Et’hem Haxhiademi,
dramaturgu i heronjve mitikë që vdiq në qelitë e Burrelit
nga Josif Papagjoni
Bën-ç’bën dhe era e ndërrimit të kohëve, ndryshe thënë “era e lirisë së gjykimit”, fryn e shkund përgjumjen e trurit, mpakur nga kastrimi politik e ideologjik; fryn e shkund, rrjedhimisht, edhe vetëdijen e mortifikuar kritike dhe estetike. Atëbotë, mbi portrete njerëzish të lënë enkas apo dhunshëm në harresë, teksa ajo “era” (e rivlerësimit) ua heq llomin, blozën dhe pluhurin e mbetur prej asaj kohe të vdekur (në rastin tonë, diktaturës komuniste), ne zbulojmë diç që edhe e dinim, e parandienim, a diku e kishim dëgjuar, por edhe që s’e dinim e s’e prisnim. Dhe gjendesh si përpara një zbulimi, qoftë ky edhe rizbulim. Kështu më ka ngjarë vite më parë kur pata lexuar tragjeditë e Et’hem Haxhiademit. I sjellë në galerinë e kohës së re dhe sy-për-sy ndaj publikut të ri, portreti i tij letrar, që e ke vënë përpara tavolinës së studiuesit, tash tjetër dukë të jep. Tjetër hir. Si ato shtatoret e mermerta kur i nxjerrim nga dherat e belbëta. Ne thuajse habitemi, mirakandemi, por edhe mëria me kohën e “vdekur” na tranon e ngulfat: Pse kjo kohë dreqi ka qenë aq e pamëshirshme, aq mosmirënjohëse?! Ndër portretet, që dikur letërsia shqipe, më ngushtë dramaturgjia, pat thadruar në relievet e memories së saj duke blatuar jo thjesht një sukses, por thuajse një model a paradigmë dramaturgjike (në optikën diakronike), ishte edhe Et’hem Haxhiademi (1900-1965): dramaturg, poet, publicist. Para vitit 1990 ai ishte një emër i mallkuar, si dhe shumë të tjerë (p.sh. Fishta, Koliqi, Floqi). Breza studentësh në Akademinë e Arteve dhe Fakultetin e Gjuhë-Letërsisë as e dinin se kush qe ky njeri e shkrimtar. Pas vitit 1990 diçka është shkruar, doemos (kujtoj këtu një shkrim të Aurel Plasarit në fillim vitet ’90, më së shumti për tragjedinë “Abeli”; ose një tjetër shkrim të Tomor Plangaricës). Por ende është pak dhe jo aq sa mbamendja letrare e dramaturgjike (si historishkruarje) ta shënojë në kalendarin e emrave me kontribut të veçantë e përtëritës në rrugëtimin artistik të teatrit shqiptar. Heshtja e gjatë që pat mbuluar emrin e tij kishte, mepatjetër, një shkak politik: Zyrtar i lartë në qeverinë e Zogut si nënprefekt në disa rrethe, kundërshtar i tij, nacionalist i flakët, ndër themeluesit e Ballit Kombëtar me prirje të moderuara, anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve më 1945, i dënuar me burgim të përjetshëm nga gjykata komuniste më 1946, dënim i kthyer në 20 vjet burg (nga ndërhyrja e Aleksandër Xhuvanit, Ymer Dishnicës etj.), ai vdiq në qelitë e Burrelit në moshën 63 vjeç nga një atak në zemër (gjithsesi i dyshuar).
***
Et’hem Haxhiademi lindi më 8 mars 1902 në Elbasan. Studimet në shkollën e mesme i filloi në Leçe të Italisë dhe i përfundoi në Isburg të Austrisë. Edhe studimet në shkencat politike-juridike i bëri të ndërprera, i filloi në Berlin të Gjermanisë dhe i mbaroi në Vjenë të Austrisë. Pra, ai doli nga ajo magje me miell të pakët, ku shteti dhe populli shqiptar mundën të gatuanin me shumë mund e dashuri inteligjencien e tyre nëpër universitetet e ndritura të Evropës Perëndimore. Shpejt ai spikati për kulturën e tij. Për shijen… për mendjen e rafinuar estetike. Kishte pasion tragjedinë, madje kur sa kish mbushur 14 vjeç pat provuar të shkruante një të këtillë.
