Kasem Trebeshina:
“Realizmi socialist… shkolla e turpit Letërsisë Shqipe” (1994)
Intervistë nga Hans-Joachim Lanksch
Zoti Trebeshina, gjatë takimeve letrare në Rauris, hasi në interesim të veçantë leximi i poezive tuaja. Publikut i ra në sy sidomos bukuria dhe përsosmëria e formës së tyre klasike, dukuri kjo që qëllon vetëm rrallëherë në poezinë e sotme. Si i shkruani – dmth. a i hedhni poezitë në letër me një hov dhe me frymëzim spontan, a i përpunoni më vonë, ose a i “punoni” që nga fillimi. Me fjalë të tjera, si zhvillohet procesi krijues? K.T. Nganjëherë poezitë më dalin shumë thjeshtë dhe lehtë, kurse herë të tjera më mundojnë për ditë e për netë me radhë. Gjëja më e rëndësishme në art është që në të gjitha rastet të mos duket mundi… Të mos duket vepra e lodhur, qoftë kjo e gjatë ose e shkurtër. Lexuesi duhet të ketë përshtypjen se ajo është shkruar me një frymë. Për të dhënë sa më lehtë atë që dua të jap mua më ka ndihmuar “memorja”. Një pjesë të madhe të poezive të mia dhe të veprës time e kam shkruar më parë në kujtesën time dhe duke ecur në natyrë, nëpër dhomë ose nëpër qelitë e burgjeve. Hedhja në letër ka qënë gjithnjë një veprim krejtësisht formal. Hapat më ndihmojnë shumë për të krijuar ritmin e kërkuar. Këtu dua të jap një shembull. “…Një ditë pranvere, duke kaluar në një rrugicë të vogël pranë shtëpisë time, pashë se mollët, dardhat dhe qershitë ishin mbushur me lule të bardha!… Përshtypja e parë ishte sikur mbi ata drurë kishtë rënë dëborë!… Kështu, gëzimi i ardhjes së pranverës shoqërohej çuditërisht me dhembjen e ftohtësis së dimrit!… Gjithë javën shetita nëpër qytet për të parë drurët që kishin çelur. Ndjenjat e gëzimit dhe të dhëmbjes nuk m’u ndanë për asnjë çast dhe poezia e shkruar në fund të javës i jepte që të dyja ato ndjenja.
Të flasim praktikisht dhe reporterçe: kur dhe si shkruani? Ma merr mendja se për punën tuaj krijuese duhet aq shumë disiplinë pune sa edhe frymëzim dhe imagjinatë krijuese – a punoni sipas ndonjë orari ose regjimi të përcaktuar? K.T. Duke mos pasur shumë nevojë për letër, unë shkruaj kudo dhe kurdo… Ndofta edhe në gjumë!… Kurse për hedhjen në letër përdor zakonisht kohën e paradrekës dhe me një orar të rregullt. Pasdreka dhe nata i përkasin vetëm fantazisë time.
Rallëherë bëhet ndonjë bisedë me një shkrimtar pa e lërë anash pyetjen për “ndikimet” ose “shembuj” (modele). Po kërkoj falje se nuk i shmangem asaj pyetjeje reportereske. Për punë përkthimi ju më keni dhënë një zgjedhje poezish të veta të cilën zgjedhje e keni përpiluar për shokët e vjetër në Shqipëri; në këtë përmbledhje vjershash shihet që prej krijimeve më të hershme një ton personal, një zë individual dhe i pazëvendësueshëm, me një fjalë: një origjinalitet dhe individualitet prej poeti të vërtet; brenda këtij kozmosi individual krijues, në melodinë dhe ritmin si dhe në dendësimin poetik të lirikës suaj më duket se mund të ndëgjohet edhe diç si jehonë e këngës popullore të Shqipërisë së Jugut që me siguri ka kontribuar edhe ajo për formimin dhe plotësimin e individualitetit tuaj artistik dhe letrar. A mund të ma thoni a ka në veprën tuaj poetike reminishenca këndimi nga veprat e poetëve të tjerë që kanë lënë gjurmë te ju me një fjalë e cila më dispëlqen fort: a ka ndonjë “ndikim” në poezinë tuaj, në vargun tuaj të përsosur e klasik, nga leximi i poezisë së traditës shqipe, italiane, ruse, frënge, gjermane, angleze? K.T. Padyshim “këngët” e fshatit tim me shkurtësinë tipike të këngëve të folklorit të jugut qenë që në hapat e para të jetës sime një shkollë e madhe për mua. Nga autorët e rëndësishëm të letërsisë botërore ata që ndikuan më shumë në poezinë time qenë Gëtja, Bajroni, Uordsuorthi, Bërnsi, Hajne dhe poezia ruse me ato krijime që mbanin vulën e ndikimit anglez. Poeti më i dashur nga Lashtëria ishte dhe mbetet Katuli.
Më bie në sy se poezia juaj si dhe ajo e Lasgushit shpesh ka të bëjë me qiellin dhe hapësirën kozmike ndërsa ajo e Veriut është e ngulitur në faqe të dheut dhe fenomene tokësore (rrënjë, gjarpërinj, ujqër etj.). Si të shpjegohet se poezia e jugut, pra, merret më shumë me shenjat e pambarimit e të amshueshmërisë (qielli, dielli, yjtë), kurse poezia e Dukagjinit merret më shumë me simbolet e amshueshmërisë (shkëmbët, gurët, lumenjtë)? K.T. Fqinjësia me Greqinë e Lashtë duket e ka bërë të sajën. Populli i jugut është më i mbyllur në botën e tij të brëndëshme, kurse botës së jashtme i jep më pak rëndësi, ose edhe e kalon se duhet kaluar. Prandaj edhe për poetët e atij populli shpirti qëndron mbi lëndën.
Duke jetuar në një vënd të izoluar plotësisht dhe në çdo pikëpamje, si autor i persekutuar dhe i burgosur a keni patur mundësi t’i lexonit edhe poetët bashkëkohore të botës së jashtme? K.T. Poetët bashkëkohorë të botës së jashtme nuk kam pasur mundësi që t’i lexoj. Vonë më ka rënë në dorë ndonjë gjë prej tyre. Lorkës, nga që lejohej, i kam përkthyer tri drama, botuar pa emrin tim.
Ju, si autor i persekutuar, i burgosur politik me përvojë shumëvjeçare nëpër burgjet, kampet përqëndrimi dhe psikiatritë e Shqipërisë më keni thënë para ca kohe se “politika nuk më ka interesuar fare. Jetën time ia kam sakrifikuar letërsisë”. PSE? A ia keni dhënë letërsisë përparësi p.sh. para familjes (së shoqes dhe dy fëmijëve)? K.T. Gjithkush vjen në jetë për të përmbushur diçka të caktuar. Duket unë kam ardhur në këtë botë për të bërë letërsi! A nuk kanë shkuar shumë njerëz mbi turrën e druve për një qëllim të tyre? Për mua letërsia është gjithçka!
Ju keni shkruar më shumë se 100 tituj. Në Shqipërinë komuniste jua kanë botuar vetëm një vepër më 1957 – romanin në vjersha “Artani dhe Min’ja” – dhe e kanë ndaluar vetëm 14 ditë pas publikimit. Për kë keni shkruar? K.T. Pas meje ishin gjithë ata që kishin vdekur, kurse përpara ishin brezat pambarim që do të vinin dallgë-dallgë. Kam shkruar për brezat që do të vinin. Një vajzë që nuk kishte lindur kur unë shkrova poezinë “Shkon vajza rrugës…” u magjeps kur e dëgjoi atë në radio në shkurt 1992. Duket e kisha shkruar edhe për atë.
Gjatë bisedës në fjalë, duke u përgjegjur në pyetje se “tërë këto vite me gjithë bllokimet e pengimet – si keni mundur të shkruanit, ta vazhdonit punën letrare?” jeni shprehur se: “Mendoj se jam një përzierje e çuditshme nga një kalorës mesjetar dhe një samurai. Për këtë jam si jam”. Kjo nuk do shpjegim. Në kushtet e Shqipërisë komuniste, në kushtet e shtetit policor, terrorist dhe totalitar ku sundonte Sigurimi me rrjetin e tij të spiunëve ku ishte e ndaluar prona private e makinave shkrimi – si keni mundur të shkruanit, sidomos në burg? K.T. Sigurimi kishte të regjistruara gërmat e makinave, por makina shkrimi mund të mbante gjithkush. Për këtë jeni informuar keq. Unë kisha blerë një makinë të vjetër dhe e kisha blerë relativisht lirë. Mënyrën se si kam shkruar e kam shpjeguar më lart. Këtu mund vetëm të shtoj se duket unë isha më i zgjuar se ata të Sigurimit. Pastaj ju europianët e dini që njerëzit kanë shkruar nëpër burgje!… Apo mendoni se një gjë që dini ju ta bëni ne shqiptarët nuk dimë ta bëjmë? Ajo që ka rëndësi në letërsi nuk është vendi ku është shkruar një vepër, por niveli i saj artistik.
