Dita e Verës Shqiptare
nga Prof. Dr. Lutfi Alia
…Dita e Verës,
ka qenë, mbetet dhe do të jetë përherë
mbi të gjitha festat e tjera politike e fetare.
Është folur shpesh, duke e cilësuar si Festa e Elbasanit,
ndërsa në fakt nuk është festë lokale…
sepse ka qenë, është e do të mbetet festë mbarëshqiptare,
e kremtuar nga Vermoshi, Doklea dhe Kosova, deri në Follorinë e Çamëri;
nga Durrësi e Elbasani – e deri ne Shkup e Manastir…
Me 14 mars, në një atmosferë festive, populli shqiptar kremtoi Ditën e Verës, këtë ditë hiroshe dhe gazmore, që ka qenë dhe mbetet festa më e bukur popullore mbarëshqiptare.
Festa Dita e Verës e ka origjinën në antikitetin pellazgo-iliro-albanez, e ruajtur dhe e transmetuar me tërë bukurinë e sajë deri në ditët tona, madje është proklamuar edhe Festë Kombëtare.
Dita e Verës asht festë e kahershme pagane, e cila në antikitet kremtohej me 1 mars, ditë që përkonte me fillimin e muajit të parë të vitit, me pranverën sipas kalendarit të asaj kohe. Në ato kohë të lashta, njerëzit gëzoheshin se po dilnin nga dimri, përjetonin shkrirjen e borës, kaltërsinë e qiellit, diellin e ngrohtë, gjelbërimin e natyrës, çeljen e luleve, daljen e bagëtise në kullota… gëzoheshin fëmijët që fillonin të luanin në mjediset e hapura, si dhe të rriturit që fillonin përgatitjet për të mbjellat. Fillimin e këtyre ndryshimeve të natyrës dhe të jetës, iliro-albanezët i festonin me 1 mars, ditën e fillimit të pranverës.
Në lashtësi viti kishte 10 muaj dhe fillonte me marsin pranveror, çka spjegon pse muaji i 7° eshte shtatori, i 8° tetori, i 9° – nentori dhe i 10° – dhjetori, madje kjo rradhitje e muajve mbeti e pa ndryshuar dhe mbasi romakët i shtuan vitit dhe dy muajt dimërorë, janarin dhe shkurtin…
Muajit janar, emrin ia dhanë romakët për ndër të Ianuarius, Hyut Romak ruajtës i portave dhe urave, i përdorur në kuptimin, se muaji janar hapte portat për vitin e ri.
Kalendari romak ishte më i shkurtë se aktuali dhe përmbante vetëm 304 ditë, deri kur mbreti i Romës Numa Pompilio (754-673 para Krishtit), i shtoj dhe dy muajt e dimrit janarin dhe shkurtin, duke e bërë vitin kalendarik, të barabartë me vitin diellor.
Muajin e fundit të dimrit, iliro-albanezët e quajtën shkurti, si përkufizim i muajit më të shkurtër të vitit me 28 ditë (29 ditë për vitin e brishtë), ndërsa emri në origjinë është nga latinishtja – (februare -fruri – në shqip), emër, që iu dha për nder të hyut etrusk Februus dhe hyjneshës romake Febris, që e kishin kulmin e lidhjes dashurore me 14 shkurt, që më pas do të bëhej edhe festa e Shën Valentinit.
Muaji shkurt fillimisht kishte 29 ditë dhe 30 ditë në vitin e brishtë, por Augusti ia hoqi një ditë dhe ia shtoi muajit gusht (august), që u bë jashtë rradhe me 31 ditë, në mënyrë, që ky muaj i dedikuar atij vetë, të mos ishte më i shkurtër se korriku, që mori emrin e Cesarit…
Sipas kalendarit të vjetër Julian, i shpallur nga Jul Cesari në vitin 46 para Krishtit dhe që ka funksionuar deri në shekullin e XVI, Dita e Verës festohej me 1 mars, ndërsa pas 15 tetorit 1582, me aplikimin e kalendarit Gregorian, fillimisht viti u spostua me 10 ditë në shekullin XVI, në 1700 me 11 ditë, në 1800 me 12 ditë, në vitin 1900 me 13 ditë, shtesa këto që u diktuan nga vitet e brishtë.
Në shekujt e mëvonshëm, Festa e Fillimit të Verës, nga albanezo-shqiptarët u festua me 14 mars, si rezultat i spostimit 13 ditë sipas kalendarit Gregorian, që përkon me 14 marsin, që është dhe Festa e Perëndisë Mars, që i kishte dhënë emrin muajt të tretë të vitit dhe muajit të parë të pranverës.
Dita e Verës – Dita e Luleve, festohet në alegri, me bukurinë e thjeshtësisë së saj, organizohet me kulturë shqiptare duke respektur të gjitha ritet e rregullat e saj të origjinës pagane, kremtohet me madhështi, me këngë e valle, me argëtime, me lojra dhe gara, duke përfshirë në gëzim të gjithë popullin.
