Historia e Piktorit italian Ettore Ponzi –
një fije peri e ndau nga fati i “Batalionit Blu”
përgatiti Faik Skopeci
Peizazhi shqiptar mbetet burim frymëzimi për piktorët fotografët dhe objektivin e kamerës jo vetëm për autorët shqiptarë, por edhe ata të huaj. Tema nga Shqipëria, peizazhi, veshjet, luftëtarët, betejat, aspekte nga jeta e përditshme, etj, janë trajtuar herët nga grafistët dhe piktorët e huaj.
Në radhën e piktorëve që kanë trajtuar temën nga Shqipëria mund të radhisim piktorin italian Ettore Ponzi, një piktor i panjohur deri tani nga publiku i gjerë në vendin tonë. Gjatë kohës së pushtimit fashist të Shqipërisë Ettore Ponzi ka qenë në Korçë, ku ka gjetur rastin të vazhdojë pasionin e tij për pikturën. Janë disa peizazhe mjaft interesante nga qyteti i Korçës, Morava, Dishnica dhe Ohri të kujtojnë ngjyrat e ngrohta të piktorit Vangjush Mio. Peizazhi “Shtëpi Shqiptare”, pikturuar në vitin 1941, paraqet një shtëpi karakteristike në rrugicat e Korçës, ku të tërheq vëmendjen një grua që pastron rrugicën para shtëpisë, detaj ky që nuk i ka shpëtuar autorit, hedhur mbi telajo me penelata të shpejta dhe të sigurta. Piktura është punuar me bojra vaji mbi karton me përmasa 23 x 30 cm. “Dëborë në rrugicat e Korçës”, vaj mbi karton me përmasa 31 x 23 cm pikturuar në vitin 1942. “Kisha e Dishnicës” vaj mbi karton me përmasa 30 x 27 cm, pikturuar në vitin 1941. “Kisha e Korçës” vaj mbi karton me përmasa 56 x 45, pikturuar në vitin 1942, dy peizazhe të titulluar “Vargmalet e Moravës” me përmasa 15 x 32 cm, pikturuar në vitin 1942 dhe tjetra me përmasa 20 x 40 cm. Gjithashtu nga zona e Ohrit, janë dy punime interesante “Liqeni i Ohrit”, ku në anën e majtë të pikturës paraqitet një shtëpizë, edhe kjo vepër me përmasa 23 x 29 është punuar me shpejtësi me sapatul mbi karton.
.
Kush ishte Ettore Ponzi?
Ettore Ponzi lindi më 26 tetor 1908 në Borgo San Donnino, Fidenza, Itali, djali i dytë i një familje me shtatë vëllezër.
Kushtet ekonomike nuk e lejuan atë të ndiqte studimet e rregullta dhe së shpejti iu desh të gjente një punë. Sidoqoftë, ai gjithmonë me pasion praktikonte vetë në vizatim dhe pikturë dhe në 1925, ai vendosi një ekspozitë të parë në laboratorin ku ai punoi si elektricist, në rrugën Gramshi në Fidenza.
Me t’u kthyer nga shërbimi ushtarak në 1930, ai ndoqi Institutin e Artit Paolo Toschi në Parma dhe u diplomua në 1934. Në vitin 1936 dhe 1937 ai vijoi akademinë ushtarake të Salerno. Ai, së bashku me mikun e tij Oreste Emanuelli, një tjetër piktor i fiorentinas, mori pjesë në edicionin e dytë të konkursit kombëtar në qytetin e Kremonës. I rithirrur nën armë dhe i dërguar në Shqipëri më 5 janar 1941, ai qëndroi në Ballkan, duke marrë pjesë në operacionet ushtarake deri më 8 shtator 1943, duke marrë një Kryq të Parë të Meritës. Pasardhësit e piktorit ruajnë piktura të shumta nga kjo periudhë me peizazhe shqiptare, portrete dhe skena nga jeta e përditshme.
.
