Deti si mefatorë, një receptim filozofik me lexuesin, në poezinë e Aleksandër Çipës – nga Emrije Krosi

Deti si mefatorë, një receptim filozofik me lexuesin,

në poezinë e Aleksandër Çipës

nga Emrije Krosi

Shumë teori letrare të leximit të poezive apo edhe të shkrimit, sugjerojnë se leximi i një teksti letar, nuk përfundon më një lexim por me disa lexime. Në vetvete poezia është imazh verbal i mendimeve të poetit, që nuk e përcakton, as shkrimi, as mendimi, as leximi, por është vështirë ta përkufizojmë poezinë, jo vetëm si kuptim i mbartur i imazheve të përgjithshme poetike, por edhe si akt shkrimor, nëpërmjet një organizimi të përcaktuar gjuhësor (Rrahmani: 2003: 133).

Poezia nuk kupton vetëm karakterin tingullor, por edhe karakterin kontekstual, që poezinë e lidh me strukturat kuptimore dhe gjuhësore, përmes të shkruarit shumështresor (Wellek & Warren: 2007: 181). Ajo çka trasmenton, përmes “vlerave ekspresive” dhe specifike, karakterin metaforik dhe simbolik, nga brendia e dukurive të përgjithshme dhe indivuale, përtej të përtejshmes por edhe momentale të kohës, sendërtohet në librin poetik “Deti nuk ka portë” (Çipa: 2019), një poezi lirike, me një komunikim metaforik të veçantë mes poetit dhe lexuesit, ku saora, mbizotëron kryemetafora e detit, një metaforë sa universale aq edhe personale.

Libri “Deti nuk ka portë”, përmban tetë cikle të titulluar: “Mërzi ndriçuese”, “Vetmia në rrëmujë”, “Për shpirtin je fe”, “Në tel të nëntë si Orfeu”, “Atdheu i absurdit”, “Deti nuk ka portë”, “Statujës së mishtë” dhe “Kangjella para gjumit”, një sendërtim prej ciklesh me tituj që lidhen jo vetëm metaforikisht por edhe metonimikisht.

Poezia ka elemenete të:
a.elemente të unit lirik individual dhe universal,
b.raporti ekzistencial përmes kohës dhe lexuesit,
c.uni lirik dhe qasja socio-shoqërore,
d.si dhe interpertimi filozofik i ndjesisë së veçantë liriko-poetike.

Lirika vjen përmes imazheve;
-të natyrës dhe katër elmenteve të ciklikës së jetës (Toka+ Uji+ Qielli + Zjarri), nëpërmjet pejzazhit dhe përshkrimit me nota meditativo-filozofike,
-konceptimi i një lloj perceptimi filozofik rreth qenies, njeriut botës dhe universit,
-ndërthurja mes elementeve biografike me vendlindjen, ku shpaloset jo vetëm atdheu dhe familja (një dedikim për Lefter Çipën, si bardi i vargut të Bregut), nëpërmjet vargjeve: do të shkosh o i paikshëm/Ta mbush trupin e paktë/Me një melos të mbulohesh/Kujë pak, e këngë e gjatë/…/At i këngës në atë gjuhë/ Sa dhe deti ta zilepsi/ ai shtoi dallgë pa fund/Ty në shqip fjala të mbeti”, ku i këndoj jo vetëm Himarës, por të gjithë Bregut, për qëndresën, kulturën, traditat, zakonet dhe përditësinë e tyre,një qasje brenda të cilës është ai dhe shqisa poetike e tij (Gaçe: 2019).

