Feriku i Fidaneve
nga Meti Fidani
Xhaxhai im Feriku, ishte më i madhi dhe më i urti i 5 vëllezërve Fidani. Ndoshta më i urti po dhe më punëtori në gjithë Devollin e Siperm. I vetmi njeri që nuk turbullonte ujët kurrë, i themi ne nga anët tona.
Ne nipërit e mbesat e tij i thërrisnim Baba, në shenjë respekti apo dhe sipas traditës bektashiane ku xhaxhait të madh i thërritej: baba.
Feriku ishte martuar në Poloskë, në sojin e Demir Bej Poloskës, një familje patriotike. Bile vete Demiri kishte njësitin e tij vullnetar në Nikolicë, për mbrojtjen e kufirit nga reprezaljet greke të pasluftës së Parë Botërore. Ferdaneja ishte xhaxhaica ime, bejlereshë e Poloskës, nusja e parë dhe më e madhja e 4 kunatave.
Në fillimin e viteve ’40, vëllezërit Fidani kishin një ekonomi të fortë e të qëndrueshme. Ata kishin mullinj, destila për larjen e përpunimin e qilimave, kishin një dyqan në Korçë, bagëti, kullota, pyje, etj. Rrjedhimisht merrnin edhe punetorë (hyzmeqarë), nga Devolli i Poshtëm.
Rreth vitit 1943, xhaxha Estrefi siguroi një turbinë nga Italia, për kthimin e energjisë së ujit të mullirit në energji elektrike.
Kjo ishte e nevojshme, mbasi aty punohej me turne, ngaqë kishte ngarkesë tregu. U montua turbina ngjitur me mullirin, dhe u instaluan drita të fuqishme, të cilat e bënë natën ditë, në gjithë sheshin ku ishin nderë gunat dhe qilimat, si dhe në dy punishtet. Hyzmeqarët u trembën shumë nga dritat, dhe e ndërprenë punën. “Ka hyrë shejtani!” – thoshin – mbasi nuk kishin parë dritë aq të fortë…
Atë ditë në fshat erdhi edhe një batalion partizan. Por, që të jetojë e të luftojë partizani, duhet edhe të hajë, edhe të ndërrohet, edhe të flerë. Ku më mirë se në shtëpinë tonë. Aty ishte bollëku, qumështi, djathi, mishi e mbi te gjitha mikpritja. Plot 4 dhoma u lëshuan për miqtë partizanë. Hyzmeqarët e trembur nga dritat, thanë se, “Më mirë të na hajë gjermani, se shejtani…” dhe u bashkuan me batalionin. Po atë ditë edhe xhaxhai im i vogël, Nekiu, doli partizan. Nga emri nacional-çlirimtare, kuptohej dhe mendohej që kishte vend edhe për nacionalistët në luftë… Nga parrulla, pa dallim feje dhe ideje, kuptohej që do kishte pluralizëm! Kur thuhej që do krijohet qeveria demokratike e pasluftës, të jepej përshtypja që do të kishte një demokraci. Kjo ishte arsyeja që Familja Fidani e dërgoi Nekiun në luftë, megjithëse i vogël në moshë
xhaxha Nekiu si shakator që ishte dhe është, edhe pse po afrohet në 100-at, u thoshte hyzmeqaro-partizanëve
“Ne, kur u trembem nga drita e korrentit, vaj halli nga gjermanët! Po hajde tani dolëm! Të dalë ku të dalë!”
Nekiu është nga veteranët e paktë të luftës në Korçë, që janë gjallë. Ai tregon se “I ndoqëm gjermanët këmba-këmbës gjer në Jugosllavi, por gjermanë nuk pamë gjëkundi!” Ndoshta gjermanët ishin më të shpejtë. Por në të njëjtën kohë duhej bërë spastrimi nga forcat e brendshme kundërshtare, nga bajraktarët dhe kleri katolik, tregëtarët e ballistët. Edhe pse ishte në Jugosllavi, Nekiu e kuptoi se lufta nuk ishte vetëm çlirimtare, po ishte edhe vëllavrasëse!
