Ideologjia e dashurisë, përballë ideologjisë së urrejtjes
nga Aurel Plasari
Et’hem Haxhaidemi u kthye në atdhe në vjeshtën e vitit 1928. Mbas studimeve të mesme në Leçe të Italisë dhe Insbruk të Austrisë, mbas atyreve të larta në Berlin e Vjenë, vinte me diplomën e shkencave politiko-juridike në xhep. Veç kësaj, në valixhe ose në njërën nga baulet e librave duhej të kishte edhe tufëzën e poezive kushtuar një vajze të quajtur Galatea, përkthimin hekzametrik të Bukolikeve të Virgjilit dhe dy tragjedi që ëndërronte t’i botonte me të gjetur mundësinë.
Në Shqipëri, më parë se botuesit, e prisnin zyrat e administratës së lartë civile të Mbretërisë. Emri i tij hynte në listat e nomenklaturës së Ministrisë së Punëve të Brendshme: nënprefekt në Lushnjë, mandej në Shijak, Sarandë, Gjirokastër. Në Lushnjë shkruan tragjedinë e tretë, në Gjirokastër të katërtën, të pestën dhe të gjashtën. Kur i bëhen gjashtë libra të botuar, më 1936 pushohet nga puna si “antizogist”; një pushim që vijon deri më 1939-n.
Tragjedia e botuar më 1938, do të jetë e shtata, por edhe e fundit. Një vit më mbas mbledh në një vëllim, Lyra, poezitë e shkruara ndër vitet 1927-1937. Nëpunësi dramaturg, pa ndonjë dyshim, e kishte kuptuar statusin tragjik të krijuesit, madje në përgjithësi atë të intelektualit, në Shqipërinë e kohës. Ja se çfarë shkruante te Lyra: “Në nji kohë si kjo e jona, me u marrë njeriu me poezi a me çdo art tjetër të bukur asht nji punë e kotë, nji mundim i pafrytshëm. Artisti apo shkrimtari shqiptar, qi t’u bajë ballë nevojave të jetës, duhet ma përpara të merret me ndonji punë tjetër, me ndonji punë qi ep bukë, siç flitet këtu në Shqipní, dhe për mjeshtrin qi i flet zemra të punojë nëpër orë pushimi ose të lajë mangut gjumin e natës. Me fjalë të tjera, të bajë nji sakrificë dhe nji sakrificë të madhe. Të rrijë pa dëfrime jete, të rrijë pa prehje e qetësi, të rrijë ma në fund edhe pa gjumë, për të krijue diçka të bukur dhe artistike. Epoka e jonë materiale të tillë njerëz i quen të sëmundë. Dhe deri diku asht e drejtë. Mundimi i vazhdueshëm duhet të pjelli në fund frytin e shpërblimit. Pse me u mundue me mjellun në kopshtin e jetës pemë qi nxjerrin gjithmonë lule dhe nuk lidhin kurrë as ndoji kokërr të vogël?”
Ndonëse nga viti 1939, i ofrojnë përsëri funksion në administratë, kësaj radhe si drejtor i Drejtorisë së Komunave të Shqipërisë, duket se është periudhë dilemash të mëdha. Madje më 1943 vjen edhe për të një ndërkohë “ilegaliteti”. Por për Haxhiademin, si specialist i politologjisë dhe njëherësh krijues, është edhe periudha ndoshta më interesante e jetës. Me krahun profashisht e ndajnë mjaft gjëra. Me krahun nacionalist e tërheq një prirje atdhetare. Me krahun komunist e afron lufta për çlirimin e vendit. Ndërkohë që me nacionalistë e ndan politika e kompromiseve dhe përçarjeve në klane, edhe me komunistët e ndan kthesa fatale që lufta e tyre po merr.
* * *
Te dy tragjeditë e para, Uliksi dhe Akili, dramaturgu ishte përpjekur ta hiqte velin e ekuilibrit e të ataraksisë me të cilin i kanë mëveshur këto subjekte autorët klasikë. Heronjtë e tij delnin në një dritë më të ashpër, porse më reale. Damari i një mendësie shqiptare ndihej i fortë ndër ta. Në një kuptim, të dyja këto tragjedi paraqitnin reminshenca të dukshme të ndjenjës tragjike të hakmarrjes shqiptare. Tri tragjedi të tjera, Aleksandri, Pirrua dhe Skënderbeu u shkruan në Shqipëri: përkatësisht në Lushnjë më 1928, në Gjirokastër më 1934, po në Gjirokastër më 1935. Edhe subjektet e tyre qenë nxjerrë prej “historisë kombëtare”, si shënohej edhe në parathëniet e tyre. Nga Uliksi dhe Akili tek Aleksandri, Pirroja dhe Skënderbeu shikohet si është zhvendosur interesi i autorit ndaj figurave që bënte heronj të tragjedive të veta. Si shkrimtar, por jo vetëm si shkrimtar, e shprehur kredon e tij krijuese me vargjet: “Se n’veprat e kaluëme do t’mbështetet/ Nji komb qi ka vendos gjithnji të mbetet”.