Mos të lindin legjenda ose të dhëna të pasakta: sa vjet keni bërë? K.T. Askujt nuk i shërbejnë legjendat dhe mua më pak se të tjerët: kam bërë trembëdhjetë vjet burg.
Që të flasim konkretisht, çfarë ushqimi keni ngrënë në burg? K.T. Në burg kam ngrënë si ushqim të përditshëm dhe të pandryshuar 15 gram barishte, 15 gram makarona (ose oriz), 10 gram sheqer, 7 gram vaj, 600 gram bukë. Gjysma e këtij ushqimi vidhej nga Komanda e burgut për të ushqyer spiunët e burgjeve.
A keni ngrënë edhe dru (dajak)? K.T. Për këtë pyesni xhelatët e burgjeve. Disa prej tyre kanë dhënë edhe intervista për revistat “demokratike” të Europës.
A keni punuar punë ndëshkuese? K.T. Jo!…Dihet nga të gjithë: të sëmurët psikikë nuk dënoheshin me punë ndëshkuese.
A bëhem qesharak po t’ju pyes për respektimin e të Drejtave të Njeriut ndaj të burgosurve politikë dhe juve, personalisht, në burgjet e Shqipërisë enveriste? K.T. Në Shqipërinë enveriste nuk është respektuar asnjë e drejtë njerëzore ndaj të burgosurve politikë.
Dikush, tiranas, ma tregoi se “Kasëmi nuk e pati aq rëndë, në bazë të marrëdhënieve familjare me ndonjërën e familjeve të kryesisë ai pati lehtësime dhe kushte më të mira se të tjerët”. Si qëndron puna? K.T. Ai zagari nga Tirana do të bënte mirë të delte hapur me emrin e tij. Nuk dua të merrem me zagarët! Unë kam dokumenta të sakta prej të burgosuri politik. Gruaja ime ka qënë aq e zgjuar sa më ka siguruar edhe nga ato lloj dokumentash që edhe sot shteti i tanishëm nuk i jep!… Prandaj, nuk e çaj kokën as për ata të burgosur që jepnin në burg shfaqje për të argëtuar komunistët!… Ata mund të gëzojnë sot statusin e diplomatit, por ai status nuk mund ta mbulojë kohën kur këndonin në burg këngët e bukura komuniste!… Unë gjatë gjithë kohës së burgut kam fjetur bashkë me gjithë të tjerët dhe kam ngrënë si gjithë të tjerët te kazani i përbashkët. Ndofta ai tiranasi i yt nuk e di një gjë të tillë nga që bridhte birucave si spiun burgjesh. Këto të gjitha nuk i thashë për t’u justifikuar, por janë një e vërtetë e dokumentuar plotësisht. Dhe, me këtë rast dua t’ju kujtoj se nuk kam ardhur këtu në Europën Qendrore si një i burgosur politik që kërkon të shpërblehet për burgjet që ka bërë. Po të jetë puna për politikë, e bëj në vendin tim dhe vetëm kur të ma kërkojë populli im. Unë jam vetëm shkrimtar dhe këtu kam ardhur për një libër që do të botohej Vjeshtën e kaluar.
Në Shqipërinë e diktaturës komuniste keni vuajtur shumë, keni hequr keq nëpër burgje, keni pësuar denoncimet dhe tradhtitë e shokëve shkrimtarë të LSHASH, si ish-komandant njësish partizane dhe trim lufte rënia juaj ka qënë shumë e thellë. Tash, ju po e lëni përshtypjen e një të urti i cili grumbullon në vete urtësinë e shumë shekujve dhe kohërave, nga një anë, kurse nga ana tjetër dukeni jashtëzakonisht i ri dhe i gjallë, shakaxhi dhe gaztor. Si keni mundur t’i mbijetonit të gjitha këto poshtërime, ndytësira, mbyllje, keqtrajtime çnjerëzore? Cila ka qënë mburoja me të cilën i doli përpara padrejtësisë, dhunës dhe terrorit kalorësi mesjetar? Po armatura dhe armët e kalorësit? K.T. Mburoja ishte shakaja, armatura ishte letërsia, armët ishin pena dhe letra e rëndomtë.