1-Poezia drejpërdrejtë kumton topikat metaforiale si:topika metaforiale të elementeve të ujit-shiut, (stuhia) përmes vargjeve: “kanë nisur/ qiejt të kullojnë litarë shiu nëpër re,/ U frynë përrenjtë dhe po vërshojnë,/ lumenj me ujë e dhe, nga poezia: “Pellg i kujtimit nën shira qiejsh” apo edhe poezia: “Nën shi Prizreni”: nga minaret u kullojnë vilare shiu/ Dhe bien mbi kalldrëm butë-butë, ose poezia tjetër: “U shtruan shirat”. (De)kodimi i metaforës së shiut dhe simbolika e ujit, ka po ashtu katër aspekte ciklike të ujit (shiu, përrenjtë, lumenjtë, deti) si përfytytrim apokalitik (Fraj: 1990: 195), se shiu/uji është një dukuri natyrore që rilind jetën, por edhe si pastrim moral dhe katarsis, apo si pagëzim, për besimi e krishterë/ortodoks (simboliozn rilindje dhe pastrimin emocional) nga Gjon Pagëzori, por edhe në besim islam, në Suren Furkan, “edhe Ai është, që i lëshon erërat myzhde në prag të mëshirës së Tij (shiut) dhe Ne lëshuam prej qiellit ujë të pastër” (El Furkan: 1989).
2.topika  metaforiale e detit ose krymetafora, (që njësia poetike bulon që nga Vlora deri në Sarandë apo përgjatë gjithë bregut), përmes topikave së ambiguitetit metaforiale e trinisë tokë-qiell-det, që lidh elementin e fuqisë së poezisë me shpirtin individual, si një  simbol që e drejton drejt shpërfaqjes “par excellence”, në strukturat e kuptimit, jo vetëm si  paradigma të përcaktimit ideor-poetik, por vetë qëndrimi filozofik i kategorisë së shenjave si poetika e papërcaktueshmërisë  (Lacoue-Labarthe: 1978: 38), vargjet: për tek deti mos kërko portë,/ ku mund të hysh si në shtëpi./ Dallga kurrë nuk është një shkallë,/ As ngjitesh, as zbret në thellësi./ As oborr si tek shtëpia nuk ka,/ Trokitja nuk vlen për të hyrë./ Deti është botë e ujtë para nesh,/ Ka shije të kriptën, shijon zanafillë./ Tek rëra e paktë, ku shkel këmba/…/ Tek Deti s’ka portë për të hyrë,/ Të futesh ku fryma nuk mban./ vetëtroket mbi tokën si zemër,/ dhe dallgën e shpërndan në çdo anë./ Deti nuk ka portë ku të hysh… poezia “Deti nuk ka portë”, kryepoezia apo edhe ngjizja e titullit të këtij libri.  Elementet e detit si: [deti/ dallga/ ujë/ kripa /rëra/ breg/ spërkala/ guacka], përmes përsëritjeve të kryesemës [det], si instancë e thënies, përzgjedh një stukturë hapsinore-kohore, nxjerrë nga tema, e të artikuluar, në konfiguracione discursive, përmes rrugëtimeve figurative, (Courtes: 1979: 134), bazuar vetëm në një fjalë të vetme, e quajtur si figurë semë, që është edhe fjala përmbajtësore e krejt librit:

Në formë shkallëzimi ngjitës dhe zbritës, autori ndërton:
-trinomin: Tokë-Det-Qiell;
-metafora e lartësisë: qielli/retë/shiu,

-fjalët kyçe: qielli /shirat /male /ajër /qiri /dritë /frymë /hëna /brymë /avull /ftohtë/ ngricë/ hije /hëna /vjeshtë /pemë /koha /njeri /sytë /zjarri /rreze /jeta /iluzion /mërzi /Atdhe /puthje /lumi /mali /uji /gjethe /absurd/ vis /Zoti /lartësi /gur /zall /breg /bregu /brigjet /dallgë /guacka /kripë /qyteti /trishtim /mall /grua/ poezi /fjala /zemra;

-fjalët shumëpërdorimshe: diell: [6 (gjashtë) herë]/qielli/qiejtë/qiellore: [21(njëzet herë]/deti/dete: [23 (njëzet e tre) herë]/toka: [13 (trembëdhjetë) herë]/re/resh: [9 (nëntë) herë]/shiu/shirat:[15 (pesëmbëshjetë) herë].

3-topika e elementeve të absurdit:absurdi si rrymë letrare, tek cikli i pestë “Atdheu i absurdit”, sendërtohet me elemente të qarta, nëpërmjet vargjve: nëse imazhi i visit të absurdit,/ Ju duhet,/ Kam një hise gjithë ngjyra dhe forma,/ në atdheun tim. Vlen shumë,/ Sa imazhi ju ndihmon për pasardhësit! Pranimi i absurdit, është e vetmja gjë që i ka mbetur artistit, përmes obsesionit, ankthit dhe zhgënjimit, se është ndjenja e fajit që njeriu përjeton (Beckett: 1986:48). Në këtë rrymë, poetët që iu qasën absurdit, kishin probleme me shoqërinë ku jetonin. Meqenëse është realizimi i pakuptimësisë së jetës që lind absurdin dhe që nga kjo absurdi shfaqet kryesisht përmes kujtesës njerëzore, këto mund të jenë karakteristika, që normalisht shoqëron një poet, që e gjen çdo copëz të përvojës së tij, “ të pushtuar” nga absurditeti i shoqërisë ku jeton, që kundërshton edhe interpretimin e absurdit (Camus: 1991: 32)