Tragjedia e tij e parafundit, ishte Diomedi (1936), ndërsa e fundit Abeli (1938). Mbas tragjedive të intrigave politike, të hakmarrjeve e tradhtive konbëtare, ç’përfaqësonin këto dy të fundit? Subjekti i Diomedit ishte një shkartisje lënde nga mitologjia greke dhe ajo ilire. Mbas një kryengritjeje të popullsive ilire, Dauni mbret i Iliresë ikte dhe vendosej në Itali së toku me disa besnikë. Në Itali ngrinte qytetin e Daunisë dhe formonte një shtet më vete. Me prishjen e Trojës vinte në mbretërinë e Daunit edhe Diomedi me të vëllain, Alainin. Në një luftë që i shpallte Daunit popullsia fqinje e mesapëve, Diomedi i ndihmonte me armë e ushtri sa mund të thuhet se vetëm falë tij mbreti ilir ia arriti të delte fitimtar. Si shpërblim për ndihmën, Dauni i propozonte Diomedit të bënin krushqi duke i dhënë atij për grua bijën e vet, Evipen. Mirëpo Evipeja, fshehurazi, dashurohej me Alainin, vëllanë e Diomedit. Këta të dy, për t’ia prishur planin mbretit, i shtinë këtij në vesh se Diomedi po kurdiste një komplot për ta rrëzuar nga froni. Dalngadalë Dauni fillonte t’i besonte intrigës. Atëhere ai jo vetëm që e tërhoqi propozimin për t’i dhënë Diomedit bijën për grua, por shpallte se Evipen do t’ia jepte atij që do të vriste Diomedin. I verbuar nga pasioni, Alaini shkonte dhe e vriste të vëllain në gjumë, mandej vinte e i kërkonte Daunit të bijën për grua, simbas fjalës, por Dauni nuk pranonte të bënte dhëndër vrasësin e vëllait dhe e përzente atë.
Një dimension i ri, pra, ndërkallej në indin e tragjedive të shkrimtarit: vëllavrasja politike. Ky dimension do të merrte dukje më të qartë të tragjedia tjetër, Abeli.
Tek Abeli, si për ilustrim më të efektshëm të këtij dimensioni, lënda nxirrej nga një burim edhe më i lashtë: nga Testamenti i Vjetër: mëkatit të vëllavrasjes i kundërvihej mallkimi i vëllavrasjes simbas Biblës: “Dhe qofsh i mallkuar mbi tokë që hape gojën për të pirë gjakun e tët vëllai dhe e prite këtë gjak me duart e tua./ Kur të mbjellësh arën, mos të sjelltë kurrë prodhim. Pa vend e trevë bredhsh ti më gjithë botën…”. Ç’parandjenjë tragjike të ketë qenë ajo që e shtynte Haxhiademin t’i jepte fund heptalogjisë së tij tragjike me këto dy “tragjedi vëllavrasëse”, sidomos me Abelin?
Thonë që kritika, jo rrallë, është e prirur të zbulojë në veprat letrare profeci që as autorëve nuk u kanë rënë në mend. Por, çfarë do të thënë që autorit t’i bjerë diçka në mend? Sa të sigurtë jemi që, në rastin e krijimit, mund të flitet për burime të vetëdijes apo të nënvetëdijes? Më 1936-n, kur botohej Diomedi, në Europë qe ndezur një qendër zjarri: Lufta e Spanjës. Aty qe ngritur vërtet vëllai kundër vëllait. Mbas botimit të Abelit, edhe Shqipëria do të niste të bëhej arenë e një lufte të re. Ajo që do të quhej Luftë Nacionalçlirimtare një ditë, kur të vendosej në dritën e vërtetë, do të ndahej dy pjesësh: luftë çlirimtare dhe luftë vëllavrasëse. Si do të kuptohej atëherë mallkimi i Haxhiademit: “Qofsh i mallkue, i poshtun, ti për jetë,/ Prej nesh edhe prej zotit të vërtetë/ Zemra e jote kurr mos paft gëzime,/ N’mjerimin tand ne gjetshim ngushullime./ Ti qi na dhe për pleqëni kët tmerr,/ Të bift n’vend t’grunit n’arën tande ferr./ Jo vetëm ti por dhe fëmijët tuëj/ Mënin e madhe paçin të gjithkuëj//Paçin bashk’me urrejtjen e njerzís,/ Mallkimet e Krijuësit të Gjithsís”?
* * *
Të shumtët e teoricienëve të tragjedisë e pranojnë metaforën simbas së cilës heroi tragjik duhet të ndodhet tipikisht në majë të rrotës së fatit. Kjo përcakton pozitën e tij të ndërmjetme: mes shoqërisë njerëzore në tokë dhe shoqërisë hyjnore në qiell. Ose mes “mbarëhyjnores” dhe “mbarënjerëzores”, simbas emërtimit të Northrop Fray-t. Tek Abeli në rrotën e fatit ndodhen të mbërthyer, në pozita të ndryshme, dy protagonistët: vëllezërit Kain dhe Abel. Kur hapet tragjedia, rrota e fatit ka filluar lëvizjen e vet të pashmangshme, duke tërhequr teposhtë Kainin. Sikurse e pohon edhe vetë, subjektin Haxhiademi e ka nxjerrë prej kalesës së famshme të Testamentit të Vjetër, kreu IV i Librit të parë të Moisiut, ku për djemtë e Adamit dhe Evës rrëfehet: “Edhe Adami njohu gruan e vet Evën, edhe ajo u ngjit me barrë edhe lindi Kainin edhe tha: Unë fitova një mashkull me Zotin./ Edhe ajo vazhdoi në këtë mënyrë dhe lindi Abelin, vëllanë e tij. Edhe Abeli u bë bari, Kaini nga ana e tij bujk./ Por ndodhi që, mbas zakoneve të asaj kohe, Kaini i solli fli Zotit prej pemëve të arës./ Ndërsa Abeli i solli prej qengjave të tufës së vet dhe prej bulmetit të tyre. Edhe Zoti pa me sy më të mirë flinë e Abelit./ Ndërsa Kainin dhe flinë e tij nuk e pa me sy të mirë. Nga kjo Kaini u zemërua tepër edhe u vrenjt në fytyrë./ Ndaj Zoti i foli Kainit: Pse zemërohesh ti? Edhe pse vrenjtesh në fytyrë?/ Po qe se ti beson, të duan. Po qe se nuk beson, faji qëndron para derës dhe të pret ty: por ti sundoje atë./ Mandej Kaini i foli të vëllait, Abelit. Edhe kur qëlloi që u gjendën në arë, u ngrit Kaini kundër të vëllait edhe e vrau./ Mandej Zoti i foli Kainit: Ku është yt vëlla, Abeli? Ai u gjegj: Nuk e di. Pse, unë do ta ruaj tim vëlla?/ Por Zoti foli: Çfarë bëre? Zëri i gjakut të tët vëllai më thërret nga dheu!”
Në traditën europiane ky motiv i vëllavrasjes është përdorur dendur, por, me sa mund të vështrohet konkretisht prej tragjedisë së Haxhiademit, marrja aty e motivit është bërë drejtpërsëdrejti, pa ndërmjetësi të ndonjë vepre tjetër. Mund të burojë së këndejmi edhe ai farë gjenuiniteti, ndonjëherë deri në naivitet, që e karakterizon veprën. Në parathënien e botimit (1938) autori shënonte: “Me këtë pjesë, në të cilën luejnë njerëzit ma të parë të botës, desha të ngas nji plagë shoqnore. Dashnija vëllaznore nuk rrjedh nga afërimi i gjakut, sikundër besojnë të gjithë, por, mbas pikëpamjes sime, nga edukata e prindërvet”. Analiza, pra, nis nga familja. Dimensioni familjar, që shfaqet, përkon me parimin kristian, me sa duket të transmetuar prej judaizmit, simbas të cilit Mbretëria e Qiellit fillon në familje.”
Në skenën 1 të aktit I çështja kryesore që rrihet është ajo e fatalitetit njerëzor për të kaluar nga bjerrja në bjerrje. Adami dhe Eva, autorët e së parës bjerrje, diskutojnë të brengosur për harmoninë e prishur mes njerëzve, për paqen e thyer. Skena shfaqet vërtet tronditëse, po të përfytyrohet se ka të bëjë me agimin e historisë njerëzore, kur Zoti biblik sapo pati nisur të realizonte botën e tij ideale dhe diçka tragjike ndodhi: njerëzit e parë e humbën Zotin. Burri i parë dhe gruaja e parë dështuan në realizimin e potencialit të tyre dhe transmetimi i “Zotit të humbur” do të vajtojë për mbasardhësit, duke filluar prej djemve të tyre.
Lufta mes Kainit dhe Abelit zhvillohet në disa rrafshe. I pari është ai fizik: Kaini e kërcënon të vëllanë se do ta vrasë. Po më i rëndësishmi del rrafshi shpirtëror e mendor, me të cilin lakmon të merret tragjediani. Si e këtillë, lufta shdërrohet në një luftë ideologjike. Ideologjia e Kainit është urrejtja. Ai është xheloz dhe ziliqar për të vëllanë. Çdo fjalë, çdo veprim i tij e acaron deri në urrejtje. Shkaqet e kësaj urrejtjeje, me sa duket, kalojnë përtej diferencimit prindëror, së paku siç është trajtuar në vepër. Homeri përdor një shprehje jashtëzakonisht të rëndësishme për teorinë e tragjedisë kur e bën Zeusin të flasë për Egjiptin si për një hyper moron, d.m.th. superfat, përtejfat. Kaini e quan veten punëtor dhe Abelin parazit, e padit se ai u prish mendjen prindërve me fjalë të bukura në dëm të të vëllait, se është hipokrit etj. “Unë të rrita”, i thotë ai të vëllait (II, 2), prandaj e shpall të mosmiradijshëm.
