,){kind=link}
“Formula e Pagëzimit”, në 550-vjetorin e saj
nga Kastriot Marku
Ngjan pothuajse vazhdimisht një lloj kërshërie rendja pas datave të caktuara që shënojnë ngjarje të mëdha e me rëndësi në historinë apo kulturën e një vendi. E tillë është, pa dyshim, në këtë 100-vjetor të shtetit shqiptar edhe përvjetori i dokumentit të parë të gjuhës shqipe. Si sot plot 550 vjet të shkuara, më 8 nëntor 1462, daton kronologjikisht shkrimi i parë në gjuhën shqipe. Dokumentin e kemi nga Imzot Pal Engjëlli (1417-1470), kryeipeshkëv i Durrësit, mik dhe bashkëpunëtor i Gjergj Kastriotit, i cili, me një frazë të shkurtër, do të “bënte kryq” në gjuhën shqipe, në një letër qarkore baritore, të lëshuar gjatë mbajtjes së një kuvendi kishtar në Kishën e Shën Trinisë në Mat (in Eclessia Sancte Trinitatis de Emathia). Formula e Pagëzimit, Un te paghesont premenit Atit et birit et spertit senit. (Un’ të pagëzoj pr’emënit Atit e t’birit e t’shpirtit shenjt), përveçse funksionit të saj utilitar, do të “pagëzonte” kështu njëherazi edhe shkrimin në gjuhën shqipe.
.
Gjendja kishtare në Shqipëri në kohën e
Kuvendit të Matit (1462) dhe konteksti socio-kulturor i tij
Para së gjithash, para se të jetë një akt gjuhësor dhe kulturor, Formula e Pagëzimit është një akt kishtar i ndodhur në zemër të arbërve, në një prej periudhave më të lavdishme të tyre përgjat qëndresës antiosmane. Për të parë me vëmendje mjedisin socio-kulturor dhe fetar në kohën e mbajtjes së Kuvendit të Matit (1462), duhet t’u kthehemi domosdoshmërish burimeve historike dokumentare. Jemi në periudhën e fundore të luftërave të Gjergj Kastriotit. Në shumë prej viseve shqiptare kryesisht në zona ulëta bregdetare, popullsia për shkak të luftërave kohëgjata vijueshmërisht u shpërngul, një pjesë brenda vendit e një pjesë jashtë tij. Besimi fetar i vjetër po përjetonte një kohë të turbullt. Pushtimi osman kishte shkatërruar mjaft infrastrukturën kishtare, gjë që ishte reflektuar edhe në përbërjen fetare strukturore të popullsisë, e cila në dy shekujt në vijim do të ndryshojë në mënyrë dramatike. Në kohën për të cilin flasim, jeta fetare komunitare ishte dhe varej nga juridiksioni kishtar i dioqezave përkatëse, të cilat në këtë periudhë sipas Farlati-t nuk janë gjithaq të stabilizuara nga pikëpamja territoriale, ngaqë në këtë mes shpesh kishin ndikimin e tyre interesat politike dhe ekonomike të aristokracisë vendore shqiptare. Në këto kushte një nga krerët kishtarë të vendit, Arqipeshkvi i Durrësit, Pal Engjëlli (1417-1470), me sa duket, përpos qenies në lartësinë e detyrës baritore, duket se ndërmori edhe një plan, po e quajmë, për t’i vënë një lloj ledhi kësaj gjendje të përkeqësuar sa i takon krishtërimit katolik në viset veriore të vendit. Prelati i mirënjohur, nga familja me emër e Engjëllorëve, i lindur në Drisht të Shkodrës mbërriti aty rreth vitit 1459 në fronin e arqipeshkvit të Durrësit, i cili kishte në varësi (mbikëqyrje) me sa duket edhe Ipeshkvitë e Arbrit (Episcopatus Arbanensis), dhe atë të Shtjefnit (Episcopatus Stephaniacum), por edhe të Bendës e të Krujës, ku përfshihej edhe Kurbini, ipeshkvi, të cilat më pas gjenden më vete, me sa duket të shkëputura nga Ipeshkvia e Arbrit. Ai ishte mik dhe njëkohësisht këshilltar dhe diplomat i Gjergj Kastriotit (Skënderbeut) për politikën e jashtme, të cilin e shoqëroi apo e përfaqësoi përgjat misioneve diplomatike brenda e jashtë Shqipërisë, në shërbim të shtetit jetëshkurtër 25-vjeçar të tij.
Marin Barleci na e përshkruan Imzot Pal Engjëllin si një personalitet të mençur, me një zotësi të rrallë për të folur dhe veçanërisht si një njohës shumë i mirë i letërsisë kishtare dhe asaj greke e latine, çfarë e bën dokumentin të bindshëm nga ana shkrimore. Gjatë kësaj kohe arqipeshkvi kishte vizituar kishat dhe famullitë e ipeshkvive sufragane (vartëse) nën juridiksionin e tij, të cilat ishin lënë pas dore prej shumë kohësh për shkaqe të kuptueshme si rrjedhojë e përndjekjes osmane. Përgjat kësaj vizite baritore ai kishte vënë re mjaft të meta nëpër famulli, si rezultat i të cilave kishin zënë vend edhe disa “zakone të këqija”, që në njëfarë mënyre, nuk i shkonin përshtat apo ishin në kundërshtim me Kishën Katolike romane. Bazuar në mbi këtë gjendje ai vendos mbledhjen e një kuvendi kishtar. Ky kuvend, (sinod, konçil), u mbajt të hënën më 8 nëntor 1462, indikti i dhjetë, viti i pestë i pontifikatit të Piut II, (Indictione Decima Die vero Lune octava mensis Novembris MDÇÇLXII), nën drejtimin e Pal Engjëllit në manastirin e Shën Trinisë në Mat (apud monasterium S. Trinitatis de Emathia), në Ipeshkvinë e Shtjefnit/Lisit, (Stephaniensis/Lissiniesis), e cila mendohet ta ketë marrë emrin pikërisht nga emërtimi i vendbanimit fillestar i ipeshkvinjve të saj në Sanctus Stephanus, e që më pas me sa duket për arsye sigurie do të jenë Priska, Burani, Kllojka dhe Mamli. Ky kuvend u mbajt në një periudhë relativisht të qetë, nëse mund ta quajmë kështu, për shkak se në luftërat turko-shqiptare fitoret kishin qenë në krahun e Skënderbeut, i cili kishte nën kontroll të gjithë territorin e vendit. Lokalizimin e vendmbajtjes së kuvendit e ka bërë në vitin 1967, studiuesi Dilaver Kurti. Në krahinën e Matit gjenden rreth 72 rrënoja kishtare ndërsa vetëm në zonën e Macukull-Shjefën gjenden 13 të tilla, çfarë e bën këtë një fakt dhe njëkohësisht një tregues jo pak të rëndësishëm e jo pa domethënie. Jemi në një kohë, kur feja e krishterë katolike ishte pjesë e konstitucionit shpirtëror të shqiptarëve, ndërkohë që pamja e mëvonshme e saj është krejt çështje tjetër, ndaj edhe “Aktet e Kuvendit të Matit të Pal Engjëllit duhen parë përkitazi me këtë kontekst socio-kulturor e historiko-politik njëherësh. Rrënojat e sotme të kishës së Shën Trinisë, ku u mbajt ky kuvend, mbartin pikërisht këtë shenjë kujtese. Zgjedhja e Matit si vend mbledhjeje, ka të bëjë me faktin se kjo krahinë asokohe ishte e lirë, njëkohësisht pjesë e zotërimeve të hershme të derës së Kastriotëve dhe vendlindja e Gjergjit, gjë që mund të ketë konotacione rastësore sikurse e ka vënë re me të drejtë Eqrem Çabej, se mbas këtij Kuvendi ishte edhe vetë Skënderbeu. Në këtë kuvend marrin pjesë mjaft klerikë të Shqipërisë së mesme e asaj veriake si dhe paria e vendit atyre anëve shoqëruar edhe nga populli, “ac presentibus nobilitus et plebis innumeris”. Ky Kuvend, kishtar shqiptar është i pari kuvend që dokumentohet historikisht si i tillë. Ishte koha kur Gjergj Kastrioti kishte hyrë në moshën e thyer dhe se praktikisht, sikurse do të shohim më vonë, jemi në pragun e pushtimit të plotë të vendit nga ana e Osmanëve. Pra, Kuvendi organizohet si një përpjekje për stabilizuar identitetin kanonik të normave dhe praktikave fetare të besimit të krishterë