Fjalë Lamtumire mbi varrin e Pano Taçit (1929-2012)
nga Agron Tufa
(Fjalë e mbajtur në çastin e zbritjes së arkivolit)
Të gjithë e dimë se vdekja është e pashmangshme, po përderisa ajo është larg, askush nuk mendon për të. Rrjedhimisht, askush nuk është i përgatitur ta presë. Sot ne po përcjellim në sinoret e përjetshme poetin Pano Taçi, Panin e poezisë shqipe, atë plak që nuk la pas vetes asnjë armik, asnjë fyerje, përveç melodisë së fyellit arkad – muzikën e trishtuar të brengave shqiptare. Poeti Pano Taçi ndahet prej nesh në vitin e 83 të tij, duke e përshkuar këtë shekull si një pelegrin eremit në vetmi, një bujtës i pikëlluar gjithmonë në pritje të shpresave të rrejshme. Me vargjet e tij ai ka përcjellë autoportretin e një jete (personale e kolektive) gjithmonë të përndjekur, deri në shfytyrim, siç shprehet në një strofë të tij: “S’di kush jam,/ S’mbaj mend kush isha,/ Di se më thanë:/ Je prè për bisha!”
Por Pano Taçin do ta mbajmë mend si njeriun që iu bind vetëm panit të vet të brendshëm. Nuk bëri asnjëherë asnjë përpjekje për t’i pëlqyer dikujt, për t’i pëlqyer një regjimi, klike apo demagogjie. Prandaj dhe jeta e tij, më të rëndësishmet vite (plot 24) i kaloi burgjeve e kampeve të internimit, duke e privuar atë nga gjithçka që kanë vdektarët e tjerë: krijimi i një vatre familjare.
Në këtë shekull të mbushur me egërsi, dhunë e absurditet, Pano Taçi qe i përjashtuar prej çdo lloj feste: fëmijë rebel e përqeshës i shekullit të tij, ai i mbeti besnik, me zemër të sinqertë, vetëm poezisë shqipe.
Në veprat e tij që zunë të botoheshin rregullisht pas vitit 1991, kapim një zë të kthjellët, një muzikë të harruar, një zemër fëminore e një mençuri të drejtpërdrejtë naive, të pakompromentuar nga asnjë koniukturë, nga asnjë modë. Pani ynë njohu vetëm Parnasin e tij. Në librat e fundit shohim t’u qaset “temave të mëdha” në një mënyrë paradoksale prej fëmije çamarrok: ja një strofë:
Grinden vllezërit nga mëria./ Është koha e të marrëve.
Them do bëhet Shqipëria/ Për inat të shqipëtarëve…”
.
Janë shokuese, paradoksale “dëshirat” apo pengjet e poetit si në poezitë ku thërret për ndihmë “baba burgun”, si kur shpreh pengun e tij në poezinë “Si s’u bëra dot spiun”. Ndërsa me poezitë e tij hedoniste e dionisiake të erotikës së hapur në vëllimin “Lakuriq”, ai mbetet unikal dhe i papërsëritshëm.
Jetës së tij të vetmuar, të cilën ai e quan “Manastir me gërma”, ai iu përgjigj me ironinë dhe vetironinë sokratike që dominon thuajse të gjitha vargjet e krijimtarisë.
Të gjitha këto vargje të kulluara Pani i poezisë shqipe, Pano Taçi, na i lë si testament, si dashuri për veten tonë dhe si qortim i mprehtë, i paharrueshëm.
Njëherë po bisedonim me Panon. Po e pyesja, se çdo të bënte nëse i merrte njëherësh të gjitha paratë e bugut. “E kam menduar, – tha – Do të merrja një anije në Durrës, dhe paraprakisht do të paguaja vetëm rrugën hipotetike të kthimit. Pastaj do t’i bija kryq e tërthor gjithë botës, derisa të vdisja e të më sillnin të varrosem në Shqipëri”. Por si duket kjo ëndërr nuk ju realizua, së paku këtë e kuptojmë nga një poezi e tij e vitit 2005, e konceptuar si letër Parlamentit:
Në m’i japin paratë e gjakut,/ Paratë e burgut në m’i japin,
mund t’ia zgjidh ca halle plakut./ Them zvarrë udhës s’ia hedh hapin,/ në m’i japin…
Në s’mi japin paratë e gjakut,/ paratë e djersës në s’m’i japin,
nuk më del ky shpirt i plakut/ nëse mohe m’i bien hakut,
nga pas kukudh ua shtrij hapin,/ në s’m’i japin…
Sigurisht, sot ne po e përcjellim Pano Taçin. Në akord me mitologjinë, në Limanin e përjetshëm e pret plaku Karont. Pano s’ka nevojë t’ia japë atij atë taksën, ovollin e bakërt, për të kaluar Matanë, sepse ai ka me vete një kuti përrallore me margaritarë poetikë: për të gjallët dhe për të vdekurit.
Lamtumirë Pano i dashur!
Ti u largove i varfër, duke na lënë të pasur të gjithëve!