“Një ditë u ngula në nji tryezë dhe fillova të shkruej një dramë, natyrisht me subjekt kombëtar, siç ishte koha. Rrija pra me ditë me radhë, nganjëherë linja edhe shkollën pa e frekuentue. Kur më pyetshin njerëzit e shpisë çfarë baj, nuk i dëfteja. Në fund mas nja dy mujësh e sosa dramën dhe ia tregoj tim eti, i aftë me e gjykue” – shkruan ai në “Shënime mbi jetën time” dërguar poetit Lazgush Poradeci.
Krijimtaria e E. Haxhiademit është shumëfarëshe, por bëri emër veçanërisht në poezi, publicistikë dhe dramaturgji. I pajisur me koncepte letrare e teatrore të kohës, ai u bë në dramën shqipe një nga stilistët dhe udhëhapësit e modelit mitologjik e modernistë, duke risjellë në subjektet e moçme shtresime e ngjyresa të kohëve aktuale me theksa mbi anët morale dhe ekzistenciale të njeriut. Qysh i ri botoi në revistat e kohës, si: Illyria, Minerva, Djalëria etj., vjersha e cikle poezish lirike për dashurinë, natyrën, përjetimet e llojllojshme djaloshare, me një ton herë-herë ekzaltues, romantik e patetik. Zotërues i mirë i latinishtes, ai përktheu në shqip Bukoliket e Virgjilit. E nisi këtë punë qysh kur ishte nxënës në Leçe të Italisë dhe e përfundoi kur ishte student në Gjermani.
E. Haxhiademi është pa dyshim ndër dramaturgët më në zë në historinë e dramaturgjisë shqiptare, posaçërisht në vitet ’30. Për 50 vjet gjatë periudhës së diktaturës komuniste ai u pa veçse si shkrimtar tradicionalist, fetar e mitologjik, kinse jo realist, apo fantast, ekzotik, reaksionar etj. Teksa e këqyrim nga sot, mund të themi se poetika e dramave të tij, në një hulli, i ngjason asaj të neoklasicizmit, ku kërkohet një raport eliptik midis detyrimit moral e shtetëror kombëtar, nga njëra anë, dhe pasioneve të furishme që rëndom e shkatërrojnë personalitetin e njeriut dhe sjellin udhë pa krye, krim, tradhti, deformim shpirtëror, nga ana tjetër. E mira, e hirshmja, e bukura dhe e madhërishmja, të bartura kryeherit nga protagonisti, ballafaqohet e kërleshet me të keqen, të ulëtën, të shëmtuarën, të përçudshmen, si dhe negacione të tjera të bartura tashmë nga antagonisti gjegjës. Ai solli modelin e tragjedisë në vargje, i përdorur shpesh nga autorët romantikë, ku gërshetohen emocione e pështjellime psikike, që shkojnë deri në zgrip, me arsyetime të tipit iluminist. Porse, nga ana tjetër, dramat e tij, sikundër mëtonte vetë Haxhiademi, “ngacmonin” plagë shoqërore dhe ofronin shanse zgjidhjeje e mirëkuptimi. Tragjeditë më të njohura të tij janë Ulisi (1931), Akili (1931), Aleksandri (1931), Pirrua (1934), Skënderbeu (1935), Diomedi (1936), Abeli (1939). Lënda që është gatuar në tragjeditë e tij është marrë e gjitha nga mitologjia greke, nga Bibla si dhe nga historia e lashtë e shqiptarëve. Sado që këto mite ishin të njohura, përkundrazi në tragjeditë gjegjëse nuk tërheq aq kureshtja që vjen prej fabulës dhe rrëfimit si të tillë, por ajo që krijohet nga pikëtakimi me realitetin e mëvonshëm, ku e moçmja i flet të sotshmes, kurse e sotshmja riformësohet hipotetikisht në kurmin e mitit, legjendës apo historisë së mbyllur. Në këtë mënyrë, te tragjedia Ulisi ai ripohon nevojën e njeriut për familjen si Atdhe dhe Ide, tashmë jo me peripecitë e Ulisit për të rigjetur Penelopën dhe Itakën, por peripecitë e tjera të mëpastajme, që e mbajnë ende në fatkeqësi, ankth e kllapi, për shkak të lojës së hyjnive dhe fatit të paracaktuar, për t’u grindur me të shoqen dhe për t’u vrarë nga i biri që ka pasur me Çirçen gjatë kthimit nga Troja në Itakë, Telegonin. Ka pra një hakmarrje, apo gjakmarrje, në linjën vertikale At-Bir, por tanimë nga poshtë-lart. Përtej fatalitetit që ofronte vetë miti i Odiseut, dramaturgu risjell në vëmendje edhe dy përqasje psikologjike që burojnë nga modeli ynë antropologjik: ndëshkimi i një dashurie të braktisur (djali ilegjitim që vret të atin) dhe hakmarrja pakrye, që e shndërron heroiken, të madhërishmen dhe meritën në ndëshkim të pakthyeshëm, në alogjizëm dhe verbëri. E pasur me aventura, paranoja dhe elementë të mrekullisë, tragjedia gjakon drejt formës moderne të risemantizimit të mitit klasik, duke e shndërruar atë në argument të fatalitetit të ekzistencës njerëzore si të tillë, të frikës dhe misticizmit, të keqkuptimit dhe të absurdit, ku jeta shndërrohet në një makth, e pasuar nga një seri keqkuptimesh dhe pandehmash sfilitëse.
