Esad Mekuli, “Jeta e Re” dhe Ne nga Dr. Agron Gashi

Esad Mekuli, “Jeta e Re” dhe Ne

Dr. Agron Gashi Kryeredaktor

1.Biologema

Më 17 dhjetor 2016 u bënë 100 vjet nga lindja e Esad Mekulit, poetit, themeluesit dhe kryeredaktorit të parë të revistës Jeta e Re. Mekuli u lind më 17 dhjetor të vitit 1916 në Plavë. Gjimnazin e kreu në Pejë, Mjekësinë veterinare në Beograd, ku u diplomua në fillim të vitit 1947. Specializoi parazitologjinë në Zagreb më 1947 dhe 1948 dhe u doktorua në Fakultetin e Veterinarisë të Beogradit.

Pas çlirimit emërohet kryeredaktor i parë i fletores në gjuhën shqipe e njohur ndër ne Rilindja (më vonë gazetë e përditshme). Në vitin 1949 themeloi revistën Jeta e re dhe ishte kryeredaktor i saj për gati një çerek shekulli. Botoi pesë përmbledhje poezish në gjuhën shqipe, gjashtë në gjuhën serbokroate dhe nga një në gjuhën maqedone dhe turke, si dhe më se tetëdhjetë libra përkthimesh.

Ka qenë kryetar i parë i Shoqatës së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës dhe i ASHAK. Vdiq në Prishtinë më 6 gusht 1993.

2.Projekti

Pas Luftës së Dytë e deri sot, revista letrare Jeta e re është projekti më i madh kulturor, projekt i cili mbajti gjallë frymën letrare dhe kulturore në Kosovë dhe jashtë saj. Marrë në kontekstin socio-politik, ajo ishte zëdhënësja më e mirë edhe e frymës nacionale. Kjo falë Esad Mekulit, i cili kishte vizion jo vetëm kulturor, por edhe politik: të bënte një tryezë të madhe kulturore, ku kishte vend për të gjithë që krijonin dhe interpretonin në gjuhën shqipe.

Thuhet se pagëzues i revistës ishte vetë Esadi, edhe pse në numrin e parë, si drejtues, figuron emri i Zekeria Rexhës. Emërtimin, të cilin e ruan edhe sot, është shenjë e Rilindjes evropiane. Kujtojmë këtu veprën e Dantes po me të njëjtin emër, edhe pse që në numrin e parë revista Jeta e re shenjohet si organ i Lidhjes së Shoqnive Kulturore Arsimore për Kosovë… Pra, kështu shkruhej në korrik të vitit 1949. Parathënia e këtij numri kishte statusin e programit i shkruar në frymën konvokuese, përmes së cilës u drejtohej të gjithë atyre që merreshin me letërsi dhe kulturë. Nga analiza e fjalësit dhe e diskursit, si edhe në shkrime të tjera, duket të jetë shkruar nga dora e Esad Mekulit, në të cilën theksohet statusi i saj, si:

1.Revistë kulturore e arsimore me tipare të thjeshta letrare, për siç thotë vetë, revistë ma së e nevojshme që u përgjigjet kërkesave të letërsisë dhe artit në përgjithësi.

2.Revistë për kah trajta kombëtare dhe për kah përmbajtja socialiste. E para e jashtëzakonshme për kohën, e dyta e natyrshme për kontekstin historik, jo vetëm të shqiptarëve në Kosovë.

3.Revistë kulturore arsimore që ka për qëllim të ngrisë kulturën sociale dhe politike të shqiptarëve, jo vetëm të Kosovës.

Por, menjëherë vihet theksi që kjo punë përvujtnie, veprimtarinë e vet duhet të shtrijë në çështje letrare e artistike, madje duke i dhënë shkas zhvillimit të gjuhës, pa lënë anash edhe kulturën tradicionale autentike, të cilën Esad Mekuli e cilësonte si një punë të dorës së parë.

Kështu, revista Jeta e re u shndërrua në udhërrëfyese për penat e reja, për të cilat më mirë se kush, Esad Mekuli dinte t’i motivonte, t’i gjente në fshat e qytet, në shkolla e mejtepe dhe t’i prezantonte para lexuesit shqiptar.