Më falni një pyetje naive: Çka është letërsia? Duke pasur parasysh se vjet dhe dekada me radhë në Shqipëri dhe vënde të tjera të Evropës lindore “shkrimtarët” grumbullonin kontribute për një antologji të turpit, të njollosjes e të shtrëmbërimit të mendjes së njeriut – ku veprat e tyre kulminonin në vargje të pavdekshme si, p.sh.: “Besoj se e nesërmja botërore do të jetë/Komunizëm” (Ndoc Papleka, 1976), “Jam partizani yt, Republikë e Komunizmit” (Luan Qafëzezi, 1980), “Por mbi gjithë kalbësirat do të ngrihen lart/Kolonat e mendimit proletar” (Ismail Kadare, 1960), “Mbetem komunist për jet’ të jetëve” (Dritëro Agolli, 1965) – aso krijimesh a janë letërsi, pseudoletërsi, joletërsi, mosletërsi? K.T. Unë mendoj se letërsia është një udhëtim drejt së panjohurës për të zbuluar botën e brendëshme të njeriut. Po të shprehesha në mënyrë më simbolike, do të thosha se letërsia është një udhëtim për të zbuluar hapësirat më të panjohura dhe çdo shkrimtar që është me të vërtetë i tillë, zbulon jetë të reja, të veçanta në pafundësinë e tmerrëshme që nuk mund të njihet. Në këtë udhëtim rëndësi nuk ka zbulimi, por dëshira për të zbuluar, duke kërkuar të pamundurën. Ajo dëshirë duhet të jetë e sinqertë dhe në atë sinqeritet qëndron vlera e krijimtarisë. Për pseudoletërsinë e realizmit socialist nuk kam asnjë respekt. Më drejtë do të ishte që realizmin socialist ta quanim “realizmi burokratik” dhe kuptohet çfarë veprash mund të japë një “realizëm” i tillë. Realizmi socialist shqiptar është shkolla e turpit për Historinë e Letërsisë Shqipe. Shkrimtarët e asaj shkolle tashti, po të duan, le t’ia japin të qarit në Shqipëri dhe në të gjithë Europën. Për mua, ata vendin e kanë në komeditë e mia.
Si të shikohet socrealizmi shqiptar dhe ç’të bëhet me të? Të bërat a mund të bëhen të pabëra? Të trajtohet si çdo fazë tjetër e letërsisë shqipe, të shpallet pleh, të hidhet në kosh letrash të historisë së letërsisë shqipe e të shlyhet nga letërsia shqipe, të ruhet si material dokumentar, të mbetet ashtu siç është – e paprekur dhe e pakomentuar, të arkivohet si tregues dhe shembull i trishtueshëm për çoroditjen e vlerave dhe prostitucionin e shkrimtarëve të një letërsie servile në shërbimin e politikës, ose të përsëritet fati i librave të tuaj dmth djegia e librave? K.T. Shumë po flitet për realizmin socialist shqiptar dhe në mënyrë të veçantë për Kadarenë dhe Agollin, madje edhe ish i burgosuri politik Visar Zhiti shpesh ka ngulur këmbë në këtë drejtim. Për mua problemi është shumë më i thjeshtë. Kur vetë shkrimtarët e realizmit socialist kanë deklaruar me gojën e tyre dhe kanë shkruar në shtyp se do ta rishikojnë veprën e tyre, pse nuk gjeni një depo të rehatëshme dhe aty të mendohen sa t’iu dojë qejfi?!… Aty, në depo, le të bëjnë edhe ndryshimet që ua kërkon interesi i tyre. Është turp që ne të humbasim tashti kohën e çmuar duke u marrë me spiunë si Kadareja dhe Agolli. Unë nuk mund të pajtohem me djegie dhe masa politike. Një dënim shoqëror letrar është i mjaftuarshëm kundër tyre.
A duhet të rivlerësohet apo bile edhe të rishkruhet historia e letërsisë shqipe? K.T. Të dyja: Historia e letërsisë shqipe duhet të rivlerësohet dhe të rishkruhet.
E vetmja antologji e poezisë shqipe në gjuhë gjermane e paraqet poezinë e traditës në 73 faqe, atë të Kosovës e të diasporës në 37 faqe, kurse realistit social Migjeni ia kushton 28 faqe dhe poezisë së Realizmit socialist ia kushton 146 faqe. Në këtë antologji mungojnë Prennushi dhe Fishta; Mjeda dhe Noli prezantohen secili me dy poezi, Camaj paraqitet me një poezi 9 vargjeshe – ndërsa krijimet e Dritëro Agollit përkthehen në 28 faqe dhe ato të Ismail Kadaresë në 52 faqe. Si do të dukej antologjia juaj e poezisë resp. e letërsisë shqiptare të shekullit XX? K.T. Tekstet mësimore letrare dhe antologjitë e ndryshme letrare të botuara gjatë sundimit komunist në Shqipëri dhe gjatë katër vjetëve të postkomunizmit përbëjnë turpin më të madh për vendin tonë. Një antologji e poezisë së shekullit të XX duhet të ketë vetëm autorët e padiskutueshëm. Me një fjalë, në të duhet të jetë vetëm ajo poezi që është shkruar me sinqeritetin e artistit dhe të fëmijës.
Në antologjinë tuaj a do të kishin vënd edhe autorët kosovarë? Dhe arbëreshët e Italisë? K.T. Letërsia shqipe është e të gjithë shqiptarëve, prandaj si mund të mendohet ajo pa kosovarët dhe arbëreshët e Italisë?
Pasi që u tha për Fishtën se “nxorri nga pena poemën e gjatë monotone ‘Lahuta e Malcisë’, një kronikë sterile e cila duke qenë, veç të tjerash, moralizuese e didaktike, ngjante me epet e Veriut as sa ç’mund të ngjante ujët e destiluar me ujvarat e bjeshkëve” (I. Kadare, “Ardhja e Migjenit në letërsinë shqipe”, 1991, f. 40) dhe pasi që u shpifën, u mospërfillën, u persekutuan, u mbyllën dhe u mbytën shkrimtarët katolikë, pasi që u përflakën nga letërsia shqipe autorë të nivelit botëror si Mitrush Kuteli dhe Martin Camaj – si mund të rivendoset vazhdimësia e letërsisë shqipe? K.T. Nuk ka gjë më të thjeshtë. Që të vendoset vazhdimësia në letërsinë shqipe duhet më parë të flaket diktatura e Enver Hoxhës dhe e Ismail Kadaresë. Kur të jetë bërë një gjë e tillë, vazhdimësia e letërsisë shqipe vendoset vetë.
A e njihni poetin Ibrahim Hasnaj, a ia keni lexuar vjershat? K.T. Nuk kam pasur rastin që ta njoh poetin Ibrahim Hasnaj.
Në Shqipëri ndër brezat e rinj a ka talente, shpresa të reja? Rudolf Marku, Mimoza Ahmeti, Lazër Stani, Luljeta Lleshanaku? Emra të tjerë? K.T. Komunizmi bëntë sikur interesohej shumë për talentet e reja dhe poshtëronte dhe flakte vlerat e vërteta të letërsisë shqipe. Mua më habit fakti se si ju në Europë kërkoni që të gjeni një “divizion” të tërë të blinduar shkrimtarësh në Shqipëri!… Të gjithë ne kemi çarë dhe po çajmë me mundime të mëdha. Pse nuk prisni që ata talente ta tregojnë veten?!… Pse duhet të bëjmë supozime dhe të shtjemë fall?!… Këtu duhet të ketë një farë nxitimi dhe pas tij mund të ketë diçka politike!… Ndofta në sytë tuaj prej europiani letërsia shqipe nuk ka asnjë vlerë!
Më vjen pakëz çudi për deklaratat e letrarit shqiptar me nam të konsiderueshëm në Francë, Kosovë, Gjermani, Austri – Ismail Kadare – vjetve të fundit. Nuk e kam fjalën te pretendimet e tij të tanishme se ai qenka një kundërshtar i qëkurshëm i komunizmit dhe i Enver Hoxhës dhe disident, sepse janë tejet të tejdukshme dhe qesharake. M’intereson mendimi juaj për këto tri citime të kolegut tuaj shkrimtar: “në Shqipërinë e pasçlirimit nuk ka ekzistuar asnjëherë dhe nuk ekziston institucioni i Cenzurës, çka është në nderin e shtetit tonë socialist.” (Në “Nëntori” 1/1990, f. 65) “Përmend sistemet tjera të Lindjes dhe sidomos përpjekjet e tyre për të krijuar të ashtuquajturin njeriun e ri, përpjekje këto që për fat nuk depërtuan në Shqipëri” (takimi letrar në Bernë të Zvicrës më 5.12.1993, cituar sipas gazetës RILINDJA të datës 6.12.1993) “Mesazh nacionalist që herë-herë merrte permasat e një ksenofobie totale e që synonte izolimin e plotë të Shqipërisë prej botës së jashtme …” (Mbi klasikun e letrave shqipe, At Gjergj Fishtën, në librin “Ardhja e Migjenit në letërsinë shqipe”, 1991, f. 41). K.T. Kadareja si spiun i Sigurimit të Shtetit, nuk lë të kalojë qoftë edhe një rast pa gënjyer. Në Shqipëri ka ekzistuar cenzura më e egër që njeh historia njerëzore dhe ajo ushtrohej nga reparte të tëra nëpunësish të komunizmit. Cenzura ushtrohej në të njëjtën kohë nga:
a.Lidhja e Shkrimtarëve;
b.Shtëpia Botuese;
c.Nëpunësi i Kulturës në degën e punëve të Brëndëshme të Rrethit;
d.Ministria e Punëve të Brëndëshme;
e.Prokuroria e përgjithëshme;
f.Gjykata e Lartë;
g.Kryeministria;
h.Komiteti i Partisë së Rrethit;
j.Persona të fuqishëm të veçantë si Kadareja me shokë;
l.Enver Hoxha.