Një ditë rreshtuan brigadën e u thanë se “E çliruam edhe Jugosllavinë! Tani e tutje kush dëshiron të qëndrojë oficer në ushtri, le të qëndrojë, kush nuk dëshiron, le të kthehet pranë familjes. Nekiu zgjodhi variantin e dytë.
Kur u kthye ai nga lufta nuk gjeti as edhe një vella. Dyqani në qendër të Korçës qe sekuestruar, shtetëzuar dhe boshatisur. Tregetarët e Korçës po i shkonin në thikë. Një prej tyre ishte dhe xhaxha Estrefi.
Estrefi e kuptoi rrezikun që i kanosej, por ishte dhe mjaft i zgjuar.
Ai lajmëroi nxënësit e shkollave dhe i dha të gjithë artikujt shkollorë dhe veshjet për bamirësi, për fëmijët në nevojë. Kjo e ndihmoi disi, për t’i shpëtuar dënimit kapital, por megjithatë u fsheh në Melçan, te njerëzit e së shoqes, Xhevos!
Xhaxhai tjetër, Lacja, u fsheh në Qinam të Kolonjës, në familjen e Ibrahim Salikos, ne të cilën ishte martuar me Vedijen… Xhaxha tjetër Ferikun e kishin marrë pa treguar se ku e do ta çonin…
Etem Fidanin, babain e shkruesit të këtyre rreshtave e kishin dënuar me pushkatim, por falë ndërhyrjes së Myftar Tares, u anullua vendimi me 101 vjet burgim.
Partizani i liruar, Neki Fidani, mori rrugën për në Nikolicë…
Ka arritur natën në fshat. Trokiti në dritare.
-Kush është? – u dëgjua nënë Naimeja, gjyshja ime trimëreshë.
-Nekiu jam
-U gjallë qenke mor Nekua i nënës. Neve na mori lumi mor bir… Unë jam vetëm me fëmijët, me Engjëllin dhe Shazijen. Por ti mos hyrë brenda. Partizanët ruajnë shtëpinë. Erdhën për ta djegur. Shtëpinë e Pajo Bejkos e dogjën
Shko në Batanet dhe ruaj bereqetin dhe qilimat e myshterinjve. Të lajmërosh që nesër në Devoll, Korçë dhe Kolonjë të vijnë e të marrin bereqetin, miellin apo gunat e qilimat, se do të na bastisin. U bë si u bë të mos turpërohemi me myshterinjtë tanë hallexhinj. Ik Neko të keqen nëna!
Eh, gjyshja ime e halleve, me 5 djem e pa djem. Me gjithë atë prokopi dhe pa prokopi, e megjithatë gjyshja Name mendonte për klientelën e Fidanëve, shumica vllehë… Të mos dalim të turpëruar nga kjo gjullurdi!
Atë natë dhe plot ditë e netë, Nekiu i kaloi në mulli, dhe shpërndante porositë e klientëve..
Një ditë erdhi në mulli njëra nga mushkat tona. Atë e kishin ngarkuar tej mase me gurë. Kafsha e sekuestruar e njohu Nekiun. Iu afrua sikur t’i thoshte që ma hiq pak peshën. Nekiu e shkarkoi e përkëdheli dhe e puthi mushkën. Aty u dha një partizan.
-Pse e shkarkove mushkën. Ne po ndërtojmë postën
-Pse kaq shumë ngarkohet mushka? Janë gurë nuk janë pambuk. Mushka do të këputet në mes!
-Ty të vjen keq për mushkën e të deklasuarve – i dhe partizani dhe e goditi kafshën në kokë me kondakun e pushkës, si dënim që kishte hyrë në mullirin e saj, atje ku kishte hyre vite me rradhë.
Nekiu e kapi partizanin për jakë të xhaketës dhe të dy dolën përjashta duke u kacafytur. Të ishte ndodhur Lacja gjaknxehtë, e kishte vrarë fare, por Nekiu ishte shumë i përmbajtur. Në gjysmë errësirën brenda mullirit ata nuk e kishin njohur njeri-tjetrin.
Partizani u mundua të përdorte armën, por Nekiu i fuqishëm ia mori e ja hodhi në jazin e mullirit. Po në jaz, përfunduan dhe kapela e Nekiut dhe kapela e tjetrit me yll të kuq. Një çast burrat shtangën njëherësh
-Po ti qenke, o spurdhjaku i Devollit
-Ti Neki je..
Partizani kishte qenë hyzmeqari ynë, por dhe miku ynë. Ishte kushëri i afërt i Ferdane Cakshirit, i gruas së xhaxha Ferikut… Te dy me Nekiun ata hanin bukë bashkë, luanin bashkë, dilnin për gjah bashkë
-Kemi urdhër t’i ngarkojmë sa më shumë kafshët e konfiskuara nga të deklasuarit – u shfajësua devolliu!
.
Dite pas dite, sikur po zbutej disi gjendja, dhe xhaxha Lacja, u kthye nga Qinami, ku rrinte fshehur, si person në kërkim, ai kishte vendosur të dorëzohej. Çadrat e gjyqit partizan ishin në Shipckë të Voskopojës. Nga ai gjyq zor se dilte njeri gjallë. Atje shkonje e nuk ktheheshe më.
Lacja e kishte vendosur. Mori dhe dy fëmijët Engjëllin dhe Shazijen, të dy të vegjël dhe u
paraqit në çadrën e parë që ishte sekretaria. Plotësoi të dhënat në një formular, duke kërkuar që ta falnin për hatrin e këtyre dy fëmijve!
Nga një çadër ngjitur u dëgjua një zë urdhërues
-Iljaz Fidanit t’i falet jeta. Të dënohet 6 muaj me pune të detyruar. As Lacja dhe as sekretarja nuk e prisnin këtë
-Ik o Lace, ik! Merri fëmijët e shko në shtëpi. Ik mor Lace, mor vëlla, se gjaku nuk bëhet ujë – foli ai tjetri pa dalë fare nga çadra.
Ai që po fliste nga brenda çadrës ishte Muharrem Butka, i biri i Sali Butkës
Lacja e hodhi lumin, shpëtoi nga plumbi, po kështu edhe babai im. Ai u dënua me 101 vite burgim në Burrel, por të paktën ishte gjallë… Xhaxha Estrefi u kthye nga Melcani, i falur dhe ai, si tregëtar që e dha pasurinë për shkollat.
Vetëm xhaxha Feriku ishte pa nam e nishan. Thanë se e kishin çuar në Porto Palermo. Nekiu mbushi çantën me bukë dhe u nis në kërkim të vëllait të madh. Mbas 7 ditë e net arriti në Porto Palermo. E gjeti! Ishte gjallë. Gjithë ai Ferik, vetëm rrobat e trupit e mbanin.
Pas rrobave, në trupin e tij nuk kishte mish, vetëm kocka. Po të paktën rronte. Ta marrë vesh dhe nënë Namja, që djali i madh është gjallë
Prej Porto Palermos, Ferikun e çuan në kampin famëkeq të Tepelenës.
.
Atje ishte ç’ishte!
Turpi i rradhës i Partisë Komuniste shqiptaro-jugosllave. Viktima të këtij turpi, fëmijët e familjeve më të medha shqiptare. Fëmijët e Mirditës, fatkeqët e hakmarrjes së madhe për Bardhok Bibën. Tmerret e këtij kampi i ka provuar dhe i ka parë xhaxha Feriku. Ka parë kur fëmija jepte shpirt dhe fjala e tij e fundit ishte bukë… Kishte parë se në një ditë humbën 30 jetë fëminore. Kishte pare kur as arkivole nuk kishte për fëmijët e vdekur… as varre nuk kishte. Komandanti legjendar u kishte hequr dhe të drejtën e varrit… Armiq këta fëmijë. Humbën pa nam e nishan. Shumë eshtra i mori Vjosa. Shumë eshtra nuk dihet se të kujt janë, shumë eshtra nuk dihet se ku janë. Dhe nuk jane pak, po 6000 të zhdukur në gjithë Shqiperinë…
Shqiptarë, o të keqen, Gjaku ynë o t’u befsha unë… Nuk e di nëse u vranë apo jo, 6000 gjermanë në luftë. Por edhe të jenë vrarë, le të jenë vrarë se pushtues kanë qenë, por jo 6000 fëmijë, gra, pleq, të rritur e të parritur. Të gjithë shqiptarë. As genocid nuk i thone kësaj. Nuk i zhduku as greku, as turku, as shkiau. Vetë i zhdukem
ore, as genocid nuk e ka emrin kjo gjë. Si t’ia vesh emrin. Vetëm çmenduri! Çmenduri, Po, po. Vetëm ky emër i shkon!