Dita e Veres, ka qënë, mbetet dhe do të jeteë përherë mbi të gjitha festat e tjera politike e fetare…
Eshtë folur shpesh, duke e cilësuar si Festa e Elbasanit, ndërsa në fakt nuk është festë lokale, sepse ka qenë, është e do të mbetet Festë Mbarëshqiptare, e kremtuar nga Vermoshi, Doklea dhe Kosova, deri në Follorinë e Çamëri; nga Durrësi e Elbasani – deri ne Shkup e Manastir. Festohet në male e në fusha, në fshat e në qytet, në atdhe dhe në mërgim, madje e festojnë shumë bukur arbëreshët e Italisë, të cilët e morën me vehte dhe e vazhduan këtë festë tradicionale edhe në dhè të huaj.
Ndonëse diku festohet me pak e diku më shumë, rëndesi ka se kjo traditë e lashtë pagane vazhdon dhe Dita e Verës rinovuar, është bërë festa më e bukur shqiptare, festa që shënon fundin e dimrit të acartë, rizgjimin, ripërtëritjen dhe plazmimin e natyrës, shënon hyrjen e pranverës dhe çeljen e luleve, është festa e dashurisë për njeriun, për natyrën, për jetën.
Populli i Elbasanit, ka merita të pakontestueshme, se e ruajti këtë traditë shumëshekullore, dhe e mbajti të pastër, e festoj me gjithë bukurinë e saj, me të gjitha Ritet e Lashta, i dha shpirtin e vet, duke shmangur çdo lloj tentative për t’i bashkangjitur elemente fetare dhe sidomos pa e ngatrruar me aspekte politike. Ndërkohë, që në shumë treva të tjera kjo festë u zbeh dhe u “harrua”, elbasanasit vazhduan ta festojnë rregullisht, sepse e ndjenin në shpirt, e ruajtën në kulturën e tyre, e përjetonin dhe e kremtonin me të gjithë bukurinë e saj… kësisoj Elbasani prej shumë dekadash, ose më saktë prej shumë shekujsh, është bërë zemra, dhe Tempulli i Ditës së Verës.
Për festën e Ditës së Verës, kemi shumë dëshmi tv hershme, që hedhin dritë se festohej në të gjitha trojet e banuara nga shqiptarët, si dhe origjinën e lashtë, me zanafillën në vitet e largëta të paganizmit të ruajtur e të sjellë deri në ditët tona. Për origjinën e lashtë të kësaj feste kanë shkruar shumë mentorë shqiptarë e ndërmjet morisë së këtyre shkrimeve do të veçoj dy më tipiket.
Eruditi Faik Konica, 103 vjet më parë, duke iu drejtuar “miqëve dhe shokëve të Lidhjes Shqiptare – Vatra”, me një letër të shkruar me stilin e tij elegant, plot art e kulturë, rrëfente si e festonin Ditën e Verës, shqiptarët e trojeve jugore:
“…Eshtë dita në të cilën gjyshërit tanë, kur s’kish lindur edhe krishtërimi, kremtonin bashkë me romakët e me grekët e vjetër, perënditë e luleve, të shelgjeve. Kur shkrin dimri, kur qaset vera buzëqeshur, e hollë dhe e gjatë si në pikturat e Botticelit, zemra e njeriut shkarkohet nga një barrë, shijon një qetësi, një lumturi të ëmbël. Në këtë gëzim, stërgjyshërit tanë ndienin një detyrë t’iu faleshin perëndivet që sjellin këto mirësira. Dhe ashtu leu festa hiroshe që e quajmë Dita e Verës. Në pakë ditë në Shqipëri, besnikët e fundmë të paganizmit, besnikët pa dashur dhe pa ditur, do të rrethojnë me verore degët e thanave, të dëllinjavet, të dafinavet, të gjitha shelgjevet të nderuara. Do të këputin degë të gjelbra dhe do t’i vënë përmbi kryet e shtëpivet. Të mos i lëmë të humbasin këto festa të vjetra të racës sonë. Nuk i bëjnë dëm njeriut. Sjellin një gëzim të kulluar në shtëpi. Një vend ku jeta e të vegjëlvet është aq e trishtuar, djelmuria dhe vajzat kanë një rasë të rrallë për të dëfryer. Për të mëdhenjtë, Dita e Verës ka një shije poetike të hollë e të rrallë”.
Një përshkrim tjetër i dedikuar kremtimit te Ditës së Verës nga malësorët katolikë të veriut, na e ka dhënë At Bernardin Palaj, në vitin 1920, ku përshkruan me art terësine e riteve, qv zhvilloheshin në festën e Ditës së Verës, pa asnjë mëdyshje, rite me origjinë në lashtësinë pellazge:
“Shtëpi më shtëpi në Ditët e Veravet, pjesëtarët e familjes bashkoheshin rreth zjarrit për me lidhë shtrigat, mgjillcat, llungjat, rrollcat e të gjitha shtazët dëmtuese: gjarprin mos t’i nxajë, lepurin mos t’u hajë laknat e bathën, e shpendin emën për emën e krimbat e tokës mos t’u mbajnë dam ndër ara. Tri ditë përpara Veravet duhet me mshefë shoshat, sitat, furkat e me çartë krojet, në mënyrë, që mos me i pamë këto sende asnjë rob i shtëpisë, pse përndryshej nuk lidhet gja. Këto Ditët e Veravet bijnë gjithmonë ndër ditët e para të marsit. Mbas darke, të gjithë pjesëtarët e shtëpisë bashkohen rreth zjarmit. I zoti i shtëpisë merr një pe të zi leshi, e lidhë për vergue një nyje e thotë këto fjalë: ‘Lidhe Zot nata e mojt e dita e verave! Unë pak e Zoti shumë! Po lidhim shtringat’ etj. etj.’ Kështu përsërit këtë veprim për secilin shpirt damtues, sëmundje, krimba e kodra që don me lidhë”.
