Promovim ndërkombëtar i veprës për Françesk Radin
Vepra voluminoze kushtuar jetës dhe karrierës së kantautorit Françesk Radi
u promovua para pak ditësh në Universitetin Swanton, në Melbourn,
duke u kthyer në sesion shkencor nën praninë e pedagogëve me tituj të nderuar.
Gjithashtu në sesion morën pjesë dhe personalitete nga SHBA me lidhje Skype.
“S’e mendoja një promovim kaq të veçantë me një pjesëmarje kaq masive
dhe kaq cilësore për librin kushtuar Frankos”, u shpreh autorja e veprës,
moderatorja dhe bashkëshortja e Frankos, Tefta Radi.
Me veprën voluminoze dhe dokumentarin e dytë, figura e Françesk Radit
si artist dhe njeri vijon rrugën e ndërkombëtarizimit.
Urime Tefta – nga Edmond Sufaj
Flas për Françesk Radin
nga Lidia Radi
Faleminderit shumë për ftesën në këtë event, një tubim për të kujtuar Françesk Radin dhe për të diskutuar për librin dhe për të. Unë jam mirënjohëse dhe e emocionuar që jam pjesë e këtij aktiviteti sot. Jam edhe e prekur, sepse kam një lidhje të ngushtë familjare me Françesk Radin (është kushëri i parë i babait) dhe i jam mirënjohës sepse si studiuese e shkencave humane, sot kam mundësinë të lidh njohuritë me aspekte të zemrës sime.
Duke diskutuar për vendin tim të lindjes dhe për anëtarin e talentuar dhe të njohur të familjes, Françesk Radi, unë vetë, si mbesa e Lazër Radit, xhaxhait të Françeskut, i cili duroi burgun gjatë regjimit dhe më pas u dërgua në kampet e punës së detyruar për 35 vjet, kam një lidhje personale me sfidat që regjimi i Enver Hoxhës solli mbi intelektualët dhe artistët. Politikat e Enver Hoxhës nuk prekën vetëm ata që u ndëshkuan drejtpërdrejtë, por ndikuan breza të tërë të nënshtruar ndaj taktikave të tij të pamëshirshme. Kur flas për breza, i referohem pasojave të rënda që përkushtimi i palëkundur i Hoxhës ndaj izolacionit dhe ndjenjave antiperëndimore hodhi mbi peizazhin artistik të Shqipërisë.
Në kështjellën ideologjike të ndërtuar nga Hoxha, theksi i mbështetjes te vetja dhe i izolimit përshkonte çdo aspekt të jetës. Kontrolli i rreptë i regjimit mbi shprehjen kulturore u bë një pengesë e frikshme, me një objektiv specifik – shtypjen e çdo ndikimi nga Perëndimi. Në fakt, jo vetëm nga Perëndimi, por nga të gjitha shtetet që Enver Hoxha i perceptonte si armiq apo kundërshtarë të pikëpamjeve të tij.
Nën syrin vigjilent të regjimit, shprehja kulturore u bë një çështje e rregulluar fort. Institucionet e kontrolluara nga shteti diktuan kufijtë e lejuar të krijimtarisë, duke shuar çdo shkëndijë që guxonte të devijonte nga rrëfimi i përcaktuar. Liria artistike u sakrifikua në altarin e konformitetit ideologjik. Kjo është edhe historia e Françesk Radit, një figurë e shquar, jo vetëm për talentin e tij muzikor, por edhe për aftësinë e tij për të kuptuar zhvillimet politike, sociale dhe kulturore që ndodhin në shoqëritë e reja, qofshin ato të afërta apo larg Shqipërisë.
Për ata që guxuan të adoptonin ndikimet perëndimore, pasojat ishin të rënda. Artistët, intelektualët dhe mendimtarët e lirë u përballën me persekutimin, krijimtarinë e tyre të mbytur nga masat ndëshkuese të një regjimi që nuk toleronte asnjë devijim nga rruga e miratuar.
Censura e elementeve kulturore perëndimore:
Regjimi, në përpjekjen e tij për të mbrojtur kombin nga “ndotja e hjuaj”, censuroi me përpikëri elementet kulturore perëndimore. Muzika, letërsia, moda dhe filmat nga Perëndimi u konsideruan subversive, duke çuar në dëbimin e tyre të drejtpërdrejtë dhe duke krijuar një vakum kulturor. Ata që guxuan të eksperimentonin me stile apo tema perëndimore u përballën me shtypje, puna e tyre e frenuar nga xhaketa ideologjike. Edhe ata që shprehnin një frymë origjinale dhe krijuese, që pasqyronin vlerat e kohës, u dënuan, siç ndodhi me Françesk Radin. Regjimi kufizoi aksesin në njohuritë perëndimore, duke lënë një boshllëk në peizazhin intelektual dhe duke përjetësuar një kulturë konformiteti.