Tek tragjedia Akili autori përkap temën e tradhtisë dhe intrigës, që shtie në kurth kryetrimin e grekëve, Akilin, duke e vrarë në tempullin e Apollonit. Përpos nevojës së një heroizmi dhe bëme trimërore racionale e në shërbim të paqes dhe ndalimit të luftë, në tragjedi vjen si argument qendror manipulimi i dashurisë së Poliksenës, bijës së mbretit Priam të Trojës, ndaj Akilit. Përdorimi që i bëhet kësaj dashurie të pastër nga Priami, i ati i saj dhe mbreti i Trojës, më pas edhe nga Paridi, për të vrarë Akilin, edhe pse ky i fundit ushqente një ndjenjë të fortë dashurie dhe tejet fisnike, thekson edhe njëherë lojën e fatit mbi personazhet, sikurse idenë se urrejtja e shkaktuar prej një lufte gjakatare si dhe synimet politike për triumfin e pushtetit, shkelin pamëshirë mbi ndjenjat e çiltra të dy të dashuruarve, sido që me përkatësi nga popuj armiq. Me gjithë ndërlikimet e shumta të tragjedisë, theroria e dashurisë mbetet një apel përhirues për ndalimin e luftërave, urrejtjeve, në këmbim të paqes dhe pajtimit. Sido që e pamundura bëhet e mundur (dashuria e Akilit me Poliksenën), ajo e mbyll ciklin e vet në formën e një krimi të pastër, në rrënjë të të cilit vendoset tradhtia. Duket një hop se autori ka patur në mendje, ndoshta, edhe tragjedinë e Shekspirit “Romeo dhe Zhuljeta” në qasjen se si alternohet dashuria me rrethanën penguese të saj, prej nga vjen edhe fataliteti dhe pamundësia e kësaj dashurie, ndërgjegja e bjerrur nga lakmia dhe tepria e pushtetit si dhe thirrja për tejkalimin e armiqësisë.
Tragjedia Aleksandri sjell paradigmën e madhërimit të prijësit dhe mbretit të ardhshëm dinjitoz, Aleksandrit, të vetëpërmbajtur dhe të arsyeshëm, që di të ruaj gjakftohtësinë dhe drejtpeshimin e merituar në rrjedhën e ngatërruar të ngjarjeve. E tejngopur me peripeci, falë një intrige të ndërlikuar, mbushur me pusira e vrasje, vepra sjell në vëmendje ambiciet për pushtet dhe karrierat e përgjakura nga trashëgimitë mbretërore të mohuara apo të vëna në dyshim, si ajo e Aleksandrit prej pretendentëve të tjerë të kurorës (vriten njëherësh mbreti Filipi II, babai i Aleksandrit, Kleopatra gruaja e dytë e Filipit, Pausani dhe Atali). Ndonëse gjithçka kryhet në funksion të trashëgimisë legjitime të kurorës nga Aleksdandri, vetë heroi sakaq është i drejtë, mendjekthjellët, madje mban qëndrim të rreptë edhe ndaj të ëmës, Olimpiadës, kur ajo vret shemrën e saj, Kleoptarën shtatzënë. Edhe te tragjedia tjetër, Pirrua, E. Haxhiademi sjell po atmosferën e karrierave të përgjakura pushtetore, kësaj radhe të Pirros së Epirit kundër bashkë-mbretërorit, Neoptolemit, duke i mëshuar sfilitjes dhe ankthit të pushtetarit të madhërishëm dhe ambicioz, që e merr dhe e mban pushtetin sa me forcë e guxim, po aq edhe me dinakëri, vrasje e kulisa. Historia pëson ndryshime në favor të rritjes së kureshtjes dhe