1941-1943 Jeta në Shqipëri
Në vitin 1941, si shumë italianë, ri-thirret nën armë dhe dërgohet në Shqipëri për të luftuar në frontin me Greqinë. Ndonëse me uniformë dhe i armatosur, pavarësisht nga vështirësitë morale, materiale dhe logjistike nuk heq dorë nga piktura. Gjatë periudhave të armëpushimit kthehen në tavalocë kapakët e drurit të kutive të municionit. Kishat ortodokse, xhamitë, shtëpitë e të varfërve, manastiret, peizazhet malore janë subjekte të këtyre pikturave me përmasa të vogla dhe sidomos një dekoratë e madhe afresku në sallën e Klubit të Oficerëve Korçës.
Kapitullimi e gjen Ettore Ponzin në zonën e Beratit. Njësia ku ai shërben bie në kontakt të drejtpërdrejtë me Brigadën Brandenburg SS. Pas një përleshje duke mos i rezistuar presionit të gjermanëve njësia u shpërnda. Ja si e pëshkruan në ditarin e tij, Ettore Pozzi ditën e kapitullimit: “8 shtator, dita e armëpushimit e kërkuar nga Italia. Ne mbajmë një qëndrim të rezervuar përballë kësaj ngjarjeje të papritur: repartet e tjera e përjetojne me gëzim të çmendur, sepse janë të bindur se gjithçka tani ka mbaruar dhe që për pasojë të gjithë do të ishin kthyer në shtëpi. Budallenj dhe të mashtruar! Ata shumë shpejt e kuptojnë mashtrimin. Një lajm shqetësues vjen nga Italia dhe ne jemi larg, pa askënd që të na udhëzojë…”
.
Zdrajsh, një fije peri nga fati “Kolonës Gamuçi” (Batalioni Blu)
Pas kapjes së Beratit nga partizanët shqiptare, Ettore Ponzi, në pamundësi për t’i transportuar pikturat që kish realizuar në Berat, i paketon ato në një kuti dhe i gropos përgjatë bregut të lumit Osum. Me njerëzit e tij mori udhën në drejtim të Elbasanit, për tek selia e komandës ushtarake italiane të divizionit të cilit ai i përket, divizioni Arezzo. Ettore Ponzi nuk u ndal në Elbasan, pasi ndërkohë, më 12 shtator, divizioni Arezzo ishte shpërbërë dhe në mëshirën e forcave gjermane të brigadës së tmerrshme SS Brandeburg të përbërë kryesisht nga ish të dënuar dhe kriminelë të zakonshëm të regjistruar për luftë. Shumica dërrmuese e ushtarëve dhe oficerëve të Divizionit Arezzo, e kundërshtuan çdo formë bashkëpunimi duke paguar një çmim të lartë për sa i përket rënies në betejat e përgjakshme kundër trupave gjermane dhe bandave të tyre aleate të shqiptarëve, luftime të cilat u pasuan nga masakra, viktima të të cilave ishin ushtarët. dhe oficerët. Këta të fundit u persekutuan me tërbim të veçantë.
Më 16 shtator 1943, Ettore Ponzi, si shumë ushtarë të tjerë, ndoshta mori drejtimin e Bitolit, sot në Maqedoni, ku ndodhej stacioni hekurudhor drejt Beogradit për të shkuar drejt Italisë. Udhëtimi i vështirë do të ndërpritej në 22 shtator kur ai ra në kontakt me forcat shqiptare që veprojnë në malet përreth Elbasanit. Objektivi u bë ai i arritjes së mbetjeve të divizionit të Firences, i cili, i komanduar nga gjeneral Azzi, tani po vepronte me vendosmëri kundër divizioneve gjermane që kishin marrë kontrollin e vendit. Njësia operacionale që po formohej u quajt “trupa malore italiane”. Por paqartësia e aleatëve të mundshëm shqiptarë, çoi në situata shumë të tjera dhe dramatike. Pas një pelegrinazhi të gjatë në male drejt bazës së partizanëve shqiptarë ai arriti në fshatin e Zdrajsh, Librazhd, ku ndau vendstrehimin me ushtarë të tjerë italianë dhe oficerët e karabinierëve të të ashtuquajturës kolonna Gamuçi.
.