Izolimi i imponuar nga komunizmi shqiptar pati një ndikim të rëndë në krijimtarinë, duke e kthyer vendin në një vetmi kulturore. E shkëputur nga rrymat globale të evolucionit dhe modernizimit artistik, Shqipëria e gjeti veten të pezulluar në kohë. Shtypja e ndikimeve perëndimore jo vetëm që mbyti krijimtarinë, por gjithashtu pengoi aftësinë e vendit për t’u shprehur lirisht në skenën botërore. Mungesa e një shkëmbimi të gjallë ideshë dhe ndikimesh pengoi përparimin e kombit, duke rezultuar në një stagnim kulturor që i mohoi Shqipërisë mundësinë për të kontribuar në frymën dinamike të krijimtarisë globale. Ndërsa regjimi u përpoq të mbronte kombin nga kërcënimet e perceptuara, ai pa dashje i rrëmbeu Shqipërisë mundësinë për t’u përfshirë në shkëmbimin e lirë të shprehjeve dhe ideve kulturore, duke lënë një boshllëk që iu deshën vite për t’u rikuperuar pas komunizmit.
Megjithatë, edhe në orët më të errëta të shtypjes krijuese, disa artistë ku Françesk Radi është një shembull i paprecedent, i cili guxoi të minonte censurën. Shprehjet e tyre të pasura me rezistencë, edhe pse të rrezikshme, i shtuan një fije njerëzore mjedisit të mbytur artistik.
Ndërsa zinxhirët e komunizmit u shkatërruan, po ashtu u shkatërruan edhe barrierat ndaj krijimtarisë. Epoka postkomuniste solli një periudhë reflektimi, ringjalljeje dhe rikuperimi të identitetit artistik. Artistët shqiptarë u përballën me sfidat e rindërtimit të një peizazhi krijues të ndrydhur prej kohësh, por jo të harruar. Në këtë kontekst, Françesk Radi shërben si një shembull shumë i rëndësishëm për gjeneratën aktuale por edhe per ato qe do te vijne. Ai dëshmon se si muzika, megjithë përpjekjet e komunizmit për ta shtypur atë, u kthye në një burim të pasur dhe frymëzues gjatë diktaturës dhe pas rënies së saj. Muzika e tij jo vetëm që mbijetoi, por u bë një zë që frymëzoi shumë njerëz, duke çliruar imagjinatën dhe shpirtin e qytetarëve nga prangat e izolimit 45-vjeçar.
Për artistin Radi, kjo ishte një periudhë sfidash dhe mundësish, rikthimi i identitetit kulturor dhe pjesëmarrje aktive në krijimin e një peizazhi të ri artistik që nuk harron të shkuarën. Në rrugën drejt lirisë së plotë, shpirti krijues i Françesk Radit përçon një mesazh të qartë se arti mund të triumfojë mbi çdo pengesë dhe krijimtaria është një burim i pashterrshëm, gjithmonë gati për t’u rinovuar.
Françesk Radi, si krijues dhe muzikant, shërbeu dhe shërben si një dritare që hapet nga e kaluara drejt një të ardhmeje artistike, duke i dhënë mësime të rëndësishme brezave të sotëm dhe të ardhshëm se si mund të ndriçohet një shoqëri e pezulluar nga vitet e komunizmit.
Si përfundim, trashëgimia më e madhe e Françesk Radit, për mendimin tim, është mësimi i tij i thellë se krijimtaria mbetet një testament shumë i vlefshëm i qëndrueshmërisë së shpirtit njerëzor kundër shtypjes ideologjike. Ndërsa eksplorojmë këtë periudhë, le të njohim rëndësinë e ruajtjes së lirisë artistike dhe ruajtjes së diversitetit që pasuron identitetin tonë kulturor.
Faleminderit.
Ju ftoj më vonë për pyetje dhe reflektime mbi këtë pjesë të shkurtër që diskutova këtu.
