Intervistë e Shaip Beqirit me poetin e shquar Frederik Rreshpja Pjesa në shtatë e librit “Mozaiku i Mbuzur”, i cili ndodhet në fazën finale të shtypit

Intervistë e Shaip Beqirit me poetin e shquar Frederik Rreshpja

Pjesa në shtatë e librit “Mozaiku i Mbuzur”,

i cili ndodhet në fazën finale të shtypit

Pluralizmi si Mbeturinë e Komunizmit
E kam kërkuar Frederik Rreshpen të parën herë që kam shkuar në Shqipëri, sidomos sapo kam arritur në Shkodër me një grup shkrimtarësh të njohur të asaj kohe. Përgjigjet për të dhe pamundësinë e gjetjes së vendndodhjes së tij nga hera në herën tjetrën sikur po i mbështillte enigma e çuditshme e një mjegullnaje me shtresa të ftohta e pa shpresë. Dikur më qe mbushur mendja që ata njerëz sikur po trembeshin duke e fshehur edhe nga vetja një mister bashkë me emrin e këtij. Kishte 17 vjetë që një libër i tij ishte botuar në Prishtinë, një libër lirikash me prerje e përcopëzim të gjymtuar.
Herën e dytë e kam kërkuar me shumë kujdes, disi sikur të ecja në një ambient qelqnaje të kushtueshme, nëpër shkëlqimin e së cilës, midis plasash e çarjesh, më bëhej se do të dilte vetvetishëm fytyra e poetit dhe do të më shpërfaqej sikur të kishte ardhur drejt nga varri i sapobraktisur!
Ai ashtu edhe erdhi! Kjo ndodhi pak më vonë, në tetor 1992, kur shkova për të tretën herë në Shqipëri, kurse ai po bëhej gati të kapërcente detin për një kurim të vështirë në Itali. Mesazhi im i kishte shkuar i shumëfishuar. Tërë peripetia për gjetjen e tij përnjëherë m’u bë e mosqenë. Takimi im me Fredin qe tepër i rrallë. Me të parën hymë te thelbi i njohjes sonë. Dy copë të librit të tij ia vura përpara. E shihte librin e vet së pari herë pas plot 17 vjetësh. E kundroja derisa i sodiste përmes perdes së lotëve, ashtu të pandarë fare të dy ekzemplarët e tij, duke i mbajtur gjithnjë më larg vetes. Tevona, kur më kishte treguar për kohën e burgut të vet, përnjëherë më qenë dyzuar dy 17-shet sikur të mëtonin të futeshin në njëra-tjetrën duke u shkrirë përfundimisht. Ia dhashë edhe dhuratën e Beqir Musliut “Libri i Anatemave” dhe librin tim“Flatrat e gjymta”.
Midis nesh më bëhej se çdo gjë shkrinte tepër shpejt në të vetmen mënyrë që s’e kisha përfytyruar dot. E dëgjoja me plot vëmendje. Në ndonjë çast të rrallë, kur diçka e mprehtë e prente pëlhurën e atij shiriti te unë, më bëhej sikur po përplasesha në ndonjë gropë poashtu të mosqenë. Në atë çast, midis shkreptimës së ndërdijes, e shihja se përpara kisha njeriun që pak më parë kishte dalë prej mjegullave rrotull Bunës të rapsodive dhe po tymoste cigare pas cigareje bashkë me mua.
Takimi me Rreshpen për mua ka qenë një nga gëzimet e rrallë të jetës sime. Nuk kisha takuar më parë një njeri që flet me aq kthjelltësi e çiltërsi edhe për temat më të rënda e më të ndërlikuara, të cilat, me kalimin e kohës, do të vërtetohen e rivërtetohen tmerrësisht saktësisht, sa, po të mos ishte dëshmia e botimit të tyre të kryehershëm, edhe mua vetë do të më dukeshin si njëlloj profecie e shpifur apo e ngallmuar! Prandaj i shënova me aq imtësi referencat e këtij bisedimi, vërtetësia e të cilave nuk është më pak tronditëse se rrëfimi i Rreshpes për dramën e përmasave tragjike shqiptare, për daljen nga kthetrat e së cilës duket që kemi ende udhë të vështirë për të bërë…
Frederik Rreshpja është njëri ndër poetët bashkëkohës më të njohur shqiptarë. Ka shkruar shumë, por ka botuar tepër pak. Te ne në Kosovë njihet kryesisht si poet, sidomos nga botimi i vëllimit “Enise, Enise” (1975). Rreshpja ka shkruar edhe prozë (për fëmijë e për të rritur), është marrë me kritikë e eseistikë, por edhe me dramaturgji. Është një nga krijuesit që pjesën më të madhe dhe më të mirë të kohës së jetës e ka kaluar nëpër burgjet e gjithë Shqipërisë. Flet për gjithçka, madje fare pa ngurruar, ashtu siç i ndien dhe përjeton problemet e shumtë e të ndryshëm të kombit e të atdheut. Ndonjëherë është kritik i rreptë, por asnjëherë nuk i mungon ndjenja për mirëkuptim, tolerancë…
*Derisa për veprën Tuaj, sidomos për poezinë, dihet ndonjë gjë në Kosovë, madje mund të them se ajo çmohet shumë atje, për ju dihet tepër pak… Dhe kjo zbraztësi sikur plotësohet ndonjëherë edhe me ndonjë spekulim. A na thoni diçka për veten dhe për veprën tuaj?

Denoncuesi im më quajti enverist
-Kam lindur më 19 korrik 1940. Nga besimi jam katolik, kurse kushërinjtë i kam myslimanë! Të githë. Jemi fisi i fundit. Dhe siç duket, fatkeqësisht, ky mbiemër do të shuhet… përveç nga ana e motrave, nuk kemi pasardhës tjetër.
Kam kryer studimet për gjuhë e letërsi, kam studiuar për gazetari dhe drejtësi. Në Universitetin e Tiranës jam arrestuar katër herë.
Vjershën e parë e kam botuar kur isha 10 vjeç, kurse librin e parë e kam botuar shumë vonë. Jam marrë edhe me pikturë. Kam bërë liceun artistik për pikturë, pastaj u pata regjistruar edhe shkollën e lartë për këtë degë. Edhe këtë ma ndërpreu arrestimi. Sepse unë jam arrestuar shumë herë. Pesë herë kam bërë burg politik. Meqë isha jurist, shpesh detyroheshin të më lëshonin…
*Sa vjetë keni bërë burg?…
-Kam bërë afër 18 vjet. 17 vjet e gjysmë…
*Më falni, t’i kthehemi pyetjes së mëparshme!
-Nga studimet vetëm gjuhën e letërsinë i kam mbaruar, kurse të tjerat më kanë mbetur për gjysmë. Mirëpo, unë e kam dashur gjithnjë pikturën. Kam marrë pjesë nëpër ekspozita. Pikturën e lashë për shkak të sëmundjes. Ndërkaq me letërsinë nuk kam pasur kohë të merrem aq seriozisht. Madje librin e parë “Rapsodi shqiptare” (1968) e mblodhi dhe e botoi A. Kallulli. E dija se sapo të botohet libri, do të hyja në burg. Dhe ashtu doli. Pastaj botova tre libra për fëmijë: “Trimi i fshatit Bardhë” (1968), “Eranda” (1969) dhe “Trofta hutaqe” (1973). Në vjetin 1971 kam botuar dy drama. Janë vënë në skenë në Kavajë dhe në Shkodër. Dramat i botoi Shtëpia Qendrore e Krijimtarisë Popullore. Në Shkodër skenografinë e bëri Ali Oseku. Për atë shkak e pësoi edhe ai. “Ëndrra e tokës” ishte një dramë paksa surrealiste, që sot është një metodë e tejkaluar. Më 1972, botova librin e dytë me poezi “Në këtë qytet”. Po atë vjet botova romanin “Zëri i largtë i kasolles”. Edhe ky libër u mallkua.
Më 1974, libri i poezive “100 lirika” dhe romani “Tre diej” u bënë karton. Më arrestuan përsëri. Shtatë muaj më mbajtën në hetuesi. Isha i denoncuar për fyerje të figurës së Enver Hoxhës nga njëri prej shkrimtarëve tanë të dëgjuar. Këtë njeri e kam takuar para një vjeti dhe më quajti: enverist!
Ndërkohë më përjashtuan nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe nga arsimi. Në 1976, më arrestuan prap. Këtë burg e kam mbajtur në Spaç. Ky ishte burgu më i rëndë. Edhe këtë herë e pashë qartë se nuk më falnin mua ata. Lehtësitë e mëparshme i kisha për shkak se dilja nga një familje dëshmorësh. Mirëpo unë gjithmonë kam qenë antikomunist. Që në moshën 17 vjeçare jam arrestuar së pari politikisht. Megjithëse nuk preferoj të bëj luftë ideologjike, por mënyra se si u vu në jetë komunizmi në Lidhjen e Shkrimtarëve të Shqipërisë ishte më e keqe se fashizmi. Ishte një diktaturë tepër e egër. Ishte e padurueshme arroganca e diktaturës komuniste…
*A mund të na thoni diçka më shumë për burgun tuaj, për ndonjë përjetim?

Demokracia në duart e renegatëve
-Unë kam shëtitur tërë burgjet e Shqipërisë, jo vetëm Spaçin e Burrelin, por që nga Saranda deri në Qafë-Bari. Burgjet e Shqipërisë kanë qenë diçka tepër shtazarake. Këta kishin dy metoda të ndyra: e para ishte për ta depersonalizuar njeriun; kurse e dyta ka qenë tepër e stërholluar, për ta thyer atë… Ja, po jap një shembull: ne të burgosurit e vjetër nuk dimë të flasim asnjë gjuhë të huaj. Kurse unë kam përkthyer katër libra nga gjuhët e huaja! As sot s’di të flas gjuhë të huaj, kurse të lexoj – po. Pra, ne e stërmundonim veten për të mos përdorur asnjë barbarizëm, asnjë fjalë të huaj. Me fjalë të tjera, përdornim një gjuhë tepër të sterlizuar.
Nuk më duket ndonjë gjë e mirë të flas për burgun. Ato që flasin njerëzit për burgjet shqiptarë, të gjitha janë të vërteta. Ka pasur tortura nga më çnjerëzoret. Ka pasur vrasje pa gjyq. Ne bile na kanë qëlluarr direkt, duke na ndjekur. Na thoshin të dilnim për të mbushur ujë, mirëpo sapo dilnim, na gjuanin me automatikë! Kush mbetej – mbetej, kush shpëtonte – e shihte se ç’mund të ndodhte. Në këtë pikë nuk është mirë për t’u zgjatur…!
*A ju ka rënë të bëni burgun me ndonjërin nga krijuesit. Dihet tashmë se nëpër burgjet e Shqipërisë kishte shumë intelektualë, krijues?
-Në burg kam pasur këta miq dhe shokë: Xhevat Alibali (përkthyes), Edison Gjergo, një mik i vjetër, vdiq në burg, piktori më i mirë që kish Shqipëria, Ali Oseku, poashtu piktor i njohur. Ka pasur edhe shumë të tjerë.
*Në Spaç ka qenë edhe Kapllan Resuli…
-Jo, në burg nuk jam takuar me K. Resulin. Jashta burgut, po. Edhe përjashta e di që ka qenë i persekutuar. Dhe vërejtja për Kapllanin ka qenë kjo: se ai bën agjitacion dhe propagandë. Për rastin e tij fola tash edhe me Dh. S. Shuteriqin, i cili ma pohoi këtë. Për Kapllanin e pati fajin Lidhja e Shkrimtarëve. Ajo ka faj për të gjithë. Edhe për mua. Këtë ua them edhe këtyre që janë tash në krye të saj. Mirëpo ne jemi për t’i shkuar këto gjëra, për të falur. Ndoshta kjo është katolicizëm, por… Sikur të dilnin këto gjëra, këtu do të bëhej gjaku deri në gju! Ne nuk duam diçka të tillë. Ne jemi tre milionë dhe kemi hallin ç’do të hajë populli. Dhe kemi problemin kombëtar. Ne s’jemi komb i madh, jemi gjithsej mbi shtatë milionë. Nuk e kemi hallin të hakmerremi tash. Kjo është arsyeja që na ndalet dora sa herë që duhet të nxjerrim emra. Unë kam nxjerrë emra. Por këtë gjë e kam bërë nga halli. Për shembull, e kam nxjerrë Fadil Krajën. Ne e kishim F. Krajën kryetar të Degës së LSH në Shkodër. Ç’bëri Fadil Kraja? Pas burgut, më pushuan nga “Zëri i rinisë”, kurse Ismail Kadare më mori në “Drita”. Unë druaja për Ismailin, por ai s’e bëri të madhe këtë punë. Kur doli prap Fadili, ai që më kishte dalë edhe në gjyq dëshmitar! U mbyll kjo histori. Tani doli përsëri dhe shkroi ca artikuj kundër meje, madje përmes të tjerëve, sa më detyroi t’ia nxjerr emrin. Por, unë nuk kam qejf t’i nxjerr këta emra.
*Sigurisht që fajin për këtë nuk ia hidhni demokracisë?
-Jo, aspak. Por mua më vjen keq që kjo demokraci që po ndërtojmë ra pikërisht në dorën e renegatëve të komunizimit. Megjithëse botuesi i parë i Biblës latinisht shqiptar ka qenë, ne nuk e kemi ende, sikundër edhe Kur’anin! Tek ne fatkeqësisht ka qenë përkthyer vetëm Marksi, Englesi, Lenini e Stalini… Për çudi, u bëmë një popull marksist! Ne të burgosurit e ndërgjegjes jemi vetëm 1.600 në Shqipëri. Kurse këtu dalin tani 2 milionë të persekutuar. Këta faqezinj, që gjoja po bëjnë demokracinë, janë bërë ministra, janë bërë kryetarë partish, edhe pse të gjithë kanë qenë në pozita. Këta po formojnë një imazh shumë të keq për demokracinë. Populli ynë në thelb është demokrat. Kurse…
*Do të ishte me interes të bëhet një sqarim rreth burgut tuaj…! Ju në Kosovë jeni një poet shumë i respektuar.
-Ju falem nderit! Kjo vjen nga patriotizmi juaj…
*Jo, mendoj se pikësëpari fjala është për vlerat e veprës suaj. Por t’i kthehemi pyetjes. Atje flitej se burgosja juaj qenkësh e lidhur me një delikt ekonomik! Sa është e vërtetë kjo?

Sali Berisha u shëndrrua në një Makbeth!
-Jo, aspak. Unë kam rënë në burg më 1957. Atëherë kam qenë në klasën e dytë të gjimnazit. Kam bërë një protestë. Ajo kishte të bënte me figurën e dëshmorëve. Partia e Punës filloi të mohonte gjakun e dëshmorëve. Kam qenë dhe mbetem sot e kësaj dite për respektimin e dëshmorëve, sepse ata kanë rënë në luftë kundër të huajve, italianëve dhe gjermanëve. Unë nuk jam dakord që ajo ishte luftë civile. Është tjetër punë se si u degjenerua në luftë civile, por ata kur kanë dalë në mal nuk kanë ditur fare se kush është Marksi e Engelsi… Ata dolën të largojnë të huajin.
Ky ka qenë burgu im i parë. Ai zgjati tre vjet. Aq ishte maksimumi atëherë. Mirëpo, meqë unë i takoja një familjeje, e cila ishte pjesëmarrëse në luftë, që kishte dhënë dëshmorë, duke mos dashur për t’u ashpërsuar, deri më 1976 ata më kanë marrë me të mirë. Por dënuar më kanë. Unë sot jam 52 vjeç dhe jam plotësisht i shkatërruar. Nuk kam pasur mundësi të martohem, të kem fëmijë… Pa asgjë. Por nuk kam qenë me probleme. Si qytetar jam njeriu më i urtë në botë!
*Po tash, si i shihni proceset e demokracisë në Shqipëri?
-Partia Demokratike e bëri një gjest madhështor, të cilin ne të burgosurit e vjetër politikë, luftëtarët e demokracisë, nuk qemë të zotët ta bënim. Ajo e shkatërroi diktaturën. Sigurisht, për këtë ndihmoi problemi i Gorbaçovit. Ka merita edhe Ramiz Alia, sepse s’kishte rrugë tjetër nga të dilte. Ai një çikë demokrat ka qenë, por jo ndonjë figurë aq e dalluar. Mirëpo, këta e kryen misionin e vet. Këta nuk mund të qeverisnin. U bë një qeveri injorantësh. Tash kjo është një parti që ka degjeneruar plotësisht në diktaturë. Sot qeveria jonë dhe shteti ynë janë diktatorialë aq sa ka qenë Enver Hoxha. Mund t’i numëroj të gjithë gabimet e tyre që ilustrojnë këtë që them, që nga arrestimet, që nga pushtimet e partive kundërshtare, që nga keqtrajtimet e deri te vrasjet e ndryshme, gjysma e të cilave janë vrasje thjesht politike. Personalisht jam për ta mbrojtur Aleksandër Meksin, por që të bien ministrat. Poashtu jam për të mbajtur Sali Berishën, megjithëse sot ai është shndërruar në një diktator! A duhet thënë kjo?! Partia e Punës është ndarë copë-copë… Këta luftojnë njëri-tjetërin…
*Domethënë ju mendoni se pluralizmi lindi nga mbeturinat e monizmit!?
– Po, po, po… Unë s’kam asnjë iluzion tek asnjë parti.
*Po nga doli që ju jeni kandidat i socialistëve?…
-S’jam anëtar i asnjë partie. Kjo s’është e vërtetë. Unë kam deklaruar në shtyp kështu: “Unë do të hyj në atë parti që s’ka asnjë komunist”. Unë jam tepër radikal përsa i përket kësaj. Por, a e ngre këtë parullë? Jo. Se radikalizmi ne na bën dëm. Ne kemi nevojë të shkojmë urtë e butë.
Duhet ta zbutim këtë reformë të egër. Mos të dëgjojmë shumë zërat që vijnë së jashtmi, siç bën Sali Berisha për ballistizim e për marrëzi të tjera. Ne duhet të ecim me këto partitë që kemi. Të tjera s’kemi. Ku t’i marrim, ku t’i gjejmë? Por këto parti duhet të lënë këtë luftë. Këto luftojnë më tepër njëra tjetrën sesa serbin ose grekun! Bile unë kam dyshim se këto parti fillojnë e shiten, marrin para. Herë andej, herë këndej. Për shembull, Partia Demokratike mori 500 milionë dollarë nga Amerika në kohën që ligji thoshte se partitë politike nuk mund të marrin para. Poashtu Partia Socialiste mori nga Greqia dhe Bullgaria…
Shitja s’ka si të jetë ndryshe; unë di edhe fakte për këto. Këto janë çështje skandaloze…
Do t’i porositja këto parti që ta duan Shqipërinë. Nuk ka rëndësi nëse kemi fe apo ideologji të kundërt. Ne jemi njerëz përpara zotit dhe robit! Jemi njerëz që duhet të duhemi. Jemi shqiptarë: çamë, labë, kosovarë… Unë jam aq çam e aq kosovar, sa jam edhe shkodran.
*Këta ndryshime tash sikur theksohen së tepërmi, madje edhe çështja e fesë?

Qeveria pas mesit të natës
-Unë jam dakord me Abdi Baletën kur thotë se feja myslimane ka luajtur një rol pozitiv në Veri dhe në Jug, te Kosova dhe te Çamëria. Atje ka vënë barrierë. E di poashtu që feja ortodokse ka luajtur rol shumë negativ në Jug. Këtë rol po e luan prap. Megjithatë, s’ka asnjë rëndësi. Për fat të keq, partia në pushtet po i jep rëndësi kësaj çështjeje. Po iu kundërshtua PD-së një çikë, ajo i akuzon edhe ata që e themeluan se janë komunistë, socialistë etj. Kjo ndodh për shkak se Presidenti aktual tash u bë diktator aq sa Enver Hoxha. Do të bëhet edhe më i rrezikshëm…
*Si e shpjegoni ndarjen nga Partia Demokratike të grupit që formoi Partinë e Aleancë
-Kjo s’është asgjë. Janë njerëz që S. Berisha i la, sepse nuk kishte besim në ta. Ishin komunistë të mirëfilltë, kurse Sali Berisha kishte një vërejtje nga Xhorxh Bushi, i cili kishte thënë: “Pse e shani Partinë Komuniste, kur komunistë jeni edhe ju?!” (Kjo u botua në Perëndim dhe unë e di këtë me imtësi.) Dhe ky deshi ta plotësonte PD-në me Ballin Kombëtar. Kjo është shumë e çuditshme, sidomos kur dihet që ata kanë shumë para dhe nuk duan ta ndihmojnë Shqipërinë, qoftë edhe me një përqindje të vogël, edhe kur ato para pastaj do t’u ktheheshin. Edhe në burg ne i kemi pranuar ata për të burgosur politikë. Ç’bëjnë tash ata? Gjatë gjithë kësaj kohe kanë ndenjur nëpër bordele, kurse tash vijnë si familje të mëdha, sikur duan të fisnikërojnë Shqipërinë!
Dhe Presidenti, duke e dëgjuar këtë vijë amerikane, i bëri këto veprime…
Ne nuk duhet të dëgjojmë asnjë vijë të huaj. Tek e mbramja, Amerikën e kanë nxjerrë përjashta edhe greku e turku, prandaj as ne nuk duhet t’i mbajmë ison asnjë shteti. Jemi mërzitur më: “Rroftë jugosllavi, rroftë Tito”, “Rroftë Bashkimi Sovjetik, rroftë Stalini!”, “Rroftë Kina, rroftë Mao Cetungu!” Mjaft më! Mirëpo Saliu e mori këtë politikë. Ç’bëri pastaj? Nisi ta ballistizojë PD-në. Atëherë iu desh të hiqte të gjithë komunistët, sepse ishin njerëz të diskredituar.
*Por lufta për pushtet pikërisht me këta njerëz u bë?!
– Natyrisht, mirëpo atyre nuk u dha poste kur e bëri pushtetin. Unë kam qenë në brendësi të këtyre rrjedhjeve, sepse unë vetë kam qenë ndërmjet Ramiz Alisë dhe Sali Berishës kur ky i fundit u bë President. Vetëm kaq do të thosha lidhur me këtë. Asgjë tjetër. Kam qenë mik me të dytë dhe më kanë besuar. Ora ka qenë një e natës kur është caktuar qeveria.
*Si, si?

Ruajtja nga gjymtimi i kombit
-Më falni, nuk zgjatem më tepër. Vetëm kaq. Nejse. T’i kthehemi pyetjes së mëparshme. Këta që u ndanë deshën karrige. Mos kujtoni se janë intelektualë. Jo. Ata kanë qenë intelektualë të padëgjuar përveç Neritan Cekës, i cili ka bërë një libër të shkëlqyer për Apolloninë, të shkruar bukur dhe me kulturë. Të tjerët kanë vuajtur nga anonimati. Për shembull, Gramoz Pashko është një ekonomist aventurier. Këtë gjë e kam thënë haptas para dy vjetësh, në kohën kur mund të të vrisnin për këtë fjalë. Një gjë e tillë e pati peshatur S. Berisha, i cili na njihte të dyve. Mua më vjen keq për këto metamorfoza të S. Berishës, edhepse disa herë më ka mburrur si njërin nga 4-5 demokratët më të fortë të kombit. Kjo s’do të thotë asgjë për mua, sepse me të vërtetë kam qenë dhe do të mbetem i tillë. Ndërkaq S. Berisha në fillim ishte demokrat, sado që ishte i dërguar nga R. Alia. Kjo s’ka rëndësi pasi që misionin e ka ruajtur mirë…
*Mos edhe përmbajtja e fjalëve tuaja ka një dozë mllefi e dëshpërimi?
– Jo, aspak. I tillë jam unë. Shumë i drejtpërdrejtë. Unë Sali Berishës i kam hequr vijë kur tha: “Do t’i lajmë në gjak kriptokomunistët!” A thuhet kjo fjalë? Shkova dhe i thashë: “Nëqoftëse lejon mjekësia për të vrarë njerëz, vrisni Enver Hoxhën, Hysni Kapon… Ke qenë mjeku i tyre…”
Kjo është e trishtueshme. Ata kanë ngrënë bukë në një organizatë partie (të Punës). Unë atëherë isha armik i popullit, jo vetëm i partisë!
*Ju lutem!…
– Ky është realiteti. Nuk jam unë fajtor që duket kaq i hidhur. I tillë ishte. Ai ka qenë bile sekretar partie tepër i ashpër.
*Kush?
-Sali Berisha. Ai tani shpall: “Do t’i lajmë në gjak kriptokomunistët!” Shokët e vet!…
*Si e shihni Ju prespektivën e daljes nga një gjendje e tillë?

Jam njeri që mund të jetoj me ajër
-Kurrgjë. Kështu do të ecim. Megjithëse unë e parashoh një turbullirë nga populli… Për këtë më vjen shumë keq. Këtë e lidh edhe me mosndarjen e tokave fshatarëve. E shpreha këtë mendim në shtyp. Më thanë se jam maoist, se them që fshati do të rrethojë qytetin. Duhet të dihet që fshatari do tokën, punëtori do fabrikat. Me çfarë të drejte ky shtet t’i qesë uzinat në shitje?! Kujt t’ia shesë, kur punëtori nuk ka me se të ushqehet? Ky shtet është tamam komunist, por me një emër të bukur perëndimor… Partitë politike janë mbeturina të Partisë së Punës me emra të ndryshëm: demokratike, republikane, socialdemokrate, socialiste, etj.
Unë jam njohur me liderët e këtyre partive tona politike, i njoh programet e tyre, madje më kanë ofruar për deputet, por nuk kam pranuar. Nuk është demokraci kjo. Nuk e kam menduar kështu demokracinë. Kur e kishim fjalën për kohën e burgjeve, të them se kam ndenjur deri në dhjetë muaj pa dalë nga dhoma. Kam bërë shpesh protestë urie deri në një muaj. Mund të bëj prap, sepse unë jam njeri që mund të jetoj vetëm me ajër!
*Sa ndikon kjo situatë e Shqipërisë në zgjidhjen e çështjes së Kosovës dhe të trevave të tjera shqiptare?
-Shumë. Duke qenë që populli ynë është duke shkuar drejt një rrënimi të plotë ekonomik, ma merr mendja se diçka do të ndodhë. Zgjidhja së jashtmi nuk vjen, kurse potencialet e brendshëm janë shkatërruar plotësisht me parullën: “Ta fillojmë nga kuota zero! Nuk i duam ato që la monizmi…” Kjo asistencë mund të zgjatet jo 6 muaj, siç thotë ligji, por edhe 6 vjetë. Ndërkaq punëtori e ka ngushtë për të siguruar bukën. Por do të bëjmë ç’është e mundur të mos ngjajë ndonjë trazirë. Do të përkrahim edhe Kryeministrin, edhe Presidentin.
Duke qenë kështu, turma mbase e shikon me xhelozi atë mirëqenie të shkretë të kosovarëve. Kosovarët jetojnë sot më tepër nga emigracioni, ku shkon një njeri dhe e mban tërë një lagje. Por kjo nuk kuptohet këtu për shkak të varfërimit tepër të madh. Ky është imoralitet për qeverinë shqiptare. Qeveria jonë ndodhet në avionë. Pothuaj 80 për qind e ministrave të Shqipërisë ndodhet në avionë, në ajër! Tani këta nuk flasin më për pushtetmbajtësit e kuq, sepse janë degjeneruar vetë pesë herë më keq. Me këtë shpallin veten të djathtë?!
Po kur u bënë të djathtë, kur njerëzit bien të flenë të uritur. Kurse unë për vete rri aty ku rri populli, prandaj jam shpallur i majtë. Mbase unë e kam pasur një fat: nuk kam fëmijë as… Këtë e quaj fat! Por kjo s’do të thotë që unë shkëputem nga dhembjet dhe hallet e popullit. Kështu jam unë.
*Për Kosovën…
-Pikërisht këtë e them, se po ngrihen disa zëra sikur gjoja ka njëfarë alergjie për Kosovën. Jo, jo. Është problemi ynë më i madh Kosova. Ç’është e vërteta, ka që thonë se kosovarët i kanë punët më mirë se ne, le të rrinë të presin e të bashkohemi si Europë. Ky është naivitet dhe jo mungesë patriotizmi. Këta zëra i ngrenë ata që janë në gjendje të mbrojnë një karrige me dhunë e me gjak. Ky nuk është qëndrimi ynë për Kosovën. Ne Kosovën e duam siç i duam vatrat tona. Kosova është problemi ynë i parë dhe më i madh kombëtar.
Problemin e Kosovës duhet ta shohim në të gjithë planet, edhe në atë ushtarak. Ja ç’ndodhi këtu atëherë kur u bënë zgjedhjet në Kosovë. Pikërisht atë ditë Presidenti dhe Ministri ynë i Mbrojtjes, për çudi, lëshuan një urdhër dhe 60 për qind të oficerëve i nxorën në asistencë! Unë bëra një shkrim për këtë rast ku thosha: “Ju meritoni të hidheni në litar!” Ata mua më quajtën përsëri maoist dhe enverist! Për mua ishte një tradhti. Një veprim të tillë Presidenti e përsëriti edhe atëherë kur u kthye nga Bushi, kur deklaroi: “Ne për Kosovën nuk kërkojmë më pak se Kushtetuta e 74-ës!” Edhe për këtë rast reagova në të njëjtën mënyrë…
*Si e shihni zgjidhjen e çështjes kombëtare të shqiptarëve jashta Shqipërisë?

Motivi i lartë dhe i pastër i fjalës
-Mendoj se zgjidhja më e mirë është Republika e Kosovës, por me një dallim se ky proces do të zgjasë. Këtë mendim e kam shprehur edhe para 4 vjetësh. Mirëpo, vjetët në historinë e një kombi janë minuta. S’ka gjë. Ne presim… Prandaj kjo politikë e maturisë dhe e tolerancës e Kosovës është një gjë e madhe. Ajo tregon kulturën madhështore të popullit tonë. Kjo na mallëngjen shumë…
*Çfarë mendoni për pajtimin dhe bashkimin kombëtar?
-E përkrah plotësisht. Kjo duhet të bëhet qoftë edhe me spekulime!… Edhe me këtë rast PD-ja shpreh një arrogancë politike, kur nuk pranon një ide të tillë.
Kurrgjë e keqe nuk na vjen nga pajtimi dhe bashkimi, qoftë edhe i padrejtë. Ne ua lamë në dorë Qoses dhe Kadaresë këtë punë. Tani këta, që s’kanë asgjë për të falur, e ngrenë zërin dhe kërcënojnë se do të hakmerren, s’do të pranojnë… Pranojmë ne që kemi çfarë të falim. Ne në Shkodër themi: Zoti e jep, tallalli s’e jep! Ç’ka për të falur Eduard Selami, një estet i Enver Hoxhës. Mos atij t’i kërkohet ndjesa?! Ne i falim, sepse s’duam të vriten shqiptarët, s’duam të gjymtohet kombi. Sa denocues, sa hetues, sa policë ka? Të vriten të gjithë ata? Jo!!
Motivi ynë i faljes është i pastër dhe i lartë. Pa të humbasim shumë. Fjala bëhet këtu: që nga Syri i Veriut, nga Shpuza, Medvegja e deri në Follorinë janë tokat tona, janë njerëzit tanë. Jemi një. Nuk është se jemi vëllezër, por jemi një komb. Këtë do ta realizojmë. Prandaj ne duhet të bëjmë shumë për pajtimin dhe bashkimin. Në këtë mënyrë duam të ndërtojmë një Shqipëri të re demokratike. Europiane. Tëra energjitë duhet të harxhohen për bashkimin tonë. Në krye duhet të vihen njerëzit më të aftë dhe më të ndershëm dhe jo siç vepron partia në pushtet, e cila mohon të gjithë ata që s’i përkasin asaj.
Ata që s’janë për pajtim kombëtar, për mua bëjnë një politikë tradhtare para kombit.
*A mund të kthehemi te problemet e kulturës, me bindjen se gjithë kjo situatë reflektohet mjaft dramatikisht edhe atje?
-Kemi një qeveri aq të paaftë, sa nuk mund të bëhet fjalë fare për botimet. Ajo nuk i shet gjithë ato makina që rrinë pa punë, sepse ka frikë shtypin. Censura vazhdon të veprojë ende. Tash vonë u mbyllën disa gazeta.
Shkrimtarët tanë janë mësuar të shkruajnë reportazhe ala socialistë. Dhe s’duhet të kemi ndonjë iluzion tek ata. Janë njerëz që nuk mund të shkëputen nga realizmi socialist. Shumica syresh nuk bëjnë më letërsi. Unë kam shpresë vetëm tek të rinjtë.
Ne kemi qenë një pakicë që jemi dënuar. Në vjetin 1976, në gazetën “Drita” Dritëro Agolli botoi akuzën kundër meje si poet surealist dhe hermetik, mirëpo unë nuk i bëj të mëdha këto gjëra. Në atë kohë ajo formë shkrimi ishte diçka e çuditshme, kurse tash është tejkaluar. Për poetët tanë të realizmit socialist ajo ishte një habi, sepse ata shkruanin në mënyrë tepër banale. Tash atyre u duhen edhe 20 vjetë të mësojnë atë mënyrë shkrimi. Kjo është një injorancë. Surealizmi tash është një metodë e tejkaluar. Unë tash ndjek një mënyrë postmoderniste të shkrimit.
*Ç’mund të bëjë Lidhja e Shkrimtarëve në këto rrethana?
-Unë kam shpresë vetëm te të rinjtë. Unë jam anëtar i Kryesisë së LSHSH, në ç’kuadër edhe kryetar i Komisionit të Shkrimtarëve të Përndjekur Politikë. Kërkova një fond për këta shkrimtarë, por ma refuzuan plotësisht. Poashtu kërkova formimin e një sektori për shkrimtarët e rinj, por edhe këtë ma refuzuan. Në atë atmosferë iu thashë: Jeni marksistë-leninistë të përbetuar dhe mund të vazhdoni vetëm atë udhë!…
*Nga aspekti i tipareve karakterizuesë poezia juaj afrohet në masë të madhe me poezinë shqiptare që krijohet në Kosovë, nëse i lejojmë vetes të bëjmë një kësi klasifikimi…

Poezia e Kosovës eshtë në nivelin Botëror
-Kjo del për shkak se unë bëj një përpjekje në formën e poezisë. Ndryshimi konsiston në faktin se poetët e Kosovës janë mjeshtër të mëdhenj të formës së poezisë, kurse poezia jonë është tepër realiste, është fotografi. Dhe kur bëhen përpjekje për të dalë nga kjo, arrihet deri te një formalizëm… Ndërkaq poezia e Kosovës është plotësisht në nivelin botëror. Në radhë të parë atë e shquan fryma thellësisht popullore – kombëtare, kurse poezinë këndej kufirit fryma partiake – ideologjike, pastaj rrymat e ndryshme që shfaqen atje në përftimin e figurës, në perceptimin e realitetit, fjalori shumë i pasur… Shkalla e abstraksionit është shumë e lartë në poezinë e Kosovës, kurse këndej më tepër bëhen vizatime…
*Nuk keni botuar ndonjë libër qe 20 vjetë. Ç’keni ndër duar që mund t’ia ofroni lexuesit?
-Unë shkruaj shumë. Shkruaj përditë. Kam bërë një libër me poezi të zgjedhura, por nuk di kush do ta botojë këtë libër. Kam një roman humoristik, në të cilin i kam trajtuar në mënyrë humoristike demokratizimet që po bëjmë ne. Kam një ese “Marrëzia e Itakës”, pjesë nga e cila kam botuar te gazeta “Ora”.
Në atë ese kam folur për problemet e letërsisë deri në ditët tona.
*Çfarë ju preokupon tash në poezi?
-Tash më shqetëson shumë përsosja e formës, fryma kombëtare dhe preciziteti… Përsosja e formës së poezisë më ka mbetur një ëndërr e parealizuar.
*Tash sikur dalin shumë shkrimtarë e krijues të tjerë që kanë qenë të persekutuar në Shqipëri?
-Para një kohe më kërkuan disa poezi për një botim krijimesh të shkrimtarëve të persekutuar. Unë iu thashë se nuk kam qenë i persekutuar! Në burg kam qenë, por atje kam folur e kam bërë ç’kam dashur. Kur kam dalë nga burgu kam ndenjur i vetmuar. Kisha vetëm nënën, e cila më vdiq dhe më mori më qafë! Sot nuk pranoj të afrohem me të persekutuarit, sepse të persekutuarit janë tamam xhelatët! Të tillë janë edhe hetuesit e mi, të cilët i kanë çuar fëmijët t’i shkollojnë jashta shtetit dhe vetë marrin pensione si të persekutuar. Unë as s’kam marrë e as s’e kam ndër mend të kërkoj diçka të tillë…
*Çka mendoni për disidencën shqiptare?
-Ne nuk na ka lënë kush të botojmë libër me pikëpamje disidente. Unë kam botuar disa vjersha të tilla. Disidencën e kemi shprehur më tepër me gojë nëpër mbledhje të ndryshme. Po të ketë pasur vetëm ndonjë shenjë të tillë ndonjë libër, ai është bërë karton.
*Po rastin e Trebeshinës si e shpjegoni?

Trebeshina është i vetmi disident
-Mund të them që Kasëm Trebeshina është i vetmi disident që ka Shqipëria. Trebeshina pa dyshim është njëri ndër shkrimtarët tanë më të mirë. Më vjen keq shumë që nuk merren vesh me Kadarenë. Po kjo është puna e të mëdhenjve. Kështu ka ngjarë me Tolstoin, me Shekspirin etj. Unë i çmoj lart që të dy.
*Duket që kundër Trebeshinës luftën e ka bërë vetë Lidhja e Shkrimtarëve, madje kolegët e tij kanë nënshkruar aktin për djegien e dorëshkrimeve të tij! Kjo është më shumë se e dhembshme, tepër e llahtarshme!
-Pikësëpari ne të gjitha këto të këqija na i ka bërë Lidhja e Shkrimtarëve. Hiq Kadarenë, mua të gjithë të tjerët më kanë denocuar. Këtë e kuptoj më gjerë. Ndoshta jam më i krishterë se Kasëmi. Nuk mund ta hedhim në baltë, për shembull, Dritëro Agollin. S’kemi ç’të bëjmë. As kjo Lidhje e Shkrimtarëve e tashmë nuk është tjetër gjë përveç asaj që ka qenë. Ka ca filiza të rinj, fatkeqësisht gjysmë të dështuar dhe të pompuar. Këtë e kam vënë në dukje vazhdimisht. Mirëpo mendoj që nuk duhet ta shkatërrojmë këtë Lidhje, sepse nuk kemi mundësi të organizohemi më. Ajo duhet të mbetet ashtu. Të rinovohet nuk ka mundësi. Ne jemi 15 veta në krye të saj. Përveç meje, të gjithë të tjerët kanë qenë anëtarë partie, kurse tash të gjithë janë bërë demokratë!
Përsa i përket rastit të Trebeshinës, në kuadër të komisionit që e udhëheq unë në LSHASH, do të marrim një vendim për ta hedhur poshtë vendimin e mëparshëm për largimin e tij nga Lidhja e Shkrimtarëve. Unë edhe atëherë pata protestuar me forcë. Trebeshinën e ka rehabilituar koha, veçanërisht vepra dhe qëndrimi që mbajti. Unë kam shumë respekt për atë njeri.
Përsa i përket djegies së dorëshkrimeve të tij, mund të them se të gjithëve na i kanë djegur… Unë njëzet vjet e kam pasur të ndaluar të botoj me vendim të Komitetit Qendror të Partisë së Punës. Gjatë asaj kohe kam shkruar, por ka hyrë hetuesia dhe m’i ka marrë dorëshkrimet e m’i ka djegur. Bile ka pasur raste kur nuk kanë ardhur me dokument, por e kanë thyer shtëpinë dhe i kanë marrë vetë… [92]

Related Images: