Humanizmi dhe vlerat e tij nuk vdesin kurrë…!
nga Jozef Radi
Fjala e mbajtur te Vatra mbi librat
“Pertej Harrimit” dhe “William Shakespeare”
Të nderuar miq,
Së pari ju falenderoj të gjithëve për kët pjesmarrje të përzgjedhur dhe cilësore me të cilën ju na keni nderuar në përkujtimin e figurës së Abdulla Ramit.
Shpesh, Shqipëria jonë e vogël ka prodhuar figura dhe ngjarje më të mëdha se fuqia e saj, e një prej këtyre njerëzve që më ka habitur e mahnitur, në kushtet e heshtjes së plotë, ka qenë edhe figura e Abdulla Ramit. Para shtatë vitesh, unë po edhe pjesa dërrmuese e shqiptarëve, nuk kishim asnjë koncept sado të vakët se kush ishte Abdullah Rami! Dmth e gjithë vepra dhe kontributet e këtij njeriu ishin shuar, ishin harruar, ishin shkelur, ishin dhunuar dhe si ata çelësat e fatit ishte hedhur në mes të detit, për mos t’u gjetur kurrë më. Pra, e gjithë vepra dhe kontributi intelektual i Abdulla Ramit ishin ai çelësi i hedhur në detë. dhe ky çelës do të vazhdonte të ishte në fund të detit, sikur një mbesë e tij, ajo që ai e kishte pagëzuar me emrin në ditën e lindjes, me një kurajo të jashtzakonshme dhe me një përkushtim të rrallë në historinë e kërkimeve mbi jetën e paraardhësve, ka vendosur që t’i shkojë deri në fund kërkimit të gjurmëve të gjyshit të vet… dhe kështu ajo fillon të grumbullojë materiale dhe histori të rrëfyera përgjat një periudhe katër vjeçare për të parë se cili është vërtet gjyshi i saj, cili është formati i këtij njeriu që ajo e njihte kryesisht prej të thënave të nënës së saj… Pra, një vajzë hyn thellë detit të harrimit për të gjetur të vërtetën e gjyshit të saj, për të cilin nuk i flet askush, veç nënës së saj…
Ajo që të trondit dhe më pas kapërcen përmasat e çdo përfytyrimi është se hap pas hapi ajo zbulon mjaft gjëra që e trondisin së thelli, dhe jo vetëm e shtyjnë të jetë kokforte për t’i shkuar deri në fund qëllimit të saj, ku ajo jo vetëm do të gjejë se kush ishte vërtet gjyshi i saj, por edhe të heqë e të pastrojë me kujdes gjithë baltën dhe pluhurin që është hedhur mbi gjyshin e saj… edhe të nisë të ngrejë edhe monumentin e një njeriu që bota kishte vendosur ta harronte.
Pikërisht në këtë çast do të takohesha me figurën e Abdulla Ramit dhe ky ishte kulmi magjik ku zonja Xhomaqi Godo do të më ofronte dashamirësisht edhe çelësat për t’u futur në të vërtetën e gjyshit të saj tashmë të humbur, por jo të shlyer si mendonin kundërshtarët e tij…
Për t’i hedhur një sy punës së saj disavjeçare më duhej tashmë të shfletoja krejt një vepër… Prej asaj dite, me zonjën Xhomaqi-Godo kemi një lidhje, e cila vazhdon edhe sot e me siguri do të vazhdojë edhe më tej e më gjatë.
Jam mahnitur me punën e zonjës Godo, e cila ka kryer atë cikël që quhet Ringjallja e Njeriut. Ermira Xhomaqi Godo, e ringjalli gjyshin e saj: Abdulla Ramin. Një akt që të prek në shpirt, sepse siç e theksoi edhe zoti Rexha, që bëri një itinerar relativisht të plotë të rrugëtimit të jetës dhe veprës së këtij Njeriu, është rrugtimi i një intelektuali të kompletuar, që e do thellësisht vendin e vet dhe pranon gjithçka që mund t’i jepet si ndëshkim nga pushteti, vetëm në emër të dashurisë për vendin e vet.
Abdulla Rami është pjesë e një bashkësie të madhe intelektualësh që u shkolluan jashtë Shqipërisë, në universitetet më të mira të Europës, në vitet ’30. Ata erdhën në Shqipëri si idealistë, për t’i dhënë dorën vendit të tyre që të ishte pjesë e Europës. Pikërisht kjo shtresë, kjo klasë intelektuale, që do ta kishte lakmi çdo vend i botës, pëson njëherit dramën edhe tragjedinë më të madhe në histori dhe e vërteta e saj ende s’është as e thënë as e shkruar si duhet, e në këtë botë ka pak njerëz si Ermira Xhomaqi, që u shkojnë deri në fund çeshtjeve të mëdha si kjo e së vërtetës së intelektualit Abdulla Rami…
Këtu përballë jush, janë sot dy libra, ku është puna këmbëngulëse një mbese për të mbrritur tek e vërteta e gjyshit të saj, e shtrirë në gjashtë vite. Kjo është një përpjekje titanike, për të mos lënë që gjyshi i saj të harrohet!
Ajo çka është më interesantja e këtij rrugëtimi të saj ëshët se Diktatori dhe Intelektuali si kurban i tij, janë për çudi edhe prej një zone, edhe shokë të dikurshëm të Liceut të Korçës, edhe të një Universiteti si ai i Monpeljesë në Francë, pra me të njëjtën mundësi për t’i shërbyer vendit të tyre. Diktatori zgjedh një jetë aventureske, i regjistruar në Universitetin e Monpeljesë, ku nuk figuron asnjë provim i dhënë prej tij, edhe pse regjistrimi vazhdon të jetë i përvitshëm, edhe pagesa e bursës që bën shteti shqiptar në adresë të tij është e plotë, derisa një ditë, ministri i Arsimit, Mirash Ivanaj, në vitin 1934, ia ndërpret bursën, shpërblimin e padenjë ndaj një studenti që nuk e donte shkollën, e çka vite më vonë atij do t’i kushtonte jo vetëm burgun po edhe vdekjen.
E ndërsa Abdulla Rami vazhdon studimet edhe me energjitë e veta mbaron universitetin. Kemi kështu një përballje disi të çuditshme, mes njeriut që i shërben atdheut, e që shkollohet ashtu si duhet dhe shkon të kryejë me devotshmëri shërbimin ndaj atdheut… dhe Diktatorit që nuk jep asnjë provim dhe dikush e përzgjedh që ai të ngjitet në majën më të lartë të piramidës së shtetit shqiptar… i cili ndëshkimin më të parë ua bën pikërisht atyre shokëve të vet të dikurshëm, njerëzve skrupolozë në studime, dy figurave që do të shfaqen dinjitetshëm në jurisprudencën shqiptare: Abdulla Ramit dhe Abaz Omarit, (të cilin diktatori e kishte edhe të afërm), që i gropos edhe vendos t’i zhdukë përfundimisht edhe pse s’i kanë bërë asnjë të keqe kujt, thjesht pse përballë tij ata kanë dëshmuar vlerat e tyre… Këto dy figura dhe ajo e diktatorit krijojnë edhe imazhin e një kohe që po vinte: Shqipëria ka vendosur të nderojë injorantët dhe injorancën, njerëz që s’kanë energji për të përfunduar një shkollë apo studimet e t’i shërbejnë atdheut të tyre dhe të mos vlerësojnë e nderojnë njeriun që i përkushtohet studimeve edhe atdheut, një taksë që populli shqiptar vazhdon t’ua paguajë prej 80 vitesh udhëheqësve të tij… dhe taksë relativisht e rëndë.
Dëshiroj të them edhe pak fjalë edhe për veprën e Hugoit mbi “William Shakespeare” që e theksuan edhe zotërinjtë Paja dhe Rexha, por unë desha të nënvizoj edhe një fakt: Hygonë e përzënë nga Parisi dhe ai detyrohet të jetojë në ezil, i izoluar në një ishull të Anglisë, së bashku me familjen, ku çdo mëngjes ai do të shihte Lindjen e Diellit, si një nga kënaqësitë e rralla të tij.
Kjo vepër vjen si rezultat e një kërkese që i biri i Hugoit, Fransua, i kërkon të atit që t’i shkruajë parathënin e përkthimit të disa veprave të Shekspirit prej tij… kështu Hugoi merr përsipër ta shkruajë atë parathënie, e cila zgjati disa kohë dhe u shfaq si libër më vete dhe jo thjesht si parathënie, kështu erdhi edhe kjo kryevepër e Hygoit e lidhur me Shekspirin, pra një Gjeni që shkruan n’emër të një tjetër Gjeniu… Por ajo që i jep aureolën ardhjes në shqip së kësaj vepre, është diçka tjetër… Në shqip kanë kontribuar shumë përkthyes të njohur për veprën e Hugoit, por veprën e tij “William Shakespeare” askush s’ka pasur guxim ta prekë me dorë… sepse në shqip ajo do të kishte një histori tejet të veçantë.
Kët vepër mbi Shekspirin e merr përsipër një i burgosur politik, i cili mbas 20 vitesh në burgun e Burrelit, do ta sjellë në shqip Shekspirin e Hugoit!
Abdulla Rami, tashmë i interrnuar në Gosë të Kavajës, n’atë të përditshëm e tij të rëndomtë prej bujku, për të mos e lëshuar vlerën e tij intelektuale, të zhytesh në humnerën ku kishte hedhur regjimi do të merrte krahas copës se bukës, nji kokrre qepë, kavanozit të kosit, një cope lapsi, edhe Shekspirin e Hygoit si pjesë e pandashme e së përditshmes së tij… një e përditshme këmbëngulëse ku ai përkthen duke na lënë një sasi të madhe dorëshkrimesh të kësaj vepre, ku krahas asaj çka shkruhet në vepër, ai lë edhe gjurma të jetës e të shqetësimeve të veta, gjurma të gjendjeve të tij emocionale dhe kjo në prag të vdekjes së tij…
Rami vdiq herët! Ai nuk jetoj dot më shumë se dhjetë vite mbas daljes së tij nga burgu, por më e rëndësishmja e tij mbetet vepra e Hugoit, të cilën zonja Xhomaqi Godo, mbasi kreu së pari veprën “Përtej Harrimit” mori përsipër ta kthejë edhe këtë vepër në lartësitë e Hugoit dhe Shekspirit po edhe në lartësitë e figurës së Ramit, ku ajo zgjedh të bëhet ndërmjetëse e një brezi të ikur në padrejtësi të pësuara dhe një brez të mëvonë, duke na dëshmuar se humanizmi dhe vlerat e tij nuk vdesin kurrë sepse, si Hygoi, si Shekspiri, si Rami po edhe vetë zonja Godo, janë përfaqësues të humanizmit, dhe se humanizmi është boshti në të cilin vërtitet bota dhe ditën që bota të mos vërtitet rreth humanizmit ne jemi të marrë fund! Ideja që Shekspiri dhe Hugoi kanë pasë edhe ata problemet e tyre me shtetet përkatëse, dhe se Rami ka pasur probleme edhe më të thella brenda shtetit shqiptar të diktaturës, bëhen një trinom që i lidh sëbashku këto tri figura, dhe se të tre vijnë nga kushtet e ashpra të ndëshkimeve të vlerave të intelektualëve dhe dy të parët i përkasin gjenive të njerëzimit, kurse Rami një ndjekës e përhapës i rrugës së tyre.
E quaj paksa të tepërt që unë të vazhdoj e të them gjera mjaft interesante që kam marrë prej këtyre veprave, por ndjehem falenderues për këtë ftesë edhe këtë prezantim të këtij trinomi në një tempull të hershëm të intelektualizmit siç është Vatra, në themele të së cilës janë Konica e Noli dhe aty të nderohet një figurë si ajo e Abdulla Ramit, e cila lidhet me figura si ajo e Hugoit dhe Shekspirtit.
E konsideroj se është niveli më i lartë, që Vatra duhet ta ketë gjithnjë në konsideratë, me shembuj të këtij niveli për ta pasur at lartësinë e historisë së saj të famëshme… Falenderoj zonjën Xhomaqi-Godo, për gjithë punën e saj po edhe për gjithë sakrificat e saj të jashtëzakonshme në ringjalljen e një intelektuali të rrallë si Abdulla Rami, që fati e desh të ishte edhe gjyshi i saj. Ajo sot nuk ka realizuar vetëm një amanet të pashkruar, po ka realizuar edhe një pjesë të vetes së saj si intelektuale, si Njeri pse jo edhe si shkrimtare….
Ju falenderoj për durimin në ndjekje të fjalës sime…
Fjalë e mbajtur në 27 maj 2023, në Vatër në prani të një auditori tejet të veçantë e të përzgjedhur…