Ideologjia e Abelit është dashuria. Nuk është fjala për dashurinë në kuptimin e saj të banalizuar nga përdorimi i përditshëm. Abeli e vlerëson të vëllanë më lart se veten, duke thënë: “Kaini shumë ma tepër se unë vlen” (I, 3). Nga shkallët nëpër të cilat ngjitet ajo, mund të kuptohet se dashuria e Abelit është dashuri e “një lloji të ri”. Në bisedimin vetëm për vetëm me Adamin, pra ndërsa Kaini nuk është i pranishëm (III, 1), Abeli ngulmon pranë t’et që prindërit duhet ta duan Kainin më shumë se atë vetë.
Në të njëjtën skenë ai vendos edhe një hierarki jo të zakontë duke i caktuar të vëllait vendin e parë në dashurinë e tij, ndërsa prindërve vendin mbas të vëllait.
Nuk është e vështirë të vërehet se Abeli, me sjelljet dhe arsyetimet e tij, synon të instaurojë një botëkuptim të ri, në themel të të cilit qëndron dashuria vëllazërore. Që ky paraqitet si një botëkuptim i ri, na e dëshmon edhe Adami kur thërret: “Ti, bir, të duesh më shum se ne tyt vlla?/ Çudi kjo bot’ ma t’madhe s’ka me pa!” (III, 1). Ky botëkuptim i ri, si çdo botëkuptim që sapo nis të instaurohet, mund të mos ngjajë fort racional. Vërtet, ai ende nuk është plotësisht i kuptueshëm, deri në fund i shpjegueshëm. Është gjithsesi i mveshur me një mjegullnazë të nënvetëdijes, përderisa edhe sjellësi i tij pohon: “Pse vllan ma tepër due, nuk e kuptoj” (III, 1). Këtu qëndron edhe tragjiciteti i heroit, të cilin rrota e fatit ka filluar ta marrë përpjetë.
Botëkuptimi i ri, simbas të cilit urrejtjen tjetrit duhet t’ia luftosh duke e dashur sa më shumë, ka një përkim të dukshëm me modernitetin kristian. Shprehet Abeli: “T’randoj mbi tê ma tepër dashunija,/ Do t’i zmadhohet zelli dhe fuqija”. Sa përket këtë botëkuptim, Abeli mund të përfillet si një pararendës i Jezu Krishtit. Po të kujtohet se motivi i vëllavrasjes i përket historisë së judainjve, shihet se në kontekstin historik ai bën kalimin në historinë e krishterizmit. (Kur bëj këtë ndarje, e kuptoj historinë judaike duke nisur me Abrahamin dhe duke përfunduar me Jezu Krishtin, ndërsa historinë e krishterë duke filluar me Jezuin e duke mbaruar me ardhjen e dytë të Mesisë.) Në këtë mënyrë, mbas dimensionit familjar, shfaqet një dimension tjetër: ai kombëtar.
Nëse historia judaike është historia e përgatitjes së një kombi për të pritur Zotin, historia e krishterë është histori e dështimit të kombit përkatës në këtë pritje.
Lufta mes Kainit dhe Abelit është ajo që përjetësisht e largoi njeriun nga Zoti. Dhe, si për t’i vajtur në fund paraleles mes Abelit e Jezuit, mund të thuhet se vdekja e Abelit paraqitet fatalisht e pashmangshme. Ashtu sikurse, po ta ndjekësh hap mbas hapi jetën e Jezuit, bindesh se për të zgjidhje tjetër, veç kryqit, nuk ka. Simbas ligjeve antike të tragjedisë, heroi tragjik duhet të përfundojë me vdekje. Në një subjekt ku protagonistë janë njerëzit e parë të botës ke të drejtë të bësh pyetjen se cili vallë pati qenë i vdekuri numër një i kësaj bote. Përgjigja është gjithaq tragjike. I vdekuri numër një i familjes së parë njerëzore është pjella më e njomë e kësaj familjeje. Pra, në njëfarë mënyre, vdekja nis nga fundi. Për më shumë, kjo vdekje e parë në histori të njerëzimit përurohet si një vëllavrasje.
* * *
Dimensioni i ri futet tani këtu: ai botërori. Dhe, prej këtij çasti, në historinë njerëzore mund të flitet për luftë-kain dhe luftë-abel. Ashtu si nuk mund të ketë harmoni në familje pa dashurinë e vëllait ndaj vëllait, ashtu nuk mund të ketë harmoni në një komb mes bashkëkombsve, nuk mund të ketë paqe në botë, nëse njerëzit nuk e duan njeri-tjetrin vëllazërisht.
Në kohën kur e shkruante Haxhiademi Abelin, njerëzimi kishte dalë nga një luftë e pashembullt vëllavrasëse, ku qenë përfshirë 16 kombe dhe, si përfundim, qenë vrarë ose plagosur jo më pak se 30 milionë njerëz. Ishte quajtur me të drejtë katastrofa më e madhe që pati njohur Europa. Mbas saj, liderët e botës e kishin ndjerë nevojën e konsolidimit të një paqeje të përbotshme dhe patën krijuar Lidhjen e Kombeve. Si ia doli të pajtonte rreth dymbëdhjetë grindje territoriale, kjo Lidhje vajti drejt falimentimit të saj pikërisht prej paaftësisë fatale për të zgjidhur krizat e rënda politike. Nuk kishin kaluar as 20 vjet mbas katastrofës së parë, kur një gjakderdhje tjetër i kanosej njerëzimit: Lufta civile e shpërthyer në Spanjë. Ideologjia-kain e ngritur kundër ideologjisë-abel pati shkaktuar një luftë vëllavrasëse në kuptimin më të saktë të fjalës: në Spanjë luftonin vëllai kundër vëllait, ati kundër birit, biri kundër atit.
Ashtu siç kishte dy lloje ideologjish dhe dy lloje luftërash, mund të përfytyroheshin tani edhe dy lloje revolucionesh: revolucion-kain dhe revolucion-abel.
Në Shqipërinë e viteve ’37-’38 ndeshja mes dy ideologjive kishte filluar. Kalimthi po përmend se ideologjia-kain në ato vite nuk përfaqësohej vetëm prej krahut komunist, por edhe prej një pjese të krahut të intelektualëve të rinj simpatizues të “diktaturës së ndritur”, mbas modeleve hitleriane e musoliniane. Kurrgjë për t’u habitur që në këtë pjesë të këtillë të bënte pjesë edhe vetë Enver Hoxha me shkrimin “Z. Attaturk ase Mustafa Qemali”, botuar në gazetën Illyria (7 mars 1936). “Përmes diktatorëve të kohrave tona fytyra e Mustafa Qemalit është fytyra më kurioze e më origjinale. Nuk mban vendin e parë si Hitleri, Mussolini a Stalini etj.”. Nga ana tjetër, ideologjinë-abel mund ta hasje asikohe te përfaqësuesit e “neoshqiptarizmës”. Frymëzimin filozofik të kësaj lëvizjeje mendore e përbënte sistemi pozitivist i Comte-it dhe i Durkheim-it dhe rekomandimet e saj kryesore kishin të bënin me zhvillimin e shoqërisë nëpërmjet ideve, krijimin e një solidariteti shoqëror nëpërmjet harmonisë sociale, lavrimin e kulturës dhe edukatës si themel real për arritjen e një uniteti kombëtar. “Rendi kolektiv”, që predikonin “neoshqiptarët” parakuptonte ideale të përbashkëta, të cilat nuk kishin asnjë lidhje me konceptin e një “lufte klasash”
Pozita e Haxhiademit si intelektual në këtë luftë ideologjish shpallet edhe nëpërmjet tragjedisë Abeli. Ideologjia-abel, e mbrojtur në të, e lidh autorin me “neoshqiptarët”. Kur analizonin shkaqet e mbrapambejtjes, të konflikteve sociale dhe të përçarjes kombëtare, këta nuk i gjenin ato te “raportet social-ekonomike”, sikundër do të mësonte materializmi dialektik, por në mendësinë e njeriut shqiptar si qenie sociale, në mungesën e një edukate të shëndoshë familjare etj., prej të cilave edhe shqiptari, si gjithë popujt e botës, nuk ka qenë i privuar. Edhe Haxhiademi, tek Abeli, rrënjët e “plagëve shoqnore” i kërkonte e i zbulonte tek edukata familjare.
* * *
Në një klimë të tillë çartjeje kombëtare dhe acarimi ndërkombëtar, në prag të një vëllavrasjeje e gjakderdhjeje të re, një shkrimtar tragjik predikonte ideologjinë e dashurisë së pakufi, të çintersuar. S’thuhet dot në ka pasur të drejtë ndokush, në atë kohë, ta quante këtë “anakronizëm”. Por mund të thuhet se në botën e sotme, duke iu kthyer kësaj ideologjie, filozofia moderne e ka emërtuar me termin e ri Headwing ose Zotizëm. Dimensionet tani shtjellohen në mënyrë zbritëse. Për të gjetur shkaqet pse paqja në botë, tani e njëzet shekuj, ka qenë kaq e brishtë kalohet nga niveli botëror tek ai kombëtar, nga kombëtari te familjari, nga familjari tek individuali. Ngjan, pra, si një rinovim i ideologjisë simbas së cilës çdonjëri prej nesh mund të jetë potencialisht pikënisje e paqes. “Dashuria – thotë një mendimtar bashkëkohor – është e vetmja gjë që, kur investohet plotësisht, kthehet tërësisht. Kur investoni dashuri të vërtetë, nuk ka kurrfarë kamate. Një investim dashurie 100 për qind ka për të dhënë një interes 120 për qind. Ata që japin dashuri të vërtetë duken sikur bëhen gjithnjë më të varfër e më të mjerë, por rezultati përfundimtar është e kundërta”. Të ndërtuar mbi një dhënie-marrje të këtillë, është e përfytyrueshme lehtë se si do të ishin një familje, një komb, një botë.
Por ja që, në kontrastim me këtë ideal të bukur, ideologjia-kain është aty, tani dymijë vjet, e pamposhtur, e pangadhënjyer. Nga tragjedia e Haxhiademit ngre krye vëllai që i shpall të vëllait: “Mos më thërrit ma vlla, se m’ke anmik!” (IV, 1). Dhe është një njeri që lumturinë e jetës e gjen pikërisht në këtë mllef, në këtë shfryrje: “Nuk dëshiroj t’më duesh, ma mirë m’urrej,/ Se kështu në zemrën time prehje gjej”. Nëse ideologjia që përpiqet të instaurojë Abeli ngjante e papërkryer, me atë mjegullnazën e nënvetëdijës, ideologjia e Kainit, përkundrazi, është e strukturuar mirë, e ndërtuar deri në fund, madje duket e institucionalizuar si një doktrinë. Pa e lidhur në mënyrë rastësore me doktrinën marksiste, – ndonëse ka studiues që këtë doktrinë në ideologjinë-kain e përfshijnë, – nuk mund të mos vihet re se tragjedia e Haxhiademit sugjeron diçka në këtë drejtim.
Si thelb të ideologjisë së tij, Kaini ngre çështjen e njeriut, i cili ha në kurriz të njeriut që punon, të parazitit që jeton në limonti, ndërkohë që punëtori heq e vuan. Simbas parimit marksist, të gjitha konfliktet në këtë botë (“lufta e klasave” më e rëndësishme ndër to) kanë zënë fill me ndarjen e punës dhe shfrytëzimin e njeriut prej njeriut. Duke kallëzuar pikërisht këtë padrejtësi, në skenën 1 të aktit II Kaini shfren: “Si mos t’më dridhet buza kur të flas,/ Si mos t’më zi mue truni sa t’pëlcas,/ Kur shoh përtacin qi s’kap gja me dorë?” Të vështrohen shkrimet e Marxit. Jo ato tek ai merret me analizat e ekonomisë politike, por ato në të cilat, së toku me Engels-in, ndërton taktikën dhe strategjinë e luftës së proletariatit, kësaj klase nga natyra me prirje hostile, të zgjedhur simbas tyre prej historisë për një mision të lartë. Ky mision është ndëshkimi i padrejtësisë: figurativisht përmbysja e atyre që s’punojnë prej atyre që punojnë. Proletari i Marks-it duhet të bëhet vrasësi dhe njëkohësisht “varrmihësi” i dikujt. Përpos një pjese të madhe të letrave drejtuar Engel-sit, sidomos Manifesti paraqitet si një tekst i mbrujtur me një mllef hakmarrës të pashok. Madje, ka të ngjarë, të jetë shembulli më i përkryer i retorikës së destruktivitetit modern. Të kujtohen rrufetë që hedhin Marks-i dhe Engel-si, fyerjet që lëshojnë, sharjet e rënda, urrejtjen që derdhin mbi “shfrytëzuesit”dhe “filisteizmin borgjez”. Dhe të bëhet krahasimi. Ka mundësi që te Kaini të ndeshet arketipi i përdorur nga doktrinarët e “luftës së klasave”: “Mos më thërrit ma vlla, se m’ke armik,/ Ti qysh prej kohe ke prish paqen time,/ Ti shkaku je qi un ma s’kam gëzime,/ Ti qe qi m’bane jetën mue të zezë,/ Dhe rroj si mos ma keq e pa ndonj’shpresë” ( IV, 1). Thelbi subversiv i kësaj ideologjie është, siç kuptohet, zgjidhja e gjetur për t’i dhënë fund gjendjes: vëllavrasja. Këtë denoncon Haxhiademi në tragjedinë, duke qënë i bindur se një familje që ka për rregullator urrejtjen, në vend të dashurisë, nuk mund të bëhet gur themeli për harmoninë shoqërore, as për paqen kombëtare.
Ajo që në kohë paqeje në shoqërinë shqiptare të viteve ’30 ziente e ndrydhur, në kohë të luftës do të shpërthente duke prurë mbas vetes një varg aktesh të trishtueshme. Revolucionet si ai që ngjau në Shqipëri krahasohen me valët e rrëmbyera që, së toku me vlerat më të larta, nxjerrin përfaqe edhe pasionet më të ulëta, fundërritë më neveritëse të natyrës njerëzore.
Ç’mund të bëjë në këtë mes shkrimtari?
Ai është i pafuqishëm ta ndryshojë rrjedhën e historisë, e cila nuk përgatitet në laboratorët e tij. E kanë krahasuar vërtet me një perëndi të vogël. Por të mos harrohet se as Zoti dhe as Mesia nuk mund ta ndreqin botën me një të kërcitur të gishtrinjëve. Të qe kështu, do ta kishin bërë prej kohësh. Si Zoti, ashtu edhe Mesia, kanë në dorë mallkimin. Këtë armë e ka trashëguar edhe shkrimtari. Ja mallkimi që i lëshon Zoti Kainit në Tekstin e Shenjtë: “Edhe qofsh i mallkuar mbi tokë, që hape gojën për të pirë gjakun e tët vëllai edhe e prite këtë gjak me duart e tua./ Edhe kur të mbjellësh arën, mos të sjelltë kurrë prodhim. Pa vend e vatër bredhsh ti në botën mbarë”. Ndërsa ja mallkimi i shkrimtarit: “Qofsh i mallkue, i poshtun ti përjetë,/ Prej nesh edhe prej Zotit të vërtetë;/ Zemra e jote kurr mos paft gëzime,/ N’mjerimin tand ne gjetshim ngushëllime;/ Ti që na dhe për pleqëri kët tmerr,/ Të bift n’vend t’grunit n’arën tande ferr;/ Jo vetëm ti, por edhe fëmijët tuej,/ Mënin e madhe paçin të gjithkuj,/ Paçin bashk me urrejtjen e njerëzís/ Mallkimet e Krijuesit të Gjithësís!” (V. 3)
* * *
Për Abelin e Haxhiademit mund të thuhet se është shkruar si një profeci pozitive. Marrja e pushtetit prej komunistëve në Shqipëri, më 1945, u duk sikur punonte në këtë kah. Për vetë autorin 1945-a është viti kur në Tiranë krijohet Lidhja e Shkrimtarëve dhe ai është njëri ndër pjestarët e parë të saj, si dhe anëtar i Komitetit Drejtues; zgjidhet njëkohësisht kryetar i degës së Lidhjes për Elbasanin. Në Shkollën Normale, nga 1946 më 1947, jep gjuhën shqipe. Por më 1947, ka filluar “gjahu i shtrigave” dhe Abeli, për autorin e saj, duket sikur funksionalizohet në profeci negative. Haxhaidemi arrestohet, i konfiskohen librat e bibliotekës dhe të gjitha dorëshkrimet. Tani e tutje do t’i duhet të paguajë gjer edhe për nacionalizmin e tij: “Armik i Popullit”. Skeda e dënimit nuk është kushedi sa origjinale, ajo është e ngjashme me skedat e dënimit të të Vinçenc Prennushit, Mitrush Kutelit e plot të tjerëve. Vetëm që në të nuk shpjegohet se i cilit “popull”. Haxhiademi, me siguri, ka qenë në gjendje t’i përgjigjej kësaj pyetjeje, përderisa vetë pati shkruar në mars të vitit 1937: “Drama e Ibsenit Armiku i Popullit e shpreh mjaft mirë botën shqiptare kundrejt Punëtorit të Muzavet”. Dënimi jepet me vdekje. I falet jeta, sikurse thuhet, në sajë të do ndërhyrjeve “intelektuale”: Aleksandër Xhuvani, Omer Nishani, etj. Gjashtë muaj para plotësimit të dënimit, vdes në burgun e Burrelit më 17 mars 1965, në moshën 65-vjeçare.
Për dramaturgjinë e tij, me siguri, do të shkruhet më gjerë e më thellë, si në historinë e dramaturgjisë shqiptare, ashtu dhe në atë të letërsisë. Sepse do të tregoheshim mosmirënjohës në bëfshim sikur harrojmë që Haxhiademi krijoi tragjedinë shqiptare në kohën kur një tragjedi të tillë thuejse nuk kishte; që e ngriti dramën shqiptare në një nivel europian. Mbasi, me gjithë kontributin e vlefshëm që mund të kenë sjellë në themelet e dramaturgjisë kombëtare autorë si Zef Harapi, Foqion Postoli, Haki Stërmilli apo një Helenau, asnjëri syresh nuk la një vepër dramatike të konsoliduar si Haxhiademi: një heptalogji tragjike në vargje, të pashoqe edhe sot ditën në letrat shqipe. Mbas gati gjashtë dhjetëvjeçarësh, këto vepra dramatike mund të bartin peshën e një “anakronizmi” apo “vjetërsie”, çfarë është e natyrshme t’ua ketë dhënë koha edhe këtyreve, ashtu dhe shumicës së krijimtarisë së asaj periudhe. Porse vetë autori i tyre duket i sigurt e i qetë për punën e tij kur, në një ritual horacian të tipit “Exegi monumentum”, shpallte: “Këtyre u kujtoj pra qi godita/ Ca përmendore posi piramida”
Prej bisedash me ish të dënuar politikë si ai, mësohet se gjatë kryejes së dënimit Haxhiademi ka punuar një kohë të gjatë në “Repartet e përkthimit”. (Në dy-tri burgjet kryesore të Shqipërisë socialiste, siç ka pasur “reparte rrobaqepësie”, “reparte këpucarie”, “reparte zdrukthtarie” etj., paskësh pasur edhe “reparte përkthimtarie”.) Ku vallë të kenë përfunduar frytet e një pune të tillë gati njëzetvjeçare të një njohësi aq të mirë të greqishtes së vjetër, latinishtes, gjermannishtes, turqishtes, të një intelektuali të dalluar për kulturën klasike? Nga dëshmitë del që në burgun e Burrelit ai të ketë shkruar edhe një roman, që ka qarkulluar fshehurazi, kapituj-kapituj, mes të burgosurve. (Të mos ketë qarkulluar edhe mes operativëve, hetuesve?) Romani titullohej “Jeta e njeriut” dhe ndonjë ish i dënuar është rrekur edhe të riprodhjojë pjesë të tij. Gjithsesi, e vështirë mbetet të gjykohet se si vallë mund të qe ky roman i një tragjediani. Po nga ish të burgosur të Burrelit kam mësuar për një dramë që kishte filluar të shkruante shkrimtari vitin e fundit të jetës. Ëndërronte ta vinte në skenë vetë, me shokët e burgut. Ata nuk dinë me thënë në e mbaroi apo jo. Dikush e mban mend me titullin “Koha e kalueme”, dikush tjetërsi “Koha e premtueme”. Ç’të ketë dashur të thotë me të, prej terreve të rënda të burgut, vitin e fundit të jetës, dramaturgu gjashtëdhjetëvjeçar? Të ketë qenë një tragjedi me Diomedë e Alainë, Abelë e Kainë, Uliksë e Telegonë? Apo një dramë intrigash politike, pasionesh për hakmarrje, tradhtishë kombtare, vëllavrasjesh? A u pati qëndruar besnik autori ideve që kishte propaguar dikur tek Abeli?
Pyetja më joshëse, gjithsesi, do të ishte: Ku do të ndodhej Shqipëria, po qe se shqiptarët do të kishin ecur nëpër ravën e çelur prej “ideologëve të dashurisë”? Po qe se ata do të kishin dëgjuar zërin e shkrimtarëve si Haxhiademi? Hamendje të tilla, mjerisht, mbeten thjesht kureshtje. Ato janë në thelb ahistorike, përderisa vendosen në të kundërtën e fakteve. Prej historisë mund të nxehet, për shembull, çfarë tregon Taciti për çmenduritë e Neronit. Suetoni, nga ana e tij, thotë se perandori Kaligula, në një shpërthim pezmi, paskësh klithur: “Ah, si nuk ka populli romak një grykë të vetme…!” Tragjike, apo jo? Por a mund të përfytyrohet tjetërsoj historia e Romës? Historia është ashtu siç e bëjnë popujt. Dhe të thurësh hamendje post festum do të thotë që elementit real t’i imponosh elementin moral.
Në kësi rastesh, as Zotit s’ke pse i bie në qafë me të tepërt. Për të ndrequr shoqërinë njerëzore njerëzit janë bashkautorë me Zotin. Për të ndërtuar “botën ideale” janë përgjegjës edhe ata. Shkrimtari, në këtë mes, nuk mund veçse të japë pjesën e vet të autorësisë: duke u bërë predikues i një ideologjie të dashurisë në prag të shpërthimit të një lufte-kain. Duke ngulmuar në besimin që ideologjia-abel duhet të fitojë. Tekstet e Shenjta flasin edhe për anën ngadhënjyese të kësaj lufte: në një tjetër motiv, nga Libri i Jakobit, Isaja do që të vrasë të vëllanë, Jakobin. Së fundi, pajtohen. Pra, mundësia e pajtimit njeriut i është dhënë. Ia ka predikuar këtë edhe shkrimtari në tragjedinë e vet, ndërkohë që e ka ulur Kainin përfund dhe heroin e botëkuptimit të ri e ka ngritur në majë të rrotës së fatit.
1991-1993
marre nga gazeta 55