4.topika e elementeve të dadaizmit:dadaizmi si fjalë: (dadaizmi, është rrymë ekstreme artistike dhe letrare nga fillimi i shekullit XX (1918–1924). Me mënyrën e shprehjes, dadaizmi tentonte të kthehej në fillimet e para të të menduarit dhe në format e para të komunikimit, duke u mbështetur në tendecat e ekspresionizmit). Përfaqësuesit e dadaizmit si: Tristan Tzara, Hugo Ball, André Breton etj., frymëzoheshin nga poezitë-kolazh, duke përfshirë strukturën, rendin, si dhe bashkëveprimin e zërit, ose kuptimin e vetë gjuhës.

Poezi si: “Avull në brymë”, “U shtuan shirat” etj.; kanë diskurs dadaist,vargjet: në gjithë këtë ngricë, fryma jonë e përbashkët/ është avull që ngroh një frut të parënë./ Ky dimër që shkon dhe në mall na ka lënë,/ e shton ngricën, të ftohtën e mbajti./ Në akull të tij edhe ti edhe unë, përcollëm dhjetorin dhe janari na zgjati/ …/ Nuk u ngri moti, por trungjet e drurëve/ u veshën me brymë dhe akull, për më tepër/ Që të mos ndienin se pëshpërima jonë,/ jetës së frymtë po i shtonte fletët, në kundërvënie me poezinë “Diell” të Hugo Ball: karroca e një fëmije lëviz midis qepallave të mia./ Mes qepallave të mia është një njeri me një qen qimedredhur./ Një grup pemësh shndërrohet në një tufë gjarpërinjsh dhe fërshëllen nëpër qiell./ Një gur mban një fjalim. Pemë në zjarr të gjelbër. Ishujt lundrues./ Shkundja dhe cingërima e predhave dhe kokat e peshqve si në fund të detit.

Koncepti i progresit të një shoqërie, në aleancë me modernitetin dhe kohën, që njeriu të mundet të ndikojë në zhvillimin e proceseve shoqërore, ku vetë ai (pra njeriu), mundet në mënyrë racionale, të planifikojë të ardhmen e komunitetit në luftën për të ardhmen (Calinescu 1987: 94). Edhe poezia: “U shtruan shirat”; thumba të ujtë bien mbi Tokë,/ Në gjendjen time,/ mjegulla bën shije./ Një siluetë zonje në rrugë,/ Vetminë e kotë s’di ku ma shpie…, në krahasim me poezinë: “Uji i egër” nga Tristan Tzara, me vargjet: dhëmbët e uritur të syrit/ mëndafshi i blozës/ e hapur ndaj shiut/ gjithe vitin/ ujë i zhveshur/ errëson djersën nga balli i natës/ syri është i mbyllur në një trekëndësh, shihen elemente të përbashkëta tëdadaizmit. Dadaizmi, dëshiron të eliminojë arsyen dhe të lartësojë sensin përsa i përket arsyes, ku surrealizmi zëvendëson kontrollin e të vetëdijshmes me atë të pakontestueshmes, ku shkronjat dhe tingujt, vendosin kodet e konventave të gjuhës, duke përformuar një lloj diseksioni gjuhësor (Schafner 2011: 223). Ngërçi dhe veprimtaria e arsyes, apo edhe jeta e shkurtër e dadaizmit, përmes kontradiktës së vazhdueshme për të fshirë kufijtë mes arteve, krijon një stil të vetin (Bürger 1984: 199).Poezitë dadaiste i japin të njëjtën gjë marrësit (lexuesit), lirinë që artistët e konsideronin aq thelbësore për veten e tyre.

