Fatalizmi – lëkura jonë e shagrinit*
nga Artan Kafexhiu
Fatalizmi ka qenë e vazhdon të jetë një bashkudhëtar kohor, i binjakëzuar me ujdhësën shqiptare, që në kohërat kur ndoshta, kujtesa kolektive nuk ishte ngjizur akoma. Mund ta pikasësh kudo; në këngë, përralla, në legjendat e gurëzuara, apo në jehonën, që përcillet tek ne nga thellësia e kanioneve të miteve. Fatalizmin në shprehjet e sjelljet e përditëshme; shfaqet sëbashku me shpresën e zgjimeve mëngjezore, avullon sëbashku me vesën, na kapllon në dremitjet e netëve, e na përcjell në një botë endërrash të lodhura.
Vështrimi fatalist i jetës, mbështjell shpatullat e kërrusura të shqiptarëve, si një lëkurë shagrini.
Ndër shqiptarë, fatalizmi përjetohet edhe më intensivisht, shfaqet shumë më i personalizuar në çdo qelizë të jetës shqiptare, i kombëtarizuar deri në kufirin e paranojës. Shqiptarët e pranojnë fatin e tyre si bij të përbuzur, si të “pafatë”, me një barrë shkencë shpjeguese fataliste bestytnish, mbi përse-të e një fati të tillë.
Gjykimi i fatit të tyre, fillon me nënshtrimet pesimiste, – “kur vjen e keqja hapi derën, nuk mundesh ta ndalosh dot,” – e të çon deri tek gryka e pusit, – “e keqja kur troket, nuk vjen vetëm, kështu që hapi derën dy-kanatash…”
Për ne, fatalizmi është pjesë e psiqikës kombëtare, një lloj epidemie, fenomeni kronik, normë kolektive, ku përjashtimet janë si gurë hajmalie, të humbur në Kashtën e Kumtrit.
Të prekur vetë nga një epidemi e tillë, me vite jemi endur shpresëhumbur, duke kërkuar një diagnozë me të saktë të sëmundjen ngjitesë, që na prek të gjithëve në të arealit shqipfolës, që në lindje. Duam të mësojmë më shumë për origjinën e saj, ndoshta duke dëshëruar një prognozë shpresëushqyese.
Variantet e saj, por veçse episodike, i kemi hasur edhe në Perëndimin e largët, me mijra kilometra nga shagrini shqiptar. Ndoshta të huajt, ndërmarrjen tonë do ta konsideronin një trill prej të marri. Atë që ne kërkojmë të “zbulojmë”, ndoshta s’është gjë tjetër, veçse një formulim, që një inxhinier amerikan, njëfarë Eduard Mërfi (Edëard Merphy), i ka dhënë autoritetin e një “ligji” kaq të lakuar në masën e njerëzve, – një ligj që mban emrin e tij, i njohur si Ligji i Mërfit. Në një shqipe të thjeshtë e të patrazuar, ky ligj pak a shumë thotë se “çfarë mundet të shkojë për keq, do të shkojë për keq…”
Paranoja shqiptare, është varianti apo shëmbëlltyra, deri-diku, besnike e këtij ligji. Por ndërkohë, që shohim paralelizmin e epidemisë ballkanase, të shfaqet krejt rastësisht, në një botë kaq të ndryshme, me mijëra kilometra larg, ka diçka tepër të thellë në këtë shprehje, e cila përshkruan një fenomen, i cili mund të shpjegojë me nota optimiste, me një gjuhë shkencore, origjinën e fatalizmin tonë.
Paradoksi i pritjes
Gjeja e parë që mësojmë është se arsyeja që gjërat për ne si komb, e për pasojë si individë, nuk shkojnë për mirë, – pra në drejtimin që dëshirohet e ëndërrohet, – vijnë si rezultat i një kompleksiteti dhe ndërvarësie të shumë faktorëve e sistemeve. Kjo vepron në psiqikën e çdo shqiptari si Faktori G (graviteti), forca tërheqëse e të cilit na rrotullon e na mban në orbitën e pritjes. Në një botë ballkanike si e jona, gjërat mund të komplikohen shumë e papritur; ato janë kaq shumë të lidhura e të ndërvarura, sa që jo rrallë, mjafton vetëm pak, fare pak, për të prishur balancën kombëtare e individuale.
Shqipëria, për shkak të vet historisë të saj, mbetet në një gjëndje pezullije, robinë e paradoksit të pritjes; kjo si një shprehje e mirëfilltë e Ligjit të Mërfit. Megjithëse, gjeografikisht në zemër të Europës, por historikisht e izoluar në kohë, ajo shëmbëllen me vendin e një fisi tribal, për të cilën koha ka ngrirë, diku larg civilizimit, në një kënd të humbur të botës, njëlloj si të ishte gjeografikisht në lartësitë e Kashmirit.
Europa, gjitonia e pasur dhe e civilizuar, i ka premtuar Shqipërisë, se një ditë do të nisë një autobuz për ta marrë këtë popullsi tribale ta çojë drejt civilizimit. Ajo i thotë shqiptarëve: “Dëgjoni, që autobusi do të vijë për t’iu marrë, kjo është punë e mbaruar, 100 % e sigurt. Por para se të vini tek stacioni e të prisni për autobuzin, përpiquni të bëni disa rregullime brënda mureve të shtëpisë suaj, përmbushni së paku disa nga detyrimet. Autobuzi mendohet të ndaloje tek stacioni në çdo interval 12-24 vjet… Çka është lënë pa thënë, ndoshta si diçka e nënkuptuar, është se autobuzi kur të ndalojë në stacion, sido që të jetë, me detyra të kryera apo jo, do të na marr. Pra, njëkohësisht me shpresën, na është ofruar një pritje, pritje që shkaktohet nga detyrimet që kemi për të kryer, si edhe mos caktimi i një kohe, orari të saktë të ndalimit të autobuzit tek stacioni, që do të na marrë e te na çojë drejt civilizimit europian.
Neve, atë që është lënë për t’u nënkuptuar e kemi marrë vesh, por nuk jemi përgatitur psikologjikisht siç duhet, për angështinë e pritjes. “Paradoksi i pritjes”, siç njihet në statistike, nuk ka më shumë të bëjë me detyrat që na janë ngarkuar, sesa me variacionin në kohë të mbërritjes të autobuzit tek stacioni. Megjithëse, autobusi do të vijë, pritja në kohë luan një rol negativ mbi predispozicionin tonë ndërkohë, për të rregulluar punët brënda mureve të shtëpisë. As Europa, as autobuzi nuk po na abuzon; thjesht po “vetabuzohemi” prej paradoksit të pritjes.
Vitet e pritjes, për shkak të variacionit në kohë të ndalimit të autobuzit në stacion, na sjellin si rezultat një pritje me të gjatë. Ndërkohë, të mbështjellë nga angështia e pritjes, për arsye të predispozicionit tonë gjenial për ta parë botën me syzet e errëta të fatalizmit e determinizmit, pritja e tejzgjatur (si rrjedhojë e përceptimit të shkaktuar nga paradoksi i pritjes), nuk duhet të shihet vetëm si diçka thjesht negative. Patjetër duhen vënë në dukje edhe efektet pozitive, ku paradoksi i pritjes tregon edhe për aftësitë e vlerat tona për të mbijetuar, cilësitë që ka shqiptari për mbijetesë, për të qenë durimmadh, duke përballuar gjithçka, qoftë edhe mbinjerëzore.
© AK
*Frymëzuar nga titulli i romanit La Peau de Chagrin të Honoré de Balzac.
.