Fjalët e Ditarit
“…Periudha më e trishtuar e jetës time fillon më 22 shtator. Ne udhëtuam 160 km në rrugë dhe tani ecim në malet e thyer, ditë e natë, deri në lodhje e më gjerë. Ne ndalemi për të fjetur në vend te hapur, të humbur dhe të rraskapitur, kudo, në shkurre dhe në shkëmbinj. Të nesërmen përpara, gjithmonë përpara, përjetësisht përpara dhe lart, para nesh, ne gjithmonë shohim male dhe maja më të larta. Shtigjet me gurë dhe me majë shkëmbi e bëjnë udhëtimin gjithnjë e më të vështirë. Çdo ditë, disa mushka vërshojnë në gryka të frikshme, duke thyer dhe ushtarët vrapojnë mbi kafshët e varfra, të ngatërruar dhe akoma të rrahur, për të grisur copa mishi për t’i gllabëruar, si ujqërit e uritur. Shpesh, kur arrini një majë, hapeni përpara luginave më të thella, ku fundi humbet në atmosferën e zymtë; në anën e kundërt ka male të tjera në anët e të cilave mund të shohësh shtigje që duken joreale. Duhet të ecësh, të zbresësh në fund dhe pastaj të ngjitesh në anën e kundërt, deri në majë. Në dhe mbi dhe në drejtim të bazës ose komandës së famshme dhe të mallkuar; nën makthin e vazhdueshëm të vdekjes. Shumë bien, lëndohen dhe shpesh nuk ngrihen sepse janë të rraskapitur, kujtojne nënën e tyre, gjithashtu qajnë, si fëmijë, betohen dhe nuk i shohim më.
Mbërritën në bazë pas tetë ditësh dhe po aq netësh përpjekjesh të papara, ata na dërguan në një shtëpi në Zdrajsh me oficerë të tjerë karabinierë. Një ekip i tyre na mban roje të mirë derisa, pak nga pak, disa hiqen dhe pushkatohen. Nga ne, nëntë të fundit kemi mbetur, deri më 8 tetor kur ata vijnë për të na çuar te ata udhëheqës me të cilët kishim shumë për të bërë para armëpushimi”
Më 20 tetor, kolonel Gamuçi u mor dhe u dërgua në Çerminikë, ku gjeti karabinierët e tij të çarmatosur me urdhër të Kadri Hoxhës. Më 25 tetor 1943, ata u pushkatuan të gjithë. Dhjetë ditë pas masakrës, oficerët karabinierë që po prisnin në Zdrajsh u eliminuan në të njëjtën mënyrë. Dhe këtu ndoshta përshtatet fraza e tmerrshme e ditarit “…derisa, pak nga pak, disa hiqen dhe pushkatohen. Nëntë prej nesh mbeten, deri në 18 Tetor kur ata vijnë për të na udhëhequr tek ata udhëheqës me të cilët kishim shumë për të bere para armëpushimit.”
Një rindërtim i ngjarjeve raportohet gjithashtu në deklaratën e Nënkolonelit Luigi Cappelin si vijon: “Meqenëse shumica e këtyre oficerëve ishin katandisur pa një komandë të trupave, rreth njëzet, duke përfshirë Lt. Ponzi, ne u zhvendosëm në komandë nga Col. dei CC.RR.Z. Gamucci, në fshatin Zdrajsh në pritje të urdhrave. Pas disa ditësh Col. Gamucci dhe 6 oficere mbështetës u nisën për në një destinacion tjetër.” Këto fakte mbeten si një nga përvojat më dramatike të një zinxhiri ngjarjesh që do të përfundojnë më 1 janar 1944, data e kapjes përfundimtare dhe fillimit të periudhës së internimit në kampet e Semlin (Beograd), Vjenë dhe së fundmi Wietzendorf në Gjermani.
.
“Kolona Gamuçi”
Më 25 tetor, në një bazë partizane në Çermenikë, ndodhi një tjetër masakër, këtë herë në duart e partizanëve shqiptarë. Ishte radha e kolonës së karabinierëve nën komandën e kolonel Gamuçi. Një episod që ka diçka të pashpjegueshme pasi partizanët (armiqtë e djeshëm të italianëve) i kishin mbrojtur ata pas 8 shtatorit dhe shpesh i liruan nga gjermanët në rrugën e dëbimit. Vetë kolona Gamuçi udhëtoi drejt atij fati; ishte drejtuar për në Poloni. 110 karabinierë u pushkatuan. Alessandro Serra na kthen përsëri në atë episod: “…natën vonë, ata kryen punën makabre, deri në reagimin e pishtarëve, duke lënë të varrosur trupat e dëshmorëve, si për të kurorëzuar ndërmarrjen ferr që kishin pasur marrëveshje të heshtur me ujqërit e malit.”
Personi kryesor përgjegjës për atë masakër, Xhelal Staravecka, para gjykatës së vlerësimeve në Romë në 1952, nuk e mohon faktin por pretendon të ketë marrë urdhra nga lart. Sidoqoftë, hakmarrja personale është më e mundshme, duke pasur parasysh që ai kishte disa punë të papërfunduara me kolonel Gamucci dhe karabinierët. Kjo konfirmohet nga fakti se pas atij episodi, marrëdhëniet me komandën partizane ndryshojnë, mosbesimi rritet dhe ai kalon në anën tjetër si kapiten i xhandarmërisë, ku ai merr pjesë personalisht në një tjetër masakër, më 4 shkurt 1944, e ashtuquajtura “Nata e Shën Bartolomeos Shqiptare”.
Deri në 31 dhjetor 1944, Ettore Ponzi me grupin e vogël do të endej maleve, pa ushqim pa një vend për të fjetur. Në ditarin etij
Bandat dhe mëmëlika. “Në fillim të dhjetorit, pas një shëtitje të gjatë prej rreth dhjetë ditësh, mbrritëm në një fshat të vogël të fshehur nën malet më të larta, nuk gjejmë rrugëdalje. Shkëmbinjtë më të egër shfaqen para nesh, të lartë dhe të paarritshëm, ne jemi të dëshpëruar. Ndërkohë, bendet tani janë afër, është e nevojshme të vendosni nëse do t’u jepemi atyre apo të mbërrijmë mbi shkëmb ku sigurisht askush nuk do të kishte arritur ndonjëherë. Ne vendosim të ngjitemi në një përpjekje të fundit, me disa rezerva qepë, bukë dhe miell për mëmëlikën. Një burrë nga fshati na shoqëron atje lart. Duke arritur mes shkëmbinjve, ku vetëm shqiponjat bëjnë foletë e tyre, ne kthehemi të hedhim një vështrim më poshtë, drejt luginave dhe lumenjve, derisa të shohim detin në horizontin më të largët. Në pamjen e Adriatikut nuk mund të mos imagjinojmë, përtej tij, Italinë, shtëpinë tonë, të dashurit tanë. Pas disa minutash, shpërthimet dhe këngët jehojnë në fshatin poshtë, duke arriturr të largojnë nga mendja jonë vizionin e ëmbël dhe duke na bërë të kthehemi në realitetin edhe më të shëmtuar dhe të ashpër. Kolona njerëzish të armatosur zbresin në fshat nga anë të ndryshme. Për pjesën tjetër të ditës dhe ditët në vijim, ata zbresin, qëndrojnë brenda natës dhe largohen. Ndërkohë, ne bëjmë të bëjmë sa të mundemi për të bërë një mëmëlikë në një enë kallaji. Por, ndërsa e përziejmë, kanaçja nuk bën rezistencë dhe e gjithë mëmëlika derdhet mbi zjarr. Të uritur siç jemi, ne turremi pa vonesë rreth zjarrit për të ngrënë mëmëlikën jo të gatuar plotësisht, por e përzier me hi, prush, qymyr dhe tym…!”
Diku kanë hasur mikpritjen e ndonjë familje të varfër ku kanë gjetur pak ushqim dhe një rrogoz për të fjetur. Ja si e pëshkruan në ditarin e tij shtëpinë shqiptare: “Në shtëpinë shqiptare, veçanërisht në atë të malit të lartë, nuk ka tavan në dhoma, as muret nuk janë suvatuar dhe pothuajse të gjithë nuk kanë oxhak; zjarri është ndezur në mes të dhomës në një gropë të hapur në dyshemen. Tymi mbetet në dhomën e zezë dhe të errët si një shpellë; dritaret, kur ka, janë shumë të vogla, pa kanata dhe pa xhama. Dhoma është e mbushur me misër, fuçi, stola të vegjël dhe rrogoz për t’u të shtrirë në tokë. Asnjëherë nuk kam parë një shtrat, një tavolinë, një karrige apo ndonjë orendi të kohës; e gjithë shtëpia është një grumbull guri, një katror i keq me degë dhe baltë. Ne gjithmonë ulemi në tokë, sipas stilit turk, rreth zjarrit ose rreth një tavoline të ulët dhe të rrumbullakët. E njëjta supë fasule ose i njëjti qumësht i thartë në të njëjtën enë; ku ju hani bukën e misrit në një enë ku futen gishtat e secilit. Kur të keni mbaruar së ngrëni, hidheni në dyshekë, visheni dhe flini pranë njëri-tjetrit…”
Më 31 dhjetor, i kapur nga besnikët pro-gjermanë (ballisët), ju dorëzua gjermanëve në Elbasan.
Më 1 janar 1944, fillon dërgimi pë në kampet e Semlin në afërsi të Beogradit, Vjenë dhe së fundmi Wietzendorf në Gjermani.
.
“Ringjallja” e Ettore Ponzit
30 Janar 1944, pasi dërgohet në kampin e përqëndrimit në Semlin, si pasojë e një ftohje të marrë në mushkëri dhe nga në kushtet e lodhjes së skajshme sëmuret rëndë, prandaj shtrohet në një spital lokal. Aq e rëndë ishte gjendja sa një oficer i lartë, mjek italian parashikoi se Ponzi, kishte vetëm disa orë jetë. Në fakt ai ishte raportuar i vdekur nga disa infermiere së bashku me trupat e dy oficerëve të tjerë të vendosur në një bodrum. Ishte një mjek gjerman i cili ka vënë re disa lëvizje të vogla të organeve të brendshme të piktorit duke e sjellë përsëri në jetë.
Në mars të vitit 1944, kurohet në një anije spital në Danub të Vjenës, para se të transferohet në kampin e internimit në Wietzendorf. Këtu Ponzi njihet me Giovannino Guareschi dhe Arnaldo Spagnoli, i cili përshkruan se sa të gjalla ishin pikturat e bëra me bojëra uji në fletë të vogla.
Mungesa e bojërave dhe penelave e bëjnë pesimist piktorin i cili kërkon të pikturojë. Janë të burgosurit e tjerë francezë që i ofrojnë lapsa edhe letër duke e inkurajuar të rifillojë pikturën. Në shtator 1944, ishte në gjendje të rimerrte edhe një herë veten. Data 8 është shënuar në ditarin e tij si dita kur ka rifilluar vizatimin pas një kohe mjaft të gjatë. Puna e tij e parë ishte ajo e nënës së tij e pikturuar me bojëra uji. Pas kësaj ai ka punuar me këmbëngulje dhe vizatimet me laps dhe akuarel janë një pasqyrë e qartë e jetës në burg. Rreth 40 vizatime dhe me bojëra uji dokumentojnë realitetin e tyre të përditshëm në kamp.
.
Kthimi në Atdhe
Ai u kthye në Itali në fund të gushtit 1945, ku rifilloi aktivitetin artistik menjëherë. Ponzi është trishtuar pasi e gjeti shtëpinë e tij në Fidenza të shkatërruar plotësisht nga sulmet ajrore. Ai gjeti strehim me familjen në një pallat me pamje nga rrënojat e Katedrales. Midis 1945 dhe 1952, piktura e tij ka pasqyruar peizazhet e mureve dhe rrënojat e shkaktuara nga bombardimet. Këto vepra janë sot një vlerë e rëndësishme dokumentuare. Në vitet e mëvonshme ai iu përkushtua pikturës, peizazhit dhe eksperimentimit në pikturë. Ponzi ka dhënë mësim në shkollën e mesme në Piacenza, Fiorenzuola, Salsomaggiore dhe Fidenza. Ettore Ponzi vazhdoi aktivitetet e tij artistike deri në një vit para vdekjes së tij më 31 janar 1992 dhe është varrosur në Fidenza.
Ne 27 janar 2010 në një ceremoni, organizuar nga Prefekti i Parmës janë dhënë 26 medalje nderi për qytetarët e Parmës e dëbuar dhe internuar në kampet e përqendrimit nazist, duke përfshirë edhe trembëdhjetë në kujtesë. Njëra nga këto medalje ka qenë për Ettore Ponzin si shprehje e nderimit për sakrificat dhe mirënjohjes që shteti italian tregon për qytetarët e tij, të cilët pavarësisht rreziqeve nuk pranuan të përulen dhe nuk u bënë bashkëpunëtorë të gjermanëve në kampet e përqendrimit.
.
Arti i Ponzi, dimension njerëzor që tejkalon marrëzinë e kohës
Pasi kisha parë punimet e Ponzit, më ngacmonte ideja që të dija më shumë. Ndoshta fakti që kisha të bëja me një ushtarak dhe piktor njëkohësisht më bënte më të lidhur me këtë figurë, pasi ushtroj pikturën prej vitesh. Di fare mirë që frymëzimi, ngacmimi dhe dëshira për të fiksuar kohën përmes penelave është më e forte se lufta. Krijimi ka diçka që është përtej rregullave të vullnetit. Ai vjen falë frymëzimit. Këtë të fundit, deri tash, askush nuk e ka bërë “të disiplinuar”, pasi frymëzimi e zgjedh vetë momentin. Kjo kishte ndodhur edhe më Etoren. Teksa shikoj punimet e tij që kanë fiksuar peizazhe shqiptare, sot pas kaq shumë vitesh, ndiej dëshirën të di më shumë për të, për vendet që pikturoi, për lidhjen me to. Nisur nga këto pyetje dhe nga respekti ndaj artistit e artit, pavarësisht kohës kur ai zhvillohet, dhe jashtë rrethanave në të cilat ai lindi, vendosa të kërkoj kontaktet e ndonjë të afërmi të Etores. Dëshiroja të dija më tepër. Shpresoja që ai të kishte lënë, dhënë diçka më shumë për vendin tim. Po tentoja që të kapërceja kohën dhe të shihja çfarë mendimesh kishte pasur ai në kohën e krijimit të veprave.
Arrita të gjej një adresë elektronike të djalit të Etores dhe vendosa një komunikim me të. Natyrisht që ai shfaqi gëzim dhe e priti mjaft mirë interesimin për veprat e të atit. Ishte një e papritur edhe për të që të dëgjonte një zë nga Shqipëria që interesohej për veprat e babait të tij. Ndër të tjera ai më shkruante:
“Faik, jam i gëzuar që i gjen interesante punimet e babit tim. Pavarësisht periudhës së luftës, babai im ka ruajtur gjithmonë kujtime pozitive për vendin tuaj, për kostumet e tij, për njerëzit e tij. Sigurisht që ai ka kaluar edhe momente të këqija, sidomos nga fundi i vitit 1943, por kush në Shqipëri nuk kaloi momente të këqija në atë periudhë?
Në lidhje me tablotë mund të them që aktualisht janë në zotërimin tim dhe të vëllezërve të mi. Në Shqipëri, në Berat, një shtëpi e cila shfaqet në tablo, është përfshirë nga lumi Osum dhe kësisoj, tashmë nuk mund të gjendet se ku është. Kjo bën pjesë në punimet e periudhës së fundit, në shtator 1943, kur babai im ishte në Berat. Nëse ke nevojë për informacione të tjera mund të më thuash. Nëse më dërgon edhe artikullin e botuar, mund të jap edhe më shumë informacione për ndonjë vend gjeografik të paraqitur në tablo.”
Ndërkohë gjatë komunikimit me djalin e Etores, ai më kërkoi t’i shpjegoj edhe disa emra të vendeve në Shqipëri, të cilat shfaqeshin në punimet e të atit si p.sh Sdranish që mund të jetë Zdrajsh (fshat në zonën e Çermenikës). Një tjetër tablo të cilën ai nuk e kishte të qartë se ku ishte bërë, është një punim i cili pasqyron ish-shtëpinë e oficerëve italianë në Korçë, një tjetër që ai ka pikturuar, një medalje etj. Në njëfarë mënyrë po plotësoj disa fragmente shumë të vogla të mbetura bosh që nga koha e krijimit të punimeve. Ajo që vlen për tu theksuar është fakti i fuqishëm se arti është më i fortë se shkatërrimi, se lufta, se vdekja, ai mbart forcën e pasqyrimit të kohës, të ngrirjes së saj. Ka forcën e krijimit dhe të rikrijimit, ka forcën e njeriut. Kjo gjë shihet edhe në punimet e Etores: dimensioni njerëzor që tejkalon marrëzinë e kohës.
.