çfarë plenash mban kjo tokë!…”
S’e di si ndodhi, por dikush e pa Markun të shtrirë në tokë, nja njëzet metra larg vendit ku hanin bukë dhe të gjithë vrapuan drejt tij. Askush s’e kish vënë re largimin e tij. E përmendën pas disa minutash dhe për çudi pranë trupit të tij panë gavetën e madhe gjysëm të zbrazur dhe pranë saj një mi të madh gjirizesh, nga ata që ishin me shumicë në guzhinën e kampit.
Tash askujt s’i ra ndërmënd për çorapet e grisura.
Ishte një ditë e bukur qershori e viti dyzet e nëntë… Frynte një fllad i ëmbël në luginën e Bënçës.
New York, 1997