I paraqita këto përshkrime plot ndjenja dhe art, pasi në mënyrë sintetike si Konica dhe At Palaj, kanë shprehur thelbin e Ditës së Verës, kanë renditur të gjitha ritet, që zhvillohen në këtë festë e në veçanti kanë evokuar origjinën e lashtë të kësaj feste pagano-iliro-albanezo- shqiptare.
Origjina e festës “Dita e Verës”.
Festa e Ditës së Verës e ka origjinën në agimet e hershme të pellazgeve paganë.
Krahas mitologjisë, ku përmenden hyjni dhe rite për festimin e pranverës, të ringjalljes së natyrës, edhe Homeri te Iliada e Odisea, tregon për ritet dhe sakrificat në tempujt e kohëve antike, për të kremtuar fillimin e pranverës, të atyre kohëve që përkojnë me periudhat parahelene…
Kulti i Ditës së Verës Pellazge u ruajt nga ilirët, madje shumë nga ritet e lashta ruhen ende në ditët tona, çka evokojnë origjinën e hershme, me zanafillë në vitet e largta të antikitetit pellazgo-ilir.
Në periudhën helene, Dita e Verës festohej me 11 mars ne nderim të Artemisës (Αρτεμις, Aρτέμιδος – e bija e Zeusit me Leto – Latona), hyjnesha e pyjeve, e gjuetisë me hark, e virgjinitetit të përhershëm, e lindjes dhe e fertilitetit, e rinisë së përjetshme, e hënës që rritet, përçuese e dritës së hënës në errësirë, personifikim i shpirtit indipendent femror, mbrojtëse e kafshëve të egra, pra hyjneshë e ripërtritjes së natyrës, dhe pranverës.
Në 11 mars, në nderim të hyjneshës që sillte e mbronte pranverën, banorët bënin pelegrinazhe në tempullin e Artemisës, fillimisht hynin vajzat e vogla që vallëzonin të kapura përdore në rreth e ndërkohë banorët linin dhurata të shumta dhe bënin kurban një cjap, Artemisës, që ishte Zonja e Efes-it me shumë gjinj, simbol gjysëm-njerëzor i pjellshmërisë, i mirëqenies dhe mbrojtëse e amazonave. Artemisa ishte shembëlltyra e gruas, që në ecurinë e jetës, kryente shumë role, dhunti këto që shprehin potencialin krijues femëror. Festimet e Ditës së Verës, fillonin me 11 mars në Tempullin e Artemisës dhe vazhdonin deri me 15 mars, kur hëna bëhej e plotë.
Sipas shkrimtarëve antikë, Tempulli i Artemisës në Efes, u dogj ditën që lindi Aleksandri i Madh, në vitin 356 para Krishtit, madje Aleksandri ynë i Madh, i cili e nderonte këtë hyjneshe, e rindërtoj në vitet e mëvonshme.
Në periudhën romake, hyjnesha Artemisë u identifikua me Dianën dhe kudo ku kishte tempujt e Artemisës, romakët nuk i shkatërruan, por i ruajtën dhe ia përshtatën panteizmit romak, duke i dhënë emrin e hyjneshës Diana, në nder të së cilës bëheshin kremtimet e fillimit të verës.
Emri Diana – është me rrënjë latine dius, që do të thotë dritë, me origjine nga fjala dies – drita e ditës, e cila në formën arkaike është divios, çka sugjeron se emri i saktë duhet të jetë Diviana.
Diana ishte hyjneshë romake, por edhe ilire, që e nderonin si Zonja e Pyjeve dhe Lëndinave, mbrojtëse e kafshëve të egra, mbrojtëse e burimeve dhe e lumenjeve, mbrojtëse e grave, hyjneshë e dritës, mbrojtëse e fertilitetit të natyrës. Diana nderohej nga grate romake dhe ilire, si hyjnesha e fekondimit dhe e lindjes, si e përshkruan edhe Ovidio në Fasti, III, faqe 397.
Shumë historianë, që i janë dedikuar studimeve rreth kësaj hyjnie, thonë se kulti i Dianës është më antik, është parahelen është i kulturës pellazgea. Hyjnesha Diana, në kohën e Republikës Romake, njihej dhe me emerin Lucina, me origjine nga emri lucinus – bartës i dritës.