15 dhjetor 2023
Talk on Francesk Radi
Lidia Radi
Thank you very much for the invitation to this event, a gathering to remember Francesk Radi and discuss the book about him. I am grateful and moved to be part of this activity today. I am moved because I have a close family connection to Francesk Radi (he is my father’s first cousin), and I am grateful because, as a scholar of the humanities, I have the opportunity today to connect knowledge with aspects close to my heart, discussing my country of birth and the talented and renowned family member, Francesk Radi. Myself, as the granddaughter of Lazër Radi, Francesk’s uncle who endured imprisonment during the regime and was later sent to forced labor camps for 35 years, I have a personal connection to the challenges that Enver Hoxha’s regime brought upon intellectuals and artists. Enver Hoxha’s policies didn’t only affect those directly punished but influenced entire generations subjected to his ruthless tactics. When I talk about generations, I refer to the severe consequences that Hoxha’s unwavering commitment to isolationism and anti-Western sentiments cast over Albania’s artistic landscape.
In the ideological fortress constructed by Hoxha, the emphasis on self-reliance and isolationism permeated every facet of life. The regime’s stringent control over cultural expression became a formidable barrier, with a specific target-suppressing any influence from the West. In fact, not only from the West but from all states that Enver Hoxha perceived as enemies or opponents of his viewpoints.
Under the watchful eye of the regime, cultural expression became a tightly regulated affair. State-controlled institutions dictated the permissible boundaries of creativity, extinguishing any spark that dared to deviate from the prescribed narrative. Artistic freedom was sacrificed on the altar of ideological conformity. This is also the story of Francesk Radi, a distinguished figure known not only for his musical talent but also for his ability to understand the political, social, and cultural developments occurring in new societies, whether nearby or far from Albania.
For those who dared to adopt Western influences, the consequences were severe. Artists, intellectuals, and free thinkers faced persecution, their creativity stifled by the punitive measures of a regime that tolerated no deviation from the approved path.
Censorship of Western Cultural Elements:
The regime, in its bid to shield the nation from external “contamination,” meticulously censored Western cultural elements. Music, literature, fashion, and films from the West were deemed subversive, leading to their outright banishment and creating a cultural vacuum. Those who dared to experiment with Western styles or themes faced suppression, their work restrained by the ideological straightjacket. Even those expressing an original and creative spirit, reflecting the zeitgeist of the time, were condemned, as was the case with Francesk Radi. The regime restricted access to Western knowledge, leaving a void in the intellectual landscape and perpetuating a culture of conformity.
Isolation imposed by Albanian communism had a severe impact on creativity, turning the country into a cultural hermitage. Cut off from the global currents of artistic evolution and modernization, Albania found itself suspended in time. The suppression of Western influences not only stifled creativity but also hindered the country’s ability to freely express itself on the world stage. The absence of a vibrant exchange of ideas and influences hampered the nation’s progress, resulting in a cultural stagnation that denied Albania the opportunity to contribute to the dynamic tapestry of global creativity. While the regime sought to shield the nation from perceived threats, it inadvertently robbed Albania of the chance to engage in the free exchange of cultural expressions and ideas, leaving a void that took years to recover from in the aftermath of communism.
Yet, even in the darkest hours of creative suppression, some artists, and Francesk Radi is an unprecedented example, dared to undermine censorship. Their expressions rich with resistance, although perilous, added a human thread to the stifled artistic environment.
As the chains of communism crumbled, so too did the barriers to creativity. The post-communist era ushered in a period of reflection, revival, and reclamation of artistic identity. Albanian artists faced the challenges of rebuilding a creative landscape long suppressed but not forgotten. In this context, Francesk Radi serves as a crucial example for the current generation and those to come. He illustrates how music, despite communism’s attempts to suppress it, turned into a rich and inspiring source during dictatorship and after its collapse. His music not only survived but became a voice that inspired many, liberating the imagination and spirit of citizens from the shackles of 45 years of isolation. For artist Radi, this was a period of challenges and opportunities, of reclaiming cultural identity and active participation in creating a new artistic landscape that doesn’t forget the past. On the road to full freedom, Francesk Radi’s creative spirit conveys a message that art can triumph over any obstacle, and creativity is an inexhaustible source, always ready to rejuvenate.
Francesk Radi, as a creator and musician, served and still serves as a window opening from the past towards an artistic future, teaching important lessons to the current and future generations on how a society suspended by years of communism can be illuminated.
In conclusion, the greatest legacy of Francesk Radi, in my opinion, is his profound lesson that creativity remains a highly valuable testament to resilience and the human spirit against ideological oppression. As we explore this period, let us recognize the importance of safeguarding artistic freedom and preserving the diversity that enriches our cultural identity.
Thank you. I invite you later for questions and reflections on this short piece I discussed here.
December 15, 2023