3.Trinia

Esad Mekuli shkruante me tre emra: Esad Mekuli, Esad Hoxha dhe Sat Nokshiqi. Kjo kishte një kuptim: origjinën, kulturën dhe literaturën. Por kurrë pa e lëkundur Esad Mekulin krijues, Esad Mekulin poet, Esad Mekulin mësues dhe prijës të letërsisë shqipe të pasluftës. Në tema, kur luante rolin e mësuesit, e “mësuesit letrar”, si estet, vinte emrin e parë. Në shkrimet letrare poetike vinte emrin e dytë dhe të tretë, Hoxha dhe Nokshiqi. Kjo vërehet që në numrin e parë, konkretisht në dy shkrimet eseistike: Dy poetë dhe luftëtarë të mëdhej, i nënshkruar Sat Nokshiqi dhe në përsiatjen eseistike Mbi lëtrësinë dhe punën letrare, e nënshkruar Esad Mekuli.

Te shkrimi i parë, duke qenë shkrim evokues dhe përkujtues për dy ideologë të nacionalitetit tjetër, vë mbiemrin Nokshiqi. Te shkrimi i dytë, ku i trumbeton frymës nacionale në letërsi dhe shpalon konceptet e tij teorike për letërsinë shqipe, vë mbiemrin Mekuli, një lojë kjo më shumë e ideve sesa e emrave letrarë.

Gjithashtu, nëse e marrim faqen tjetër të kësaj shenje a ikone, kjo trini ishte edhe për çështje motivimi për të tjerët; nuk donte që çdo gjë të identifikohej me “vulën” e tij krijuese. Shembull ky më parë i ndjekur nga rilindësit e deri te autorët e modernitetit shqiptar, siç ndodhte me revistën Dielli të Nolit, Albania e Konicës etj.

Esat Mekuli - 100 Vjetori i Lindjes — **Esat Mekuli – 100 Vjetori i Lindjes**

4.Numri i parë

Numri i saj i parë kishte 88 faqe. Ballina kishte ngjyrë dheu, dhe kjo jo e rastit. Grafemat e bardha, në mes qiriu dhe libri si simbol iluminar, me gjithsej dhjetë shkrime eseistike, interpretuese, pasqyruese dhe in- formative, njëzet poezi autorësh të ndryshëm, shqiptarë dhe të huaj, dhe një fragment proze. Si revista e parë letrare e shqiptarëve të Kosovës, e cila doli menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore, për një kohë do të botojë edhe tekste jashtë fushës letrare, si letërsi popullore, tekste të muzikologjisë dhe të gjuhësisë. Më vonë i kushtohej rëndësi edhe arteve pamore. Në pjesën më të madhe vërehet dora e Mekulit, i cili shfaqej me status të katërfishtë: redaktor, eseist, poet, përkthyes.

Si redaktor a kryeredaktor, tashmë kishte politika të qarta në renditjen dhe përzgjedhjen e teksteve.

Si eseist, kishte marrë rolin e mësuesit, që të shpjegojë natyrën e letërsisë dhe rëndësinë e punës krijuese.

Si poet, zgjodhi poezinë përkushtuese në frymën ideologjike, po flasim për numrin e parë.

Si përkthyes, nuk ishte i vetëm: bashkëpërkthente me Mark Krasniqin, Nexhat Begollin, më vonë edhe me përkthyes të tjerë. Ajo që është për t’u admiruar, ishte fryma e hapur e bashkëpunimit, llojllojshmëria në rubrika nga përsiatja e thellë, deri te folklori, muzikologjia, madje e prezantuar me partiturë muzikore, siç ndodh në shkrimin e Lorenc Antonit. Që në numrin e parë, përveç pretendimeve të kritikës së mirëfilltë, pjesë e revistës ishte edhe recensioni, pastaj bibliografia e librave dhe e broshurave të botuara gjatë vitit 1949 dhe, në përmbyllje, konkursi për pjesë dramatike, novelë, poemë, ese, këngë korale. Për kohën, ky ishte koncepti i një reviste kulturore shumëdimensionale e paparë deri atëherë në letrat shqipe.

5.Vitet

Nga viti 1950, Jeta e re bëhet revistë dymujore, e cila doli me faqe të shtuara, për t’u bërë pas një kohe revistë tërësisht letrare.

Në vitet 60-të e 70-të, tashmë revistë e konsoliduar, e autorëve të konsoliduar në të gjitha zhanret, autorë të cilët më vonë do të dëshmohen edhe me libra autorialë dhe do të reprezentojnë letërsinë shqipe jo vetëm të Kosovës.

Në vitet 80-të, edhe pse kishte arritur në një numër prej shtatë mijë kopjesh, me mjeshtëri i kaloi zhvillimet politike e nacionale në Kosovë, duke ruajtur me çdo kusht traditën, identitetit letrar dhe kulturor të shqiptarëve të Kosovës.