Shkrimtarë dhe historianë romakë, kanë përshkruar Festën në nder të hyjneshës Diana, ku gjejme ngjashmëri impresionuese, me ritet që kryhen në festën tonë Dita e Verës. Një nga këto përshkrime po e prezantoj të plotë në vazhdim: “Në festë merrnin pjesë dhe skllevërit. Në mëngjez, pronarët dhe skllevërit zgjohen herët, lahen e fillojnë përgatitjet për festimet. Gratë falen në tempullin e hyjneshës, ku shenjtëronin veshjet e tyre të reja. Në këtë ditë, gratë i luteshin dhe i kërkonin ndihmë Dianës në cilësinë e Luçina, mbrojtsja e lindjeve; gjuetarët i dedikonin armët, dhëmbët e derrave e brinjët e drerëve… pas këtij rituali, nga tempulli, turma e popullit shkonte ne pyll, ku të gjithë mbanin në duar pishtarë…”
Kulti i Dianës nderohej nga të gjitha fiset ilire, të cilët për këtë hyjneshë, kishin ngritur tempujt e Dea Diana – Hyjnesha Diana. Ndër tempujt ilirë të dedikuar kësaj hyjneshe, do të përmend dy më të famshmit, ekzistenca e të cilëve është dokumentuar, si tempullin e Dianas në Doklea dhe tempullin e Dianas në Kandavia.
Doklea (ndodhet në Mal të Zi), ka qenë qendra e fisit ilir të dokleatëve (Pietro Sticotti – 2006). Pas pushtimit romak u fuqizua, madje romakët ngritën shumë vepra publike dhe kulti, ndër të cilët tempullin Diana. Në Enciklopedinë Italiane të vitit 1933 dhe të bazuar në historinë romake shkruhet: “Da una stazione militare ossia castello, sorto nel territorio della tribù illirica dei Doclati o Docleati, si sviluppò dapprima una comunità di diritto latino attribuita alla colonia di Scodra (Albania) e affidata a un principe indigeno, poi da Vespasiano fu fatta municipio regolare. …Aveva foro, basilica, templi, di cui uno dedicato a Diana… Fu distrutta dagli Avaro-Sloveni all’inizio del sec. VII”. (…Nga një stacion militar, apo një kështjellë, e ngritur në territorin e fisit ilir të Doklatëve ose Dokleatëve, u zhvillua fillimisht si komunitet i së drejtës latine dhe pjesë e kolonisë së Shkodrës (Albania), i qe besuar një princi vendas, por më pas Vespasiano e bëri bashki të rregullt. Kishte gjykatë, bazilikë, tempuj, nga të cilët njeri kushtuar Dianës… që u shkatërrua nga Avaro-Sllovenët në fillim të shek. VII” (si kuptohet u shkatërrua në shek. e VII pas Krishtit).
Krijimi i kultit dhe rritja e hegjemonisë të hyjneshës së re Diana në fiset ilire, vërtëtohet me tempullin e madh të kushtuar Dianae Candaviensis, i ngritur në verilindje të Skampës, pranë udhës Egnacia, që përshkonte malet Kandave në territorin tonë. Disa studiues sugjerojne se ka qenë i ngritur nv Çermenike, pranë një stacioni të Rrugës Egnacia, por të tjerët mendojnë se ishte ndërtuar thellë në malësi, nga ku festimet për nder të kësaj hyjneshe (Zana e Cermenikas) u përhapën dhe në treva të tjera, sidomos në Skampa – Elbasan. Njoftimin e parë për këtë tempull e dha austriaku dr. Camillo Praschniker, i cili gjate kërkimeve arkeologjike në Doklea, zbuloi mbishkrimin Add Diana Candaviensis, që do të thotë tempulli “kushtuar Dianës së Kandavias”. Sipas Praschniker, ky tempull ka qenë ngritur në lartësitë e vendit, çka nënkupton në malet e larta të trevës së Kandavia – Kunavia.
Në tempullin e Dianas së Kandavia – Kunavia, kryheshin ritet festive të Ditës së Verës, që fillonin me pelegrinazhet e malsorëve, me lutje e sakrifikimet, njëlloj si në tempujt e Artemisës, sakrifikohej një cjap dhe më pas festa vazhdonte me argëtime, valle, këngë e lojra popullore.
Ashtu si objektet e tjera të kultit iliro-albanez dhe tempulli i Diana i Kandavia – Kunavia, ka lënë vulën e vet në toponominë e trevës ku ishte ngritur, ashtu dhe në kulturën e banorëve, që ruajnv shumë doke të lashta, që shprehin nderimin për kultin e hyjneshës Diana. Pas dyndjeve barbare (shek. IV-VII pas Krishtit), tempulli Dianas në Kandavia, u rrënua plotsisht. Me gjithë pluhurin e pamëshirshëm të harresës shumëshekullore, malsorët i kanë ruajtur elementet toponomastike, që na orientojnë të supozojmë se ky tempull ka qenë i ngritur në malet e larta, si është shprehur Eqerem Bej Vlora, në mes bukurisë mahnitëse të pyjeve të Kunavisë. Toponimet Lugu i Deas dhe Luciana, sugjerojnë se ky tempull ka qenë ngritur mes kvtyre maleve, por dhe ritet e kremtimit të Ditës së Verës, festa e luleve, festa e ripërtëritjes së natyrës, festa e plazmimit pranveror, është një tregues, që shtohet në vargun e argumentave, për të kërkuar gjurmët e këtij tempulli në këtë trevë.
Tempujt e Dianës, ashtu si të Artemisës, ishin zbukuruar me motive floreale dhe zoomorfe, që evokonin fuqinë e këtyre dy hyjneshave mbrojtëse të natyrës e të kafshëve. Kësisoj ishte zbukuruar dhe tempulli i Dianës në Kandavia – Kunavia, si dëshmon një fragment guri ku janë gdhendur dy shpendë, në brendësi të cilit janë të pranishëm dy miniatura antropomorfe, që nuk është çudi, që pasqyrojnë Dianën, mbrojtëse të kafshëve. Që ky basoriliev është parakristian, nuk ka asnjë dyshim, pasi këto lloj veprash nuk viheshin nëpër kisha, as në ndërtesat e banimit.
Fotografinë e këtij fragmenti basorelievi, ma ka dhuruar një djalosh nga Martaneshi, quhet Tony Kotja, i apasionuar në kërkimet për historinë e vendlindjes, cili e ka gjetur në shtratin e lumit Mat, në pjesën e Grykës së Blishtës, çka sugjeron se tempulli i Diana Candaviensis, ka qenë i ngritur në këtë trevë me bukuri natyrore mahnitëse.
Natyrisht pellazgët dhe në vazhdim ilirët, që në periudhën e hershme pararomake, kishin dhe nderonin perënditë e veta, hyjnitë pellazgo-ilire, që më pas ose u përzien me ato helene e romake, ose u zëvendësuan me ato të kulturave të tjera, sidomos me ato të panteizmit romak, por edhe romakët morën mjaft nga kultura ilire.
Ashtu si helenët nderonin Artemisën dhe romakët Dianën, sipas shkencëtarit tonë të shquar Eqerem Çabej, iliro-albanezët nderonin hyjneshën Zana, e cila ishte mbrojtësja e pyjeve, e livadheve, e korijeve, e burimeve të ujit dhe e lumenjve, ishte dhe zonja e gjuetisë, e dritës së henës, e kafshëve të egra, pra mbrojtëse e gjithë natyrës dhe hyjnesha e pranverës.
Kulti pararomak i Zanës ka mbijetuar dhe është i pranishëm kudo në trojet tona. Sipas rrëfenjave të shumta dhe të bukura popullore, hyjnesha Zana, shetiste nëpër pyje e male, lahej në burimet e fresketa, pushonte nëpër livadhet e gjelbëruara e plot lule… dhe me fillimin e verës, shkonte në faltoren e vet, ku merrte dhuratat, që i bënin banorët.
Artemisa – Diana – Zana (Thana)
Lexuesi mund të pyesë: A ka vallë lidhje teonimike ndërmjet Artemisit helen, Dianës romake e Zanës iliro-albaneze?
Lidhjet dhe ngjashmeritë ndërmjet kulturës helene, romake dhe ilire, ndeshen kur analizojmë përafrimet bindëse mes emrit të hyjneshës pagane dhe rrëfenjave mistike që lidhen me ato. Kjo ngjashmëri prej kohësh ka tërhequr vëmendjen e studiuesve etnoliguistë, etimiologë, historianë, mitologë, teologë, pikërisht kjo afëri mes emrave Diana e Zana, e nxiti të madhin Eqerem Çabej, të vihet në kërkim të përputhmerisë së mitieve me shkencën.
Si u tha më sipër, romakët e zëvëndësuan Artemidën me Dianën, pasi të dyja këto hyjnesha ishin të ngjashme mes tyre, ndërsa për lidhjen me Zanën pellazgo-iliro-albaneze, Eqerem Çabej ka dhënë përgjigjie bindëse: “Diana romake u shtri në Iliri përmbi perëndeshën e vendit, e cila i përgjante asaj dhe i dha emrin e vet”. Pra, Diana e Romës, jo vetëm shkrihet me hyjneshën Ilire pararomake, por gjatë procesit të romanizimit të ilirëve, ajo merr emrin e saj dhe nga nga Zana bëhet Diana, duke u mpiksur në shpirtin romak, që e nderonin si hyjnesha e natyrës dhe verës.
Në periudhën romake, ilirët huazuan shumë elemente nga kultura romake, por dhe romakët morën nga ilirët, kësisoj morën hyjnitë dhe shumë rite të tjera panteiste ilire e ky shkëmbim i ndërsjelltë kulturoro-shpirtëror, vazhdoj dhe në periudhën e krishtërimit, kur sic dihet, romakët morën dhe përvetësuan shumë shenjëtorë të Kishës Ilire.
Zana ilire, u bë Diana romake dhe në vazhdim, kjo hyjneshë e re, u ngjiz në shpirtin vendas dhe kjo frymë u ruajt integrale, ose u ndryshua shumë pak nga mëparshmja ilire, që ruhet në traditën tonë me mitet e Zanave, Orëve dhe Shtojzovalleve…
Ekzistencën e Zanës si hyjneshë ilire, na e dëshmojnë rrëfenjat tona popullore, që tregojnë për Zanën e Malit, çka nënkupton vendqëndrimin e kësaj hyjnie ndër malet e larta, kësisoj, si shkruan i madhi At Gjergj Fishta, për Zana e Veleçikut, Zana e Miliskaut, etj.
Zana është një qenie mitologjike, ndërsa Ora është shoqëruese me “detyra” të caktuara, ashtu si amazonat shoqërojnë Artemisën dhe si nimfat shoqërojnë Dianën. Sipas studiuesit Tonin Çobani, në rrëfenjat popullore, kur përmendën Zanat dhe Orët, thuhet Shtojzovallet, ku Zanat dhe Orët janë mitologjike, ndërsa “Shtojzovallet” vjen si eufemizëm për Zanat e Orët, ose për të dyja së bashku.
Zana përshkruhet shumë e bukur, si të gjitha hyjneshat, prandaj thuhet: E bukur si Zanë, ndërsa Orët mund të jenë ose jo të bukura e këtu del miti i shtrigës (Diana shtriga), si e gjejmë në fshatin tim Vali, në toponimin “Përroi i Shtrigës” ashtu si është toponim i përhapur dhe në treva të tjera.
Zana hyjneshë, ashtu dhe Orët, pra Shtojzovallet, zotërojnë edhe një fuqi të mistershme: aftësinë për të shituar njerëzit. Zakonisht shitojnë burrat, që guxojnë t’i shohin shtojzovallet tek lahen lakuriqe e duke vallzuar nën dritën e hënës, pra i shitojnë burrat, që guxojne t’i trazojnë gjatë ekstazës së tyre të vallëzimit.
Në këtë këndvështrim, hyjnesha Zanë iliro-albaneze, ngjan me Artemisën helene, e cila i vriste me shigjetën e harkut të saj, ata burra që e vështronin, njëlloj si ndëshkonte Diana. Në këtë kuptim, populli ynë përdor mallkimin “të shitoftë Zana!”, njëlloj si forma e mallkimit “të vraftë Zoti”.
Sipas rrëfenjave popullore, folja “me shitue” shpreh një veprim të mistershëm, që e zotëronte vetëm Zana Hyjneshë, e cila kur zemërohej me burrat, i shitonte, i linte pa mend në kokë tërë jetën, i bënte të paaftë për t’i dalë zot vetes; ose e keqia më e madhe, i ngrinte në vend, i bënte kallkan…
Një tjetër ngjashmëri me mitin e Artemisës është vallja e Oreve, Shtojzovalleve (shtoj-o-zot-vallet), e cila kërcehet në rreth njëlloj si amazonat e Artemisës, që vallëzonin nën dritën e hënës, ashtu si vallëzonin nimfat e Dianës romake.
Festa Dita e Verës, me 14 mars kremtohej dhe vazhdon të kremtohet në natyrën e ndriçuar nga bukuria e gjelbërimit të njomë dhe e lulëzimit masiv, mbështjellë me të ngrohtin përkëdhelës të diellit pranveror; organizohet në mjedise të hapura, që lejojnë pjesmarrje masive e që njëkohësisht janë vende të shenjta, tradicionalisht të kohëve pagane dhe jo të lidhura me ato fetare aktuale. Vallet mitologjike të amazonave, nimfave dhe shtojzovalleve, janë pjesë e piknikut të Ditës së Verës, ne paraditen e kësaj feste. Këngët dhe vallet janë komponent integral i festës, sidomos vajzat e reja kërcejnë si shtojzovalle dhe djemtë me valle burrnore e luftarake. Në festën Dita e Veres, ishin dhe dhe janë aktive lojrat e garat popullore, si ato që zhvilloheshin në tempujt e Artemisës dhe Dianës. Lojrat dhe garat në Ditën e Verës shqiptare, imitojnë situata me elemente të luftës si p.sh loja e Kalasë Dibrançe, garat me kuaj, etj, etj.
Eqerem Çabej, duke e lidhur origjinën e emrit Zana ilire, me Dianën e romakëve, ka theksuar se “kulti i fortë i Dianës në Shqipëri e përveç këtij vendi në mbarë Gadishullin e Ballkanit të kohës antike, sikundër shihet nga dëshmia e mbishkrimeve, na shtyne të pranojmë se me Diana kemi të bëjmë me një ‘interpretatio latina’ të hyjnise epike vendase pararomake, pra të Zanës.”
Ekziston dhe një shpjegim i A. Meyerit, i cili thotë se: “Tek emeri ilir Thana, mundtë ruhet një shkallë e vjetër e shqipes e emrit Zana”, të cilën Çabej e quan si variant i pranueshëm. Ky version është bindës, si sugjerohet nga disa zbulime arkeologjike në trevat e banuara nga ilirët në Kroacinë e sotme, ku janë gjetur shumë mbishkrime me emrin e hyjneshës Thana, çka sugjeron opinionin e Mayer, se emri Thana është forma arkaike e emrit Zana. Këtu na vjen në ndihmë arkeologjia, e cila na dëshmon se në Bosnje e Kroaci janë gjetur altarë votivë (blatues) me figura hyjnishë e me mbishkrime ilire në trajtën “Thana patrono – Thana padrone” apo “Thana et Vidaso”.
Sipas ilirologut A. Stipçeviç, nga figurat e këtyre altarëve rezulton se Thana ilire përkon krejt me profilin e Dianës romake. Kulti Thana – Zana i përhapur ngado në Iliri, i mbijetoi pushtimit romak, sikurse dëshmon një gur altari kushtuar dy hyjnive ilirë Vidaso e Thanae, i zbuluar në Topusko të Kroacisë, çka tregon se dhe pas pushtimit romak, fiset ilire Oseriate e nderonin hyjneshën Thana.