-Per qahmet të Tepelenës – thoshte shpesh xhaxha Feriku.
Ai ishte një nga të mbijetuarit e këtij kampi. Nuk fliste shumë i urti xhaxha. Sikur nuk kishte ndodhur asgjë. Vetëm se kur dëgjonte ndonjë këngë për komandantin shkonte me vrap dhe e mbyllte radion. Dhe kush, tepelenasit i kendonin dhe e uronin dita njëmijë. Ç’janë njëmijë?! Njëmijë janë pak. Me shumë… më shume, marrtë ditë edhe nga tonat, se i kemi me shumicë…
Por unë do shkoj tek varri i xhaxha Ferikut, do shkoj t’i them, se po i këndojnë edhe sot xhaxha. Dhe jo vetëm në Tepelenë, po edhe në Korçë, edhe në Sarandë, edhe në Krujë, bile kam dëgjuar që i këndojnë edhe në Kosovë!!
Ke parë kështu ti xhaxha Ferik? Jo nuk ke parë e as dëgjuar. Se ne shqiptarët, o xhaçka im i dashur vdesim për njëçikë sërvilllek, sidomos për këta liderat tanë. Se mos e dish se vetëm Enverit, i thurim këngë. Jo, or jo! I thurim këngë Ilir Metës, Ramës, Monikës. E kujt nuk i thurim!?
Ka dhe me keq xhaxha. Shyqyr o xhaçke që je poshtë dherit e poshtë asaj pllakës së gurtë, dhe as shikon e as nuk dëgjon gjë. Se ta dish ti xhaxha Ferik, edhe Kamberit të Fajdeve dhe te piramidave i thurën këngë ata të Përmetit…
Atë dit që erdh haberi
Dilni se erdhi Kamberi!
Eh o xhaxhai im i shtrenjtë. I mbijetuari im i Tepelenës. E pikërisht në Tepelenë dhe në gjithë Shqipërinë, lonte dynjaja këto ditë. Atmosferë votimesh xhaxha. Këngë e valle për liderrat. Po jo o xhaxha. Ç’bëhet kështu. Në vend që t’i presim me muzikë vajtimi, ju ngrejmë bejte. Përse këto saze, këto valle, këto këngë. Jo or jo. Muzike vajtimi duhet… Sepse eshtrat e fëmijve të kampit në Tepelenë, nuk janë gjendur akoma… shkaktarët e asaj tragjedie nuk janë gjendur akoma…
Muzike vajtimi, sepse po ikën e gjithë rinia, xhaxha. Prit edhe ca, dhe kur të mbeten vetëm pensionistët dhe ndonjë veteran tek-tuk. E pastaj kush do votoje për liderrat, kush do t’u këndojë. Muzikë vajtimi xhaçka im i shtrenjtë, se Shqipëria po kthehet mbrapa… Si në ’45-n po kthehemi… Shume mbrapa!
Ku të vejë më keq. Po u këndojmë liderrave, dhe komandantit tonë legjendar që krijoi kampin tënd të Tepelenës, atje ku hyre Ferik e dole gjysëm Ferik!
Ç’të të them më shumë xhaxha Ferik. Je mirë atje nën bar dhe nën pllakën e gurte. Je mirë. As dëgjon e as shikon ç’bëhet. Se ne që shikojmë… ç’të të themi xhaxhai im i shtrenjtë… shikojmë e shikojmë, dhe prapë…
S’kemi parë gjë akoma!
.
Marre nga muri i fb i Meti Fidanit, korrik 2019