trysnisë (suspansës), duke e profanizuar jo pak krejt linjën subjektore. Veç Neoptolemit, Antigonës dhe Pirros, që janë personazhe të formatit të tragjikes, Mirtili, Geloni dhe sidomos Kadmja, motra e Neoptolemit, sjellin karaktere me botë komplekse, i pari besnikërinë, i dyti ambicien dhe e treta pasionin e pakontrolluar erotik. Kjo e fundit, Kadmja, me linjën që sheston në tragjedi, motërzon në thelb arketipin e dramës romantike, me ndërlikime të qëllimta për të rritur efektin sentimental (ajo dashuron Pirron, dhe kur ky s’i përgjigjet dashurisë së saj, e akuzon se e ka turpëruar, më pastaj helmon veten dhe vdes në këmbët e tij). Vepra ka shumë vdekje njëherësh, veçori kjo e tragjedive shekspiriane, prej nga duket se edhe është ndikuar. Të dyja tragjeditë i lidh zinxhiri i vrasjeve politike për pushtet e sundim. Nga kjo pikëpamje, ato cekin hapësira gjithëkombëtare, pra janë universale, përtej kufijve të popujve e shteteve të ndryshme, përtej një caku kohor të dhënë; dhe, nga ana tjetër, ato cekin një realitet të prekshëm dhe të nënkuptuar shqiptar: mbretërimin e Ahmet Zogut (si monark i mirëpritur, por edhe me likuidimet politike të kundërshtarëve). Kjo nuk thuhet, por mund, dhe duhet nënkuptuar, në vitet kur janë shkruar tragjeditë, e para më 1928 (kur shpallet Monarkia) dhe e dyta me 1934.
Në dimensionin e të madhërishmes mbruhet prej dramaturgut figura historike e heroit tonë kombëtar në tragjedinë Skënderbeu. Tanimë ndiqet linja e mitizimit të pastër të Skënderbeut si hero legjendar, prijës mendjendritur, mbret largpamës, fatos i krishterimit, bashkëshort i denjë, njeri i urtë, i mençur e racional që di të falë si gjeneralin e tij, Moisiun, ashtu edhe smirën dhe ambicien për lavdi e pushtet të Zanfinës, gruas së Moisiut, duke llogaritur përmbi to interesin e kombit dhe atdheut. Nga ana tjetër, si udhëheqës vizionar dhe i rreptë, ai e mposht ndjenjën e dhembshurisë së ungjit për ta falur Hamzain, nipin e vet, duke vlerësuar mbi gjithçka interesat e shtetit dhe të kombit, në raport me ato vetjake. Mepatjetër që në vegimin politik të Haxhiademit, si te figura e Pirros (tragjedia homonime), ashtu edhe ajo (sidomos) e Skënderbeut, është i përfshirë modeli i monarkut mendjendritur, të fortë – referencë e unitetit kombëtar, sikundër ngjan se ai aludon, sado larg e larg, për mbretin Zog. Së paku, dramaturgu e hamendëson këtë si një shans të mirëpritur, në voli të forcimit të shtetit shqiptar ende të brishtë, pas katrahurave të viteve ’20…
Një vit pas tragjedisë Skënderbeu, më 1936 ai botoi tragjedinë Diomedi. Ndodhitë vendosen më thellë, në periudhën e mbretërimit ilir, mbretit Daun, fill pas rënies së Trojës dhe ndihmën që jep trimi legjendar grek, Diomedi, në shpartallimin e ushtrisë së mesapëve që sulmuan ilirët dhe mbretërinë e tyre të zhvendosur në Itali. Sido që hasim sërish tablonë e oborreve mbretërore dhe pretendimin për pushtet, mbushur plot dredhi, pabesi, kulisa prej Alainit, vëllait të Diomedit, dhe Evipes, vajzës së Daunit, nga ana tjetër, vepra bën objekt po aq fisnikërinë, devotshmërinë, deri edhe rivendosjen e të drejtës së shkelur (Diomedit të vrarë në pabesi nga i vëllai). Në këtë mënyrë, mbreti ilir Daun bëhet bartës i drejtpërdrejt i së drejtës. Mbivendosja e poetikës së romantizmit në tragjedi, me perpiecitë e sjella në dashurinë e Alainit me Evipen, bëhet një bosht i dytë tematik, tashmë në sensin e kritikës kundër teprisë, pabesisë dhe pasioneve të pakontrolluara, të cilat e shndërrojnë vetë dashurinë në një pretekst krimi dhe demonizimi. Ajo që e afron së tepërmi mesazhin e tragjedisë me shtresimin etnopsikologjik si shqiptarë, është ndëshkimi pa kushte i vëllavrasjes, sado në favor qoftë ajo (përkohësisht) ndaj atij që dhuron të drejtën: Mbretit dhe pushtetit mbretëror. Mospranimi i vëllavrasjes shndërrohet nga autori në kod qëndrimi, vlerësimi dhe reagimi: një kod parak, sa arkaik e me mbartje mitologjike e religjioze (ndëshkimi i vëllavrasjes në rrëfenjën biblike dhe në mit), aq edhe bashkëkohor (ndëshkimi i përçarjeve politike, gjer edhe të doktrinës komuniste që ndiqte parimin e “luftës së klasave”). Paçka se rrëfenja mitike në tragjedi rreket të huazohet në një sfond historik të paragjykuar si i njëmendtë, autori e profanizon subjektin për ta bërë më provokues për realitetin social të kohës. E njëjta klishe vepron edhe te tragjedia e fundit Abeli, e cila sjell apelin për drejtësi dhe baraspeshim në vlerësimin e fëmijëve brenda familjes, rrjedhimisht brenda një shoqërie, mbretërie e më gjerë, për të shmangur lulëzimin e smirës dhe ambicies, pra dhe përjashtimin, lindjen e urrejtjes, për rrjedhojë krimin. Vepra vetëm sa merr shtysën nga bibla dhe i gjegjet rrëfenjës së “Familjes së shenjtë” si subjekt, por në fakt autori, sikurse e pohon në parathënien e tragjedisë, synonte “të ngas një plagë shoqërore”.1 Sakaq, tragjedia paraqet disa ide universale, si ajo e fatit vështirë të ndryshueshëm të dhënë nga Hyu (nëpërmjet Adamit), e natyrës së papërsosur të njeriut, që udhëhiqet nga instinkti dhe pasioni (Eva), e fatalitetit të qenies si e tillë, e vëllavrasjes së shkaktuar nga xhelozia dhe urrejtja (Kaini) dhe ajo e mirësisë dhe pafajësisë (Abeli). Tragjedia është nga më të punuarat në konceptimin dhe universialitetin e saj, por edhe në pikëpamjen e vargut poetik dhe ritmit. Tragjedia lëvron paradigmën kristiane të dashurisë absolute, të pakushtëzuar e pa paragjykime, që sjell veçse ndalimin e urrejtjes, pajtimin dhe kuptimin e mesazhit mesianik të njohjes së drejtësisë hyjnore, përndryshe ndëshkimi, fataliteti dhe vëllavrasja kurrë nuk do të reshtin. Shqiptari kundër shqiptarit – ka qenë dhe mbetet një rrezik i madh.
Për integrimin e kohëve dhe risemantizimin e historive të personazheve të lashtë, E. Haxhiademi ka përdorur po ashtu edhe elementet e simbolit, alegoritë, palimpsestet dhe asociacionet, duke i modernizuar subjektet dhe duke i përshtatur ato më fort në mese familjare e intime, sesa sociale e gjithëpopullore. Kësisoj, “madhështia” e heronjve mitikë e historikë bëhet më e kuptueshme, më e përkorë dhe më e thjeshtë, e përditësuar brenda kontekstesh e marrëdhëniesh sa më njerëzore. Ata zhvishen nga aureola përrallore ekzotike dhe synohet të qasen me njeriun e kohës (vitet ’30 dhe problemet e shoqërisë shqiptare), paçka se jo mes spikamash prore të dukshme. Diç e tillë e lë tipologjinë e dramave të Haxhiademit midis neoklasicizmit dhe një mbishtrese romantike, pa arritur dot në rivlerësime thelbore të mitit, heroit apo historisë, me operacione ideore që do të bënin prerje të thella e do të sillnin gjer edhe përmbysje në vlerësimet e gjeratëherëshme. Andaj edhe ato nuk e prekin dot tipologjinë e dramave të avanguardës dhe modernizmit që risemantizonin korpin e miteve të moçme. Nga ana tjetër, sqima, kultura, tok me nevojën e artikulimeve sociale, politike e etike të njeriut e shoqërisë shqiptare të viteve të monarkisë, e bëjnë dramaturgjinë e tij të mirëpritur dhe funksionale. Ndonëse në to ka një hapësirë shumë më të gjerë monologu me karakter herë-herë edhe didaskalik, ndonëse aksioni humbet e shkrydhet nën retorikën e fjalës së tepërt, ndonëse suspansa (tensioni, trysnia) nuk arrin ta mbajë ndezur kureshtjen dhe gjendjen e lartësuar shpirtërore të lexuesit-spektatorit, megjithatë ato krijuan një hulli të munguar e vetanake në dramën shqipe të viteve ’30, madje gjerësisht në letërsinë shqipe. Dhe kjo është diçka që nuk mund të anashkalohet.
Vepra poetike – Lyra 1939
***
Më në fund, tragjeditë e Et’hem Haxhiademit, qoftë pse me migrime në realitetet e largëta – mitike, ekzotike, historike – askurrë nuk kanë ndërmend t’i largohen njeriut të kohës. Kjo ndihet, por edhe deklarohet prej tij. Ato s’i largohen as njeriut si qenie humane. Kësodore, idetë filozofike që vijnë përmes tragjedive kanë edhe një nënshtresë të ndjeshme ekzistencialiste, që i takojnë jo thjesht dhe vetëm një kohe a hapësire sociale të dhënë, por gjithëkohësisë dhe universialitetit të qenies njerëzore. Kjo shfaqet në linjën e anktheve, sikundër në duelin e të mirës me të keqen brenda vetë qenies. Paçka se mbi ligjërimin dramatik peshon një stil e parapëlqim shpesh racional e me tepri parashtrimesh logjike-cerebrale, megjithatë si kundër-rrjedhë dramaturgu mbishtreson monologë hermetikë a qëndrime e gjësende ambiguide, që veçse hamendësohen, çka sjellë si pasojë edhe situata jermi dhe konflikti të brendshëm bashkëshoqërues. Mund të thuhet, atëherë, se tragjeditë e E. Haxhiademit, në një aspekt, janë prijëse të atij modernizmi të brishtë në dramaturgjinë shqipe, ku lënda mitologjike dhe biblike rikuptimësohet, qoftë dhe pjesërisht, saje porosisë autoriale, shqetësimeve të njeriut të kohës, si dhe vetë shoqërisë.2
(Footnotes)
1.Haxhiademi, Ethem, Dy tragjedi, “Abeli”, Rilindja, Prishtinë 1990, f. 8.
2. Nirvana, Vangjo – Etëhem Haxhiademi – dramaturg humanist, “Minerva”, Tiranë, 1934, nr. 23-24, f. 33-35.
Spasse, Sterio – Pirrua, një tragjedi e re e Etëhem Haxhiademit, Rilind ja, Korçë, 1935, nr. , f. 9-13.
Shtylla, Behar – Tragjeditë e Haxhiademit, Shkëndija, vjeti II, 1941, nr. 4, f. 123-136.
Xhuvani, Aleksandër, Një tragjedi e re shqipe (Skënderbeu i Etëhem Haxhiademit), Iliria,Tiranë, 1936, nr. 37, f. 4.
Tarro Elvira, Etëhem Haxhiademi, Tomorri i Vogël, 1942, nr. 6, f. 1-2.
Plangarica, Tomorr – Mesazhe që nuk mënojnë të vijnë, sërish, tek lexuesi, Gazeta 55, maj, 2003.
Islami, Nebi, Historia dhe poetika e dramës shqiptare 1 (1886-1996), Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Arteve, Art Qendra, ARTC Prishtinë, 2003, f. 11-131.
Hamiti, Sabri. Letërsia bashkëkohore, Vepra letrare, nr. 9, Shtëpia Botuese “Faik Konica”, Prishtinë, 2002, f. 559-573.
Elsie, Robert: Letërsia shqipe. Një histori e shkurtër, Scanderbeg books, Tiranë, 2006, f. 158-159