Kulti i hyjneshës Thana ndeshet edhe tej detit, si rezulton në gjetjet arkeologjike në Scala di Furno (Lecce – Itali), ku në një fragment vazo blatimi e shek. të VI para Krishtit, shihet një mbishkrim i kushtuar hyjneshës Thana, e cila nderohej prej fiseve mesape dhe ilire dhe që i ka shtyrë studiuesit të mendojne se kjo zone i ishte kushtuar dhe nderonte hyjneshën tonë Thana – Zana.
Nga këto që parashtrova më sipër, shihet ngjashmëria ndërmjet tre hyjneshave: Artemisës e ndjekur nga amazonat, Diana e shoqëruar nga nimfat, dhe Zanës me Orët (Shtojzovallet). Me këtë aspekt të veçantë shpjegohet përse Zana, shpesh herë në shqipe na del në numer shumës si “Zanat” “Orët”, (Shtojzovallet), në shumës shfaqet edhe në disa toponime si: “Logu Zanave”, “Shpella Zanave”, “Pylli Zanave”, “Përroi i Zanave”, “Orët e Shalës”, “Orët e Dukagjinit”, “Orët e Valit”, “Përroi i Perrisë”. Në këto toponime, emërtimi Zana, përdoret në kuptimin hyjnesha mbrojtëse e Dukagjinit, e Shalës, e Valit, etj. etj,. ashtu si dhe Artemisa ishte mbrojtëse e Efesit.
Të tria hyjneshat, Artemisa helene, Diana romake dhe Zana iliro-albaneze, nga pikëpamja e rendit hyjnor, janë të së njëjtës shkallë, pasi cilësohen hënore, pra në rendin tonë përkojnë me Hanën.
Duke vijuar kërkimet mbi paralelet mitologjike, rezulton se dhe te popujt e tjerë ekzistojnë mitet e shoqërueseve të hyjneshave, si p.sh sardet kanë janas, keltët kane anwan-at, sllavët kane vila-t, italikët kane janara-t, të ashtuquajturat “ushtarët e Hanës”, të cilat paraqiten me të njëtat atribute si të Orët tona. Në mitologjitë e vendeve të tjera, kur flitet për janas-et apo janara-t, tregohet se ato dalin natën dhe burojnë dritë të bardhë. Të njëjtat elemente shquhen edhe në folklorin tonë, aty kur dalin Orët – Shtojzovallet.
Këto hyjni sarde, kelte, italike, ashtu dhe Zanat iliro-albaneze, flatërojnë nëpër shpatet e maleve, nëpër pyje, etj. Zanat iliro-albaneze, shkruan i madhi Çabej: “flatërojnë sikurse Hermes me flatrat e tyre të arta prej majavet të malit teposhtë për të parë dyndjet e luftës ose mundjen e dragonjve, të kulçedrave, a për t’u shtruar trimave bukën në bjeshkë…”.
Po kështu Zanat janë mbrojtëse dhe të atyre që kanë nevojë, si ndeshim në rastin e Gjeto Basho Mujit në eposin e Kreshnikëve.
Kjo ngjashmëri mitologjike me kulturat e popujve të tjerë, shprehet dhe në toponime, madjë ashtu si iliro-albaneze kanë toponime te lidhura me Zanat dhe popujt e tjerë, kanë njësi gjeografike me emrat e miteve të veta, kësisoj në Itali kemi: Grotta de Janare, Domusde Janas, Laguna de China, Monte des Genes; në Spanjë: Las Cueva les Xanes dhe ne France Fleuve Sianna, etj. Ne periudhën e krishtërimit, orët, janas, anwan-at, vila-t dhe janara-t, i shndërruan në shtriga.
Populli ynë e ka ruajtur mitin e Zanave, madje ato zenë vendin më të madh të lëndës mitologjike në “Lahuta e Malcis”, kryeveprës së At Gjergj Fishta, si e ka treguar studiuesi kompetent Tonin Çobani në disertacionin “Ngjizja mitologjike në Lahuta e Malcis”.
Zanave dhe Orëve, At Fishta u ka dhënë hapsirë të gjerë sidomos Zanës të Frymëzimit, që na e shfaq të identifikuar si Zana e Veleçikut, pra na e prezanton si një alter autor, duke e bërë kështu një element funksional të strukturës përmbajtjesore dhe narrative të veprës.
Duhet thënë se Zanat dhe Orët (dhe figurat e tjera mitologjike) nuk vijnë në veprën e Fishtës si mite të gatshme, si mund të mendohet sot kur etnologët studiojnë mitologjinë shqiptare dhe kur e krahasojnë atë me mitologjinë ballkanike e më gjerë.
Në veprën e Fishtës, mitet nuk janë ndikim i modeleve të njohura letrare të penave të shquara, si me tendenciozitet janë shprehur disa autore, kur kanë krahasuar poetin e Lahutës së Malcise me Homerin, Virgjilin, Miltonin etj. Aq më pak, Zanat dhe Orët e “Lahutës së Malcisë” shëmbëllejnë me Vilat e mitologjisë të sllavëve të Ballkanit, për të cilat, ka pasur studiues, që pa u thelluar sa duhet, ka tentuar të gjejnë ngjasi, që nuk ekzistojnë.