Në vitet 90-të, në rrethana të okupimit serb, revista pësoi fatin e institucioneve të tjera shkencore, kulturore dhe arsimore të Kosovës. Ndonëse botimi i saj nuk u ndërpre, gjatë kësaj periudhe ajo doli me numra e faqe të reduktuara. Vetëm pas luftës së fundit, sërish ajo u rikthye në dorë të lexuesve të saj.

6.Autorët

Nga fillimi, përveç Esad Mekulit, me shkrime të tyre paraqiten Mark Krasniqi, Rexhep Hoxha, Enver Gjerqeku, të cilët më vonë do të shndërrohen në autorë përfaqësues të kësaj periudhe të letërsisë shqipe. Siç është thënë edhe më herët nga krijues, bashkëveprimtarë të tij, nga revista Jeta e re dolën dhe u kultivuan breza shkrimtarësh e personalitetesh të kulturës, si: Ramiz Kelmendi, Rexhep Qosja, Adem Demaçi, Nazmi Rrahmani, Din Mehmeti, Anton Pashku, Azem Shkreli, Ali Podrimja, Bedri Hysaj, Fahredin Gunga, Qerim Ujkani, Beqir Musliu, Ibrahim Rugova, Sabri Hamiti, Musa Ramadani, Teki Dervishi, Flora Brovina, Edi Shukriu, Eqrem Basha, Hasan Hasani, Mehmet Kraja, etj.

Sot, që të gjithë janë autorë. Kush më shumë e kush më pak krijoi identitetin e vet në letërsi e kulturë, në shkencë e politikë. Prandaj, mund të themi se pjesa më e madhe e tyre janë sinxënësit e tij, Esad Mekuli prijësi dhe udhëzuesi i tyre.

7.Esad Mekuli, Jeta e re dhe ne të tjerët

Esad Mekuli revistën letrare Jeta e re e drejtoi për 23 vjet. Deri atëherë, jo vetëm që revista u shndërrua në ikonë, por edhe letërsia shqipe mori faqe tjetër, letërsi e provuar dhe e sprovuar në zhanre dhe forma të ndryshme, në modele e poetika, në vizione dhe vokacione të reja, të cilat i lexojmë sot, i interpretojmë sot dhe sot krenohemi me to. Më pas, detyrën e Esad Mekulit, jo vetëm si drejtues reviste, por edhe si krijues, në kushte dhe rrethana herë më të lehta, herë më të vështira e udhëhoqën:

1.Rrahman Dedaj, poet 2.Rexhep Qosja, kritik, historian i letërsisë, publicist dhe prozator 3.Ali Demë Jasiqi, kritik letrar 4.Sali Bashota, studiues, poet dhe profesor i letërsisë 4.Demë Topalli, poet. Me iniciativën e këtij të fundit, në vitin 2010, u formua një redaksi e re me kryeredaktor Ag Apollonin dhe Jeta e re filloi sërish rrugëtimin e saj, mirëpo tash me një koncept dhe fizionomi të re, me tre numra në vit, me nga 400-450 faqe, duke pasuruar gjithashtu rubrikat ekzistuese dhe nga viti 2013, duke hapur rubrika të reja. Kështu, nga viti 2010 e deri më sot, përveç autorëve shqiptarë të brezave të ndryshëm, në rubrikat e saj, si: Ligjëratë, Prozë, Poezi dhe Kritikë/ Ese, janë prezantuar mbi 100 autorë të huaj periudhash, rrymash e drejtimesh të ndryshme letrare. Është për t’u theksuar këtu posaçërisht rubrika e re Dossier, në të cilën, në një hapësirë prej 50-60 faqesh janë prezantuar autorë të zgjedhur nga letërsia botërore.

Përfundimisht, edhe autori i këtyre rreshtave, bashkë me miq krijues, janë të përkushtuar që ta ruajnë frymën identitare të saj, duke ndjekur parimin e kryeredaktorit të saj të parë, i cili ishte i hapur ndaj vlerave artistike e profesionale (jo ndaj ideologjisë), me shpresën që edhe të tjerët, pas nesh, do ta ndjekin këtë rrugë gjithnjë në hap me kohën dhe zhvillimet e reja kulturore në botë.

Ky do të ishte nderimi më i madh që do t’i bëhej Esad Mekulit sot! Ky do të ishte nderimi më i madh që do t’i bëhej Esad Mekulit nesër!

Bibliografia

Për ty, vjersha, Prishtinë 1955, 63, 67.

Dita e re, vjersha, Prishtinë, 1966, Shkup, 1977.

Avsha ada, vjersha, Prishtinë, 1971, 75.

Vjersha, Prishtinë, 1973.

Brigjet, vjersha, Prishtinë, 1981, 85.

Rini e kuqe, vjersha, Prishtinë, 1983.

Libra të botuar:

B. Qopiqi: Patrollxhija, poemë, Prizren, fundi i vitit 1944.

Përkthime në gjuhën shqipe:

V. Majakovski: Lexo e gjezdis Kinë e Paris, poemë (me M. Krasniqin), Prishtinë, 1948.

A. S. Pushkini: Përralla mbi gjelin e artë – me M. Krasniqin, Prishtinë, 1949.

P. Voranci: Lulet e Shëngjergjit, tregime, Prishtinë, 1951, 66.

I. A. Krillovi: Përralla, Prishtinë, 1952.

P. P. Njegoshi: Kunora e maleve – me Z. Nekajem, Prishtinë, 1952.

Xh. Londoni: I ikuri, roman, me T. Hatipin, Prishtinë, 1955.

Shkëndijat e para, zgjedhje nga poezia dhe proza në shqip, me Z. Rexhën, M. Gjevorin dhe V. Shitën, Prishtinë, 1956.

V. Filipoviqi: Oda e errët, dramë, premiera në Prishtinë, 1956.

S. Jesenini: Ana Snegina, poemë, Prishtinë, 1956. V. Nazori e

B. Qopiqi: Tregime nga lektyra shkollore – me T. Hatipin, Prishtinë, 1957. Q. Sijariqi: Bihorasit, roman, Prishtinë 1957.

Ushtari i mirë Shvejku, dramat, sipas romanit të Hashekut, premiera në Prishtinë 1957.

I. Andriqi: Oborri i mallkuar, me T. Hatipin, Prishtinë, 1957, 75.

V. Majakovski: Tetori, vjersha, Prishtinë, 1958.

S. Jesenini: Rruga ime, vjersha, Prishtinë, 1958.

D. Kostiqi: Shpella e shurdhët, roman, Prishtinë, 1958.

I. G. Kovaçiqi: Humnera, poemë – me R. Hoxhën, Prishtinë, 1958, 78.

A. N. Ostrovski: Pylli, dramë, premiera në Prishtinë, 1962.

I. Mauzhuraniqi: Vdekja e Smail-agë Çengiqit, Prishtinë, 1963.

B. Nushiqi: Komedi të zgjedhura, me T. Hatipin, Prishtinë, 1964.

A. Shkreli: Beli karavan, roman, Prosveta, Beograd, 1963.

B. Bokshi: U očekivanju, vjersha, Bagdala, Kruševacm 1967.

J. Relja: Nita, Bagdala, Kruševac 1968.

A. Podrimja: Dozivi, vjersha, me M. Gashin, Bagdala, Kruševac, 1968.

A. Gajtani: Svetlosti u srcu, vjersha, Bagdala, Kruševac, 1968.

I. Kadare: General mrtve vojske, roman, Bagdala, Kruševac, 1968,

Disa përkthime në serbokroatishte: Bgd. 1977.

F. Gunga: Do rta dobre nade, vjersha NOLIT, Beograd, 1973.

R. Qosja: Živa sfinga, Jedinstvo, Prishtinë, 1976.

R. Qosja: Smrt vrega iz očiju, tregime, Narodna knjiga, Beograd, 1976.

A. Shkreli: Pesme-Vjersha, dvojezično, Narodna knjiga, Beograd, 1976.

E. Gjerqeku: Tragovi, vjersha (me R. Ismajlin), Novi-Sad 1978.

A. Gajtani: Ti pesmo, ti ptico daleka, vjersha, Jedinstvo, Prishtinë, 1979.

F. Hoxha: Kad proleće kasni, Partizanski dnevnik, 4 jul, Beograd, 1979

Marre nga Jeta e Re Nr.3 2016

Gazeta

Shfrimet e një prodhuesi të vajit të ullirit

Myrto dhe nipi nga Anglia rrëfim nga Gëzim Zilja

“Prometeu” që do të çojë “Zjerm”-in e shpirtit shqiptar në Eurovision 2025 – nga Albert Vataj

Kongresi i Shteteve të Bashkuara të Amerikës: Jo influencës komuniste në shkollat amerikane! – nga Frank Shkreli