Dadaizmi, përpos jashtë (-izmave), motivon:
a.thyerja e kufijve mes artit dhe shprehjeve artistike,
b.heqja e vakumeve të asgjësimit të jetës përmes sistemeve politike dhe kulturore të caktuara,
c.ironinë si funksion dhe si një element aktivizues,
d.parimin mes pranimit dhe refuzimit,
e.dinamikat e pohimmohimit,
f.prishjen e standardeve tradicionale dhe konservatore,
g.idealet “antipozitiviste” sociale dhe qëndrimet burlekse,
h.arsyejet dhe përvojat që eleminojnë dallimet referencile,
i.asgjësimin e tradicionales dhe kuptimet e koncepteve të “objekteve poetike”,
j.tendencat e përdorimit të imazheve dhe rastësisë,
k.tërësinë e ekzistencës së njësisë poetike që promovon marrëzi.

Përballë koherencës, dikotomia tekstuale me elemente të konceptit të dadaizmit (dada), brenda kufijve të kulturës së rrymës, e cila u strukturua nga gjuha dhe mendimi (Jones: 2004:230), nuk ishte jetëgjatë. Ne përputhje, me përmbajtjet absurd dhe jologjike, pakuptueshmëritë e mëdha me doza ironie, radikalizëm, shkatërrim, agresivitet, pesimizëm dhe koncepte të tilla si: nacionalizmi dhe intoleranca, u perceptuan shumë keq nga mendimi dadaist. Në këtë këndvështrim, ndjenjat patriotike, konsumizmi shoqëror dhe kapitalizmi agresiv, veçohen si shkaktarë të neveritjeve më të mëdha të njerëzimit: ashtu si luftërat, por edhe qëndrimet ndaj tyre me humor dhe burlesk veçanërisht, në format klasike të artit dhe poezisë lirike.

Sëfundmi: poezia është e ndërtuar e gjitha mbi metaforën, si refencë ndaj elementeve stilistiko-poetike, por edhe si receptim ndaj lexuesit bashkëkohor.  Duke indentifikuar veten, atdheun, vendlindjen por edhe absurdin e shoqërisë shqiptare, madje i jep zëshmëri visit (viseve) të tij, (gjenezës, fisit dhe gjithë toposit të Bregut), nga ka lindur edhe bisku i gjethimit të poezisë së tij duke thënë shpesh: se deti është ulur në prehrin e poetit dhe gazetarit Aleksandër Çipa.

Bibliografia:

1.Beckett, Samuel – (1986): The Complete Dramatic Work. London: Faber and Faber.
2.Bürger, Peter – (1984): Theory of the Avant-Garde. Manchester: Manchester University Press.
3.Calinescu, Matei – (1987): Five Faces of Modernity. Modernism Avant-Garde Decadence Kitsch Postmodernism. Durham: Duke University Press.
4.Camus, Albert – (1991): The Myth of Sisyphus and Other Essays. Translated by Justin O’Brien. New York: Vintage Books. -https://www.philosophytalk.org/blog/camus-and-absurdity
5.Courtes, Joseph – (1979): Introduzion á l’analyse narraive et discursive, PUF, Paris.
6.Çipa, Aleksandër – (2019): Deti nuk ka portë, “Dritëro”, Tiranë.
7.El – Furkan – (1989) – Quran, përkth: Hfz.Sherif Ahmeti, Prishtinë.
8.Gaçe, Bardhosh – (2019): Si pulëbardhë nëpër detin e kaltërt të Jonit… “Dita”, Tiranë.
9. https://arkiva.gazetadita.al/si-pulebardhe-neper-detin-e-kaltert-te-jonit/
10.Fraj, Northon – (1990): Anatomia e kritikës, përkth: Avni Spahiu, “Rilindja”, Prishtinë
11.Jones, Amelia – 2004: Irrational Modernism. A Neurasthenic History of New York Dada. Cambridge – London: MIT Press.
12.Lacoue-Labarthe, Philippe – (1978): The Caesura of the Speculative. Trans. Robert Eisenhauer, Glyph 4.
13.Rrahmani, Zejnullah – (2003): Leximi dhe shkrimi, “Faik Konica”, Prishtinë.
14Schaffer, Anna Katharina -(2011); Dissecting the Order of Signs: On the Textual Politics of Dada Poetics. In: Adamowicz, Elza & Robertson, Eric (eds.) Dada and Beyond. Vol. I. Dada discourses. Amsterdam, New York: Rodopi.

Related Images: