Ernest Koliqi dhe romani i ekzilit
“Shija e bukës së mbrume”, Romë 1960 – nga Leka Ndoja
(Proces botimi libri “Lule Muzgu” Antologji e Diasporës sh. XX)
Ernest Koliqi i shkolluar në Itali për një kohë të gjatë, i diplomuar në Universitetin e Padovës me temë mbi Eposin e kreshnikëve, me kalimin e tij përfundimtar në Itali më 1943, iu kushtua ngritjes të katedrës së gjuhës shqipe të drejtuar prej 20 vjetësh prej tij, në shkallën e një Instituti Studimesh letrare-kulturore shqiptare të realizuar në vitin 1957, me anë të një dekreti presidencial. Së bashku me Martin Camajn e Giuseppe Gradilonen pas bisedimeve të zhvilluara në Romë me përfaqësuesit e klerit katolik kapelanët e emigracionit për Europën e SHBA Zef Oroshi, Prenk Ndrevashaj së bashku me At Daniel Gjeçaj dhe Zef Nekajt, i dhanë jetë, revistës më të njohur kulturore të shqiptarëve në Perëndim: Shêjzat.
Me anën e revistës interkulturore Shêjzat, themeluar në vitin 1957, u krijua një qendër sistemike letrare e diasporës duke ndërlidhur studiuesit e albanologjisë të qendrave universitare të Italisë: Palermos, Barit, Napolit; qendrave europiane të Mynihut e Stambollit; dhe atyre të SHBA, Bostonit, New Yorkut, Detroitit e San Françiskos.
Revista u mëkëmb nga abonimet e bashkatdhetarëve, të cilët kontribuan edhe me ndihma të posaçme, si gjatë turneut të Koliqit në SHBA më 1971, kohë kur revista kishte humbur Mecenën e tij në Itali, Rosolin Petrotën. Puna si ordinar (shef katedre) i Institutit të Studimeve Shqiptare, pranë universitetit të “La Sapienza” dhe si drejtues i revistës, e ka kufizuar prodhimin letrar të Koliqit në mërgim duke botuar një roman “Shija e bukës së mbrume” 1960, dy drama në vitin 1965, dhe disa cikle me poezi krahas përkthimeve në shqip edhe në italisht. Puna kryesore e Koliqit u përqendrua në fushën studimore.
Megjithë këtë romani i tij Shija e bukës së mbrume, mbeti romani i vetëm përfaqësues i letërsisë së diasporës.
.
Romani, “Shija e bukës së mbrume”.
Në këtë roman (Botuar në Romë në vitin 1960, me pseudonimin Hilush Vilza) për herë të parë në letërsi trajtohet tema e emigracionit shqiptar në Shtetet e Bashkuara, veçanërisht mosmarrëveshjet e elitës politike shqiptare që në tekste kodifikohen mes termave patriot-trathtar. Romani trajton edhe reflekset e pasojat e luftës civile në Shqipëri.
Përmes personazhit kryesor: Jorgji, jepet tipologjia e mërguesve, – përmes syrit të Jorgjit parakalojnë skenat e dialogjet mes grupeve politike, krijimi i atmosferës së mosbesimit ndaj njëri-tjetrit në Amerikë, përbën linjën dytësore të romanit, krahas linjës erotike të marrëdhënieve midis Jorgjit dhe Dianës, këtij emri të mitologjisë antike që jeton në Amerikë. Vetë mjedisi i bisedave mitike të këtij çifti të ri, mes një gjelbërimi të afron karakteristikat e mjedisit të Dianës mitologjike të pyjeve e natyrës.
Në filozofinë politike të Koliqit në këtë roman përcillet fryma e tolerancës dhe e dashurisë si vlera më universale që i kalon barrierat politike e racore përmes dashurisë së personazheve Jorgji dhe Diana amerikane. Koliqi në këtë roman iu shmanget kodeve të gjakmarrjes duke dhënë një idil romantik shqiptar në mjedisin amerikan ku përcillet fryma e disa tregimeve të qytetit të Shkodrës.
Proceset politike parë në syrin e sociologut dhe antropologut kulturor marrin një gjallëri të madhe pasi afrojnë me realitetin politik të mërgatës, raportet mes grupimeve të ndryshme ku zëri autorial ze një vend të rëndësishmën në argumentimet filozofike të Jorgjit me anë të të cilit vërejmë shtjellimin politik të mendimit të Ernest Koliqit i cili e kaloi një pjesë të jetës në politikën aktive, duke u bërë një nga themeluesit e partisë Bashkimi Kombëtar Indipentent (BKI) në 6 nëntor 1946.
Romani është edhe si një analizë e hollësishme e realitetit shqiptar. Në gojën e personazheve jepen raportet ndërkulturore të individëve sipas profesioneve të ndryshme, duke e bërë komunikimin të vështirë mes tyre si një nga shkaqet kryesore të mosmarëveshjeve. Personazhet shfaqen me formimin e ndryshëm socio-kulturor e mbase edhe fetar në përballjen me krijimin e strukturave politike që si akt final do të kishin konsideronin dhe ndarjen e pushtetit.
Mendimet politike të Koliqit vijnë në pajtim me ato të demokracive perendimore, duke marrë kualitetin e një traktati politik për ardhmërinë e Shqipërisë.
Bartja nga personazhet reale të aktorëve të viteve ’40, te trajtimi i njeriut politik të viteve ’60, tipizimi i këtij brezi të ri, arrihet nga ana e autorit përmes penelatave të komikes, duke vënë në dukje arrivizmin dhe mendjelehtësinë e shqiptaro-amerikanit të ri.
.
Linja e dashurisë zhvillohet si një linjë shlodhjeje e autorit në roman, linjë e cila nuk e ndihmon Koliqin të strukturojë klasat pjesmarrëse të emigracionit që u futën në sferën e proceseve politike në Amerikë por edhe në përgjithësi. Përshkrimi i shoqërive të kolonisë më të famshme të shqiptarëve në botë, jepet përmes organizimit politik të grupeve të vjetra nacionaliste dhe ballafaqimin e kësaj klase me lehtësinë e integrimit të brezit të ri në jetën amerikane.
Organizatat e vjetra shqiptare të emigracionit jepen me karakteristikat e egra të individualitetit ekstrem shqiptar, gjë të cilën autori e sheh në roman si atavizëm.
Nga ana kompozicionale proza e Koliqit është klasike. Autori rrëfen në vetë të tretë gjatë gjithë tekstit, ndarja në kapituj është sipas argumenteve, ndërsa dhënia pas dy linjave erotike dhe politike bën që këto të përbashkohen pas një shterzimi të gjatë, për të përmbyllur romanin në një linjë të kyçur në një dasmë, ndërsa linja politike mund të themi se mbetet e pakryer si subjekt. Në dasmën e përshkruar në Amerikë shohim një ndërlidhje të saj krahsuar me dasmën e në tregimin e njohur Nusja nga Dukagjini.
Tekstet lirike të tija, brenda prozës, janë sprova të ruajtjes së magjisë së përpunimit të gjuhës dhe të përcjelljes së peisazhit idilik shkodran të veshur me toponominë dhe idiomat e vrazhda amerikane, duke kërkuar te shqiptari tharmet e njeriut modern.
Këto elementë profetizues Koliqi i zhvilloi edhe te drama autobiografike “Rrajët Lëvizin” e cila u bë pjesë e kontestimeve të bujshme nga qendra e sistemit letrar dhe politik në Tiranën zyrtare përmes shkrimeve dhe leksioneve mbi letërsinë bashkëkohore, por njëkohësisht qarkulloi si tamizdat dhe model i dramës moderne në dy qendrat e sistemit letrar Prishtinë-Tiranë.
.
*Ribotuar më 2014, shoqëruar me një hyrje nga Leka Ndoja.
.