me qëllim të ndërmjetëm pengimin e përhapjes së islamizmit në vend, i cili ishte në fillimet e tij. Riorganizimi kishte të bënte me formën dhe përmbajtjen e ushtrimit të detyrës së shenjtë të meshtarisë, duke e bërë edhe bashkësinë e krishterë pjesëmarrëse aktive në rast nevoje në ushtrimin aktit ceremonial ritual kishtar, sikurse ishte pagëzimi, që të mos mendohej se vetëm meshtarie kishte këtë ekskluzivitet. Pra, në këtë Kuvend ju konfirmua e drejta prindërve dhe familjarëve, që në rast nevoje në mungesë të meshtarit, t’i pagëzonin vetë fëmijët, në mënyrë që të mos vdisnin pa e marrë këtë sakrament. Përgjithësisht për sa i përket sakramentit të pagëzimit dhe administrimit të tij në Kishën Katolike ishte dhe është e mundur ende edhe sot që një laik, apo një besimtar i thjeshtë të mund të pagëzojnë në mënyrë të vlefshme një person tjetër që gjendet në një rast nevoje të ngutshme si sëmundjeje, përndjekje etj., (in casum autem necessitatis) me kusht që vlefshmëria e aktit të kryer të jetë sipas praktikës së legjitimuar kishtare. 241 vjet më pas, një tjetër kuvend kishtar i njohur si Kuvendi i Arbënit, cili mbahet në një kohë kur procesi i islamizimi në vend ishte tashmë një proces pothuajse i kryer, do të përpiqet të ruajë drejtpeshimin e pozicionit të dobësuar të kishës ndaj besimit të ri. Këto dy kuvende nuk qenë vetëm sinode kishtare. Ato qenë mbledhje fetare-politike, ku krerët e kishës bashkë me parësinë e vendit biseduan dhe morën vendime për të shpëtuar ç’mund të shpëtohet nga binomi “fe e atdhe”, koncept që për atë kohë do të përbëjë një njësi të pandarë. Parë në pikëpamje historike, këto dy sinode janë pjesë kontekstuale e kuvendeve politike që u bënë gjatë shekujve XVI e XVII në Shqipërisë Veriore. Në këto rrethana nuk është çudi të mendohet që prapa Kuvendit të Matit të ketë qëndruar vetë Skënderbeu, ashtu sikurse për kuvendin e Mërqinës dha shtysën e tij Papa Klementi XI, i cili ishte me origjinë shqiptare.
.
Dokumenti: Kodeksi i Pal Engjëllit
Kodeksi i Pal Engjëllit (Codex Paulus Angelus), përbëhet prej 37 fletësh (recto e verso) në pergamenë (gjithsej 74 faqe). Ai ruhet në dorëshkrim në Bibliotekën Laurenziane të Firences në Itali, (Biblioteca Medicea Laurentiana) në Kodin Ashburnham, Reg. II, 1167, dhe mban titullin: Constitutiones, Ordinationes et Statuta (Vendime, Urdhëresa, dhe Rregullore) lëshuar nga: Paulus Angelus, Miseratione Divina Archiepiscopus Durrachiensis et Illiricae Regionis (…) in Eclesia Sancte Trinitatis de Emathia Anno Dei MCCLXII, Indictione Decima Dio vero Lune octava mensis Novembris. Ky dorëshkrim në të cilën ndodhet dokumenti i parë i shkrimit shqip (Formula e Pagëzimit), u zbulua dhe u botua nga historiani rumun Nikola Jorga, i cili ia bëri të ditur këtë fakt botës akademike në vitin 1915.(Shih: N. Jorga, Notes et extraites pour servir à l’histoire des Croisades au XV-e siècle, vol. IV, (1453-1476), Bucurest, 1915, faqe 194-197). Në këtë kodeks janë riprodhuar (kopjuar) 13 dokumente historike të bashkëlidhura – krisobula perandorake, bula papale, dekrete venedikase, akte kancelareske, qarkore kishtare – nga të cilat dy kanë për autor Pal Engjëllin, dy të tjerat kanë lidhje me Durrësin dhe Drishtin, – i pari selia e kryeipeshkvisë së tij, i dyti vendlindja e tij. Të gjitha aktet, përfshirë edhe krisobulat perandorake bizantine, janë në latinisht, asokohe gjuha zyrtare e kishës. Përmbajtja e tyre e renditur e tyre është si vijon:
1.Vendimet, urdhëresat dhe rregulloret e shpallura nga Pal Engjëlli më 8 nëntor 1462 (faqe 2/r – 9/r), i cili përmban edhe “Formulën e Pagëzimit”;
2.Çështje të liturgjisë kishtare nga Pal Engjëlli (faqe 9/v – 11/r);
3.Nga libri i arkivit të qytetit të Durrësit (faqe 11/r – 13/v);
4.Bula papale e Piut II, Romë, 4 nëntor 1463 drejtuar kardinalit(?) të Durrësit, Pal Engjëllit (faqe. 14/r – 20/r);
5.Krisobula e perandorit bizantin Mihal për venomet e qytetit të Drishtit, lëshuar më 25 prill 1292 (faqe 20/v -22/r);
6.Marrëveshja e Venedikut me bashkësinë e Drishtit më 9 maj 1443 (faqe 22/v – 25/r);
7.Marrëveshja e Anton Venierit, dogji i Venedikut, me Gjergj Thopinë, për çështjen e qytetit të Durrësit, më 18 gusht 1392 (faqe 25/r – 27/v);
8.Gjenealogjia e Engjëll Komnenëve të Drishtit, datuar më 21 nëntor 1460 (faqe 27/r – 32/r);
9.Dekreti i bailit të Durrësit për Pal Engjëllin, më 3 qershor 1461 (faqe 32/r – 33/r);
10.Letër e Pasquale Maripetro-s, dogj i Venedikut, drejtuar Pal Engjëllit, më 9 qershor 1461 (faqe 33/r – 33/v);
11.Letër e Gabriel Trevizanit, dogj i Venedikut, drejtuar Pal Engjëllit më 25 korrik 1465 (faqe 33/v – 34/v);
12.Provizioni i Këshillit të të Dhjetëve të Venedikut për Lekë Spanin, zot i Dukagjinit, më datë 27 qershor 1484 (faqe 34/v – 35/v);
13.Krisobula e perandorit bizantin, Isak Engjëlli, drejtuar Papa Çelestit, më 14 mars 1194 (faqe 36/r – 37/r). Kodeksi është kopjuar nga një dorë e vetme, me shkrim dore të bukur, me ngjyrë të fortë të purpurt. Fakti se grafia e tekstit veçohet për anën e tij estetike, të bën të mendosh se ai duhet të jetë kopjuar nga “scriber”, shkrues të njohur në këtë disiplinë në fillim të shek. XVI, mbasi në fund të aktit të parafundit (akti nr. 12) është shënuar data 14 qershor 1503, çfarë lë të nënkuptohet qartë se tekstet e codexi-t nuk janë kopjuar mbas kësaj date. Përveçse mungesës së materialeve origjinore, po ashtu, nuk kemi asnjë të dhënë lidhur emrin e kopjuesit si dhe kohën në të cilën ky dorëshkrim ka hyrë në Bibliotekën e Firences. Kodeksi i Pal Engjëllit nuk është botuar deri më sot plotësisht në mënyrë integrale. Fillimisht, u botua vetëm fleta 4, në të cilën ndodhet dokumenti i parë i shkrimit shqip (Formula e Pagëzimit), e cila më pas u shoqërua me një botim të dytë bashkë me një riprodhim fotografik që u bëri këtyre akteve në vitin 1926, e më pas në vitin 1932, njohësi i shquar i teksteve të vjetra të shqipes, filologu frëng, Mario Roques. Duhet theksuar se faksimilja e këtij dokumenti në botimet shqiptare fillimisht u botua nga Lumo Skëndo në revistës “Dituria”, në vitin 1926, në numrin 6 të saj të muajit prill, por botuesi për lehtësi paraqitjeje, në mënyrë që të paraqiste sa më të plotë kontekstin e dokumentit, i bashkoi/ montoi në një faqe të vetme faqet 3b dhe 4a, faksimile, e cila u rimor në këtë publikim për t’u ribotuar më pas në të gjitha studimet dhe tekstet shkollore deri në vitin 2005. Në vitin 2005, një pjesë e kodeksit ku ndodhet “Formula e Pagëzimit”, shkruar nga Pal Engjëlli, e titulluar “Constitutiones, Ordinationes et Statuta”, e cila zë fletët 2/r deri 9/r, pra gjithsej 15 faqe nga 74 të tilla që ka i gjithë kodeksi, ku edhe gjendet përmbajtja e letër-qarkores së Pal Engjëllit, nënshkruar në Mat më 8 nëntor 1462, është botuar për herë të parë nga Kristo Frashëri, në vëllimin “Skënderbeu dhe lufta shqiptaro-turke në shek. XV. Burime dokumentare shqiptare”, përgatitur nga Kristo Frashëri, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Toena, Tiranë 2005, në origjinal faqe 122-137, dhe në përkthimin shqip faqe 138-143, ndërkohë që një tjetër shqyrtim i këtij autori gjendet edhe në monografinë kushtuar Skënderbeut: (Shih: Kristo Frashëri “Skënderbeu. Jeta dhe vepra”, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Tiranë 2002, faqe 397-401).Në vitin 2009, studiuesja Ledi Shamku-Shkreli, i botoi sërish 15 faqet e tekstit me faksimilen origjinale, së bashku me një interpretim rreth tij, gjë që e risolli sërish në interes të studimeve albanologjike. Duhet thënë se fotokopja e këtij kodeksi u porosit në verën e vitit 1967 nga Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, kopje e cila, e mikrofilmuar në formatin 140 x 200 mm, me të mbërritur, u depozitua jo tek institucioni porositës (i cili thuhej se po restaurohej në atë kohë), por në Arkivin Qendror të Shtetit Shqiptar. Ishte kulmi i luftës kundër fesë dhe në këtë kontekst, marrja në konsideratë e këtij dokumenti, konsiderohej jo fort e përshtatshme në atë kohë, kur terrori ideologjik kishte kaluar çdo kufi. Çuditërisht, si për t’i shtuar dyshimet e mëtejme, dokumenti u la aty dhe nuk u botua asnjëherë i plotë, ndërkohë nëpër pothuajse të gjitha tekstet antologjive shkollore të letërsisë, madje edhe në tekstin zyrtar Historia e Popullit Shqiptar të përgatitur së fundmi nga Akademia e Shkencave (2002), si dhe në të gjitha studimet për këtë dokument, përdorej si ilustrim fotomontazhi i vitit 1926.
.
Përmbajtja e vendimeve të Kuvendit të Matit
“Constitutione-t” nisin me një paragraf, në të cilin kryeipeshkvi Pal Engjëlli, përshkruan shkurtimisht gjendjen e arqipeshkvisë që kishte nën administrim, ku shihej si e nevojshme një riorganizim i strukturave kishtare vendore për t’i bërë ballë ndarjes shpirtërore dhe kombëtare, me të cilën përballej grigja e besimtarëve për shkak të agresionit osman. Kjo kishte ardhur si rezultat i pengesave të ndryshme për shkak të agresionit osman si dhe pamundësisë së vizitave periodike të hollësishme për shkak të shtrirjes së madhe territoriale të Akidioqezës. Rregullat ose “Constitutiones”, që përfshihen në aktet e këtij Kuvendi, në pjesën më të madhe e më të rëndësishme të tyre trajtojnë sakramentet. Duke qenë se pagëzimi është një sakrament themelor i krishterimit, me karakter ritual tërësisht kanonik që realizohet në kushte publike dhe ngaqë, si duket, arqipeshkvi përgjat inspektimit/vizitës baritore, duke gjetur çrregullime, të meta e mangësi në praktikën e ushtrimit të besimit fetar dhe sidomos ngaqë pagëzimet nuk mund të bëheshin për mungesë të meshtarëve, dha disa rregulla dhe udhëzime për: pastrimin e veshjeve të meshtarit; mirëmbajtjen e Sakramentit të Shenjtë; ndalimin e rrëfimit dhe pagëzimit në shtëpi në kushte të zakonshme; lejimin që vetë besimtarët në mungesë të meshtarëve në kushte emergjence të mund ta kryenin pagëzimin e fëmijëve të tyre me ujë të zakonshëm duke përdorur formulën shqip që shoqëron këtë rit sakramental, tagër të cilin e kishin vetëm meshtarët. Aty thuhet se prifti duhet të pagëzojë foshnjën, duke thënë vetëm një herë latinisht “Ego te baptizo in nomine Patris et Filii et spiritus sancti” e jo tri herë sikurse bënin më parë dhe se në rast nevoje, me qëllim që foshnjat të mos vdisnin pa marrë pagëzimin, para se t’i sillnin në kishë, të udhëzoheshin besimtarët që këta vetë të thoshin të paktën në gjuhën vendase shqip (in vulgari Albanico) unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit, që e transkriptuar në leximin e sotëm do lexuar: Un të pagëzonj premënit Atit e t’Birit e t’Shpirtit Shenjt. Aty ndalohet dhënia e sakramentit të kungimin fëmijëve që ende nuk janë rrëfyer ose që janë në moshë të mitur; të mos u jepej zgjidhje kurorëthyesve që mbajnë gratë e tjetërkujt, pra kërkohet ruajtja e sakramentit të martesës dhe veçanërisht luftohet konkubinati; t’u ndalohet hyrja në kishë e atyre që nuk janë rrëfyer të paktën një herë në vit; caktohet formula e zgjidhjes, i jepet rëndësi mënyrës së dhënies së ujit të bekuar dhe vojimin, të cilat duhet t’i vlerësojë zyrtari i arqipeshkvisë ose vikari i Matit, si dhe kujtesa për kremtimin e javës së madhe. Ndalohej martesa për herë të dytë (secunde nuptie), si dhe martesat në kohë kreshmësh. Gratë pa kurorë duhet të përziheshin) si dhe urdhërohej mësimi i katekizmit. Gjithashtu, këshillohej që banesa/qela e priftit duhej të ishte pranë kishës, jo pranë shtëpisë së të afërmve; se orenditë e kishës meshtari duhet t’i mbante veç nga ato të prindërve dhe të afërmve të tij. Meshtari nuk duhej të përvetësonte sendet që besimtarët ia kishin dhuruar kishës si dhe ndalohej shitja ose dhënia me qira e pasurive të kishës etj. Për të gjitha kundërvajtjet në akte caktoheshin edhe gjobat përkatëse në rast mosrespektimi të udhëzimeve të dhëna.
.
Disa konsiderata
Që prej zbulimit të këtij dokumenti në vitin 1915, studiuesit Mario Roques, Eqrem Çabej, Mahir Domi, Giuseppe Valentini, Injac Zamputi, Kolë Ashta, Justin Rrota, Lumo Skëndo, Norbert Jokli, Namik Ressuli, Shaban Demiraj, Kolec Topalli, Seit Mansaku, Engjëll Sedaj, Dhimitër Shuteriqi, Zeqirja Neziri, Ledi Shamku, Kristo Frashëri, Shaban Sinani, Dilaver Kurti, Mahmud Hysa, Anila Omari, Behar Gjoka, Don Gjergj Meta e shumë të tjerë e kanë trajtuar këtë argument duke e bërë objekt shqyrtimi në disa këndvështrime dhe duke krijuar kështu një repertor bibliografik mjaft të pasur që të krijon përshtypjen se pothuajse e kanë shteruar problemin, por gjithsesi ende sot në përvjetorin e tij të 550-të, nuk kemi një botim të plotë dinjitoz të këtij dorëshkrimi, kur duhej të kishim një botim një botim kritik sipas kritereve të sotme tekstologjike, sepse rëndësia e tij është mjaft e madhe për historinë dhe kulturën shqiptare. Në të gjitha studimet e derisotme përparësi ka pasur kryesisht aspekti gjuhësor i kufizuar vetëm në ato njëmbëdhjetë fjalë, ndërsa vështrimi historik-kritik i tërësisë së volumit që gjendet në Bibliotekën Medicea- Laurenziana (Firenze), është lënë gati në hije. Trajtimi i këtij argumenti kërkon para së gjithash domosdoshmërish disa njohuri të karakterit ndërdisiplinor jo vetëm gjuhësor dhe përkthimor, ngaqë dokumenti është në latinisht dhe shqip, por edhe të karakterit historiko-politik dhe atij teologjiko-juridik. Njeriu sipas doktrinës së krishterë nuk lind besimtar, por ai bëhet si i tillë me marrjen e sakramentit të pagëzimit, ndaj “Formula e pagëzimit” shpreh kushtimisht njërin prej akteve me qenësore të njeriut besimtar në traditën e krishterë. Në liturgjinë kishtare ky akt konsiderohet shenjë aktive e dëshmimit të fesë, sepse ai manifeston brenda vetes thelbin e besimit me ç’rast një besimtar hyn, bën pjesë në kishë, pra bëhet zyrtarisht anëtar i Kishës Katolike. Sakramentet në vetvete janë disa akte të besimit të krishterë që kryhen njëkohësisht me gjeste dhe me fjalë, për të përcjellë tek njeriu, i cili i pranon, një hir të padukshëm të Zotit. Duam të kujtojmë, gjithashtu, këtu se Mario Roques, e cilëson tërësinë e këtyre dokumenteve “Shumë interesantë për historinë e brigjeve lindore të Adriatikut”. Sa i takon Formulës së Pagëzimit, Eqrem Çabej, vëren me të drejtë se kemi të bëjmë me një trajtë reale, trajtë e shqiptimit krahinor, sikundër flitet edhe sot në anët e Matit e të Lurës, ku thonë pikërisht spertit/shpert, më duel shperti, apo premenit/ për emër si një formulë betimi për emër të Zotit. Prandaj, me arsye, mendohet që shkruesi i parë i këtij dokumenti ka qenë ndonjë prift i atyre anëve. Formula rituale e rendit të pagëzimit ka qenë dhe është në përdorimin të kishës, prandaj dhe shkruesi i Kuvendit të Matit nuk bëri gjë tjetër, veçse nguliti me shkrim një traditë të trashëguar gojore e cila ndër breza kishte ardhur pothuaj të pandryshuar. Formula e Pagëzimit paralajmëron aktin ceremonial të lidhjes së qenies me Hyjin si një akt i pazakontë në kushtet e shtrëngesës, rrezikuar nga ardhja e pushtuesve osmanë. Ajo na shfaqet si urdhëresë, si një shtytje, si një akt shkrimor që duket sikur shkon përtej kanonit zyrtar kishtar të kohës, duke treguar me këtë rast përkujdesjen maksimale të bariut për grigjën, së cilës duke i lënë në dorë dhe në shkrim këtë formulë si besëlidhje dhe testament njëherësh, ka kryer dashunisht pjesën tjetër të betejës së shpatave, atë të betejës shpirtërore, kulturore e gjuhësore, në emër të mbrojtjes së fesë dhe atdheut, qenies dhe etnisë njëherësh. Kisha katolike vjen e shenjohet dashtas e padashtas jo vetëm si institucion i besimit, por si institucion i vetëdijshëm i shpirtit atdhedashës, si institucion historik i kulturës dhe arsimimit. Me Formulën e Pagëzimit, nis tradita e përshpirtshme në kulturën, gjuhën dhe letërsinë shqipe, duke i vendosur ato me këmbë të mbështetura fortësisht në rrjedhat e kulturës perëndimore europiane. Njëmbëdhjetë fjalët e ngurosura të saj, unifikohen organikisht mjaft qartë formalisht dhe kuptimisht përmes lidhjeve leksikore, morfologjike dhe sintaksore. Formula e Pagëzimit mbart kështu në vetvete gjithë kuptimin dhe esencën trinitare të fesë, kombësisë dhe gjuhës. Ajo ishte, është dhe vijon të mbetet dëshmia më domethënëse e palcit identitar shqiptar, sepse mbart në thelbin e saj kuptimor një përmasë sa historike aq edhe shpirtërore e kulturore njëherësh, që shkon përtej bëmave tona historike në kohë.
.
Marrw nga https://www.idituri.com/formula-e-pagezimit-ne-550-vjetorin-e-saj
.