Në kohën kur jetonte At Fishta, Zanat dhe Orët ishin një realitet, ta quajmë, fantastik shqiptar. Ditën, malësorët gjallonin me pushkë në krah, natën mbylleshin në kullat e tyre për t’ua lëshuar trojet përreth në mbrojtje të qenieve mitike, të cilat kishin në dorë fatin e njerëzve, mbarëvajtjen e gjësë së gjallë, shtimin e bereqetit. Secili person, ose çdo gjë e gjallë kishte Orën e vet të bardhë ose të ligë, ashtu si çdo fis dhe trevë kishte Zanën e vet, që ishte e bukur “me të verbue”, trime “me të çartë” e egër me “te shitue” kur gaboje.
Edhe ndër qytete, sidomos në Shkodër, fantazia mitologjike ishte e gjallë, ku netëve me hënë të plotë, Zanat dhe Orët këndonin dhe hidhnin valle zabeleve buzë ujërave (kulti i Artemisës dhe i Dianës), ashtu si ditën malësorët rrinin në log duke u argëtuar me këngë e valle.
Në ditët e fillimit të pranverës, pra në Festën e Ditës së Verës, Zanat dhe Orët, ishin pranë banorëve, për teë festuar së bashku ripërtritjen e natyrës, për të gëzuar së bashku. Këtë forcë hyjnore të Zanave, At Fishta e bën realitet, kësisoj e thërret Zanën e Veleçikut për të kënduar së bashku në Lahutën e Malcise, duke evokuar bëmat e tyre dhe shpirtin e ndjeshëm të malësorëve.
Po të mos kishte vepruar ashtu, pra po të mos e thërriste një Zanë Mali për të kënduar së bashku për jetën e malësorëve, zor se malësorët do ta pranonin këngën e tij, si u pranuan realisht vargjet e Lahutës së Malcisë, që u mësuan përmendsh edhe nga njerëz që nuk dinin shkrim e këndim.
Një meritë e Fishtës, në trajtimin e Zanave dhe Orëve në Lahutën e Malcisë, asht fakti se, ai ishte frat i shkolluar, që njihte mirë mitologjinë greko-romake e biblike, ashtu si njihte mirë letërsinë e shkruar te mbështetur në mitologji. Por thirrja e Zanave dhe Orëve në “Lahutën e Malcisë” nuk ishte aplikim i atyre modeleve, qofshin edhe të mjeshtërve klasikë si Homeri e Virgjili, aq më pak të mendohet se Zanat dhe Orët e Fishtës janë muzat dhe nimfat e Olimpit, apo Zana e Fishtës është muza Kaliopi, e cila në mitologjinë greke, paraqitet me lahutë në dorë për të simbolizuar epikën.
At Fishta e krijoi figurën mitologjike të Zanës sipas lëndës mitologjike, që gjallonte në popullin tone. Zana e tij nuk është Diana e romakëve e identifikuar me Artemisën e grekëve, sa do që në thelb kanë përbashkësi, sepse dhe Zana simbolizon mbrojtjen e natyrës së virgjër.
Fishta këndon Zanat, Dragonjtë… si një pasuri të rrallë të kulturës shqiptare, pasi kishte bërë të vetin parimin e Niçes se “pa mitin, çdo kulturë e humbet karakterin e saj të gjallë krijues, humbet forcën e vet të natyrshme, sepse horizonti i artit hapet vetëm përmes mitit, është ai që e bën të jetë një i vetëm, të jetë unik”.
Nga ana tjetër, Ai nuk kërkoi mite të njohura si Sibilat që i mori Pjetër Bogdanit, i cili i albanizoj për t’i bërë sa më shqiptare e as nuk i shartoi mitet tona me të tjerëve, por i nisur nga një parimi i Niçes që thoshte: “Nuk është e lehtë të shartosh një mit të huaj me tëndin, pa dëmtuar bimën amë…”, At Fishta e mbrujti Lahutën e Malcisë me lëndë mitologjike shqiptare, krejtësisht pagane, me atë mitologji, që ka ekzistuar paralel me mitologjinë helene, romake dhe biblike, ashtu si gjuha shqipe ka ekzistuar paralel me gjuhën greke dhe gjuhën latine.
Mitologjia shqiptare ka mbijetuar përgjithësisht e pandikuar nga mitologjia greko-romake e biblike ashtu si malsorët mbijetuan në thellësitë maleve, të organizuar dhe të vetëqeverisur me kodin e vet të drejtës shqiptare – Kanunin e Maleve.
Nëse do të përdornim formulimin e Krist Malokit, që përfaqëson këndvështrimin psikanalist në kritikën letrare shqiptare, atëhere konstatojmë se poeti Gjergj Fishta, “ka hulumtue e gërmue ner minierat e shpirtit të kombit Shqiptar… ka zdypë fellë e ma fellë kah gurrat e fshehta të shpirtsisë natyrore arbërore kah shpella e magjishme e Orëve, Zanave e Shtojzovalleve, të një mistike të përvëlueshme”.
Kësisoj, brenda realitetit dhe mitit nga e mori zanafillën, Festa e Ditës së Verës – Festa e Luleve, Festa e Pranverës, ka arrijtë deri në ditët tona në formën e saj të zanafillës pagane pellazgo-iliro-albaneze, e pastër dhe e gëzueshme mbarëshqiptare, ndër të rrallat, për të mos thënë e vetmja festë pagane popullore ndër popujt europianë.
(marre nga zemra shqiptare)