Për fat të keq, me mjete akoma më të stërholluara, cenzurimi vazhdon akoma në Shqipëri. Kadareja gënjen kur thotë se në Shqipëri nuk u krijua i ashtuquajturi “Njeriu i Ri” dhe se nuk pati revolucion kultural. Shqipëria nuk ka qenë siç pretendon ndonjë studjues në perëndim “një botë më vete”, por vendi më tipik komunist, ku feudalizmi mesjetar ishte gërshëtuar me feudalizmin komunist. Në dosjen time deklarata e Lidhjes së Shkrimtarëve është e qartë: “Kasëm Trebeshina, me komedinë “Muzeu” ka sulmuar Njeriun tonë të Ri”. Shqipëria e Enver Hoxhës dhe e Ismail Kadaresë qëndron akoma më poshtë se Koreja e Veriut.
Kadareja e sulmon Fishtën, duke i ngarkuar ndyrësirat që ka bërë vetë. Ai i ka sulmuar të gjitha vlerat e letërsisë shqipe dhe botërore me qëllim që të krijonte rreth vetes një shkretëtirë dhe të sundonte i patrazuar.
Shqiptarët a janë popull më trim se popujt e tjerë? A janë “bijtë e shqiponjave” – heronj të patundur e patrembur? K.T. Shqiptarët janë si gjithë të tjerët. Një kompozitor i madh ka thënë: “Njeriu flet më shumë për atë që i mungon”.
Përveç ndarjes politike të kombit shqiptar të shpërndarë nëpër shtete të ndryshme, popullatën e Shqipërisë e përshkon edhe një çarje e thellë, dmth. ajo ndërmjet torturuesve dhe të torturuarve, gënjeshtarëve dhe të gënjyerve, të komprometuarve dhe të panjollosurve, fajtorëve dhe viktimave… Ka zëra të cilët kërkojnë që “ata ta paguajnë me kokë”, nga ana tjetër, bie fjala, qeveritarët “në shenjë pajtimi” i mbyllin resp. nuk i hapin dosjet… Si mund të përballohet honi në mes të shoqërisë shqiptare? Hakmarrja, falja, “autokritika”, pranimi i fajeve, rrëfimi “Pater, peccavi”, harrimi…? K.T. Popullatën e Shqipërisë nuk e përshkon asnjë çarje e thellë. Komunistët në Shqipëri dhe në Kosovë e bëjnë mizën buall me qëllim që të shpëtojnë çfarë mund të shpëtohet nga enverizmi-kadarean. Popullit shqiptar nuk i duhet pajtimi me Ramiz Alinë dhe me Kadarenë. Prandaj këtu nuk mund të bëhet fjalë as për pajtim dhe as për rrëfim: Drejtësia duhet të thotë fjalën e saj për kriminelët komunistë.
Njerëzit e “Bllokut” dhe shkrimtarët zyrtarë të realizmit socialist si predikonjës të ideologjisë së Partisë dhe të shtetit a i kanë tradhëtuar idealet për të cilat keni luftuar me pushkë e penë? K.T. Pjesa më e mirë e dëshmorëve shqiptarë në Luftën e Dytë Botërore ishin nën njëzet vjetët. Ata luftuan për demokraci dhe pluralizëm dhe idealet e tyre u tradhëtuan që gjatë luftës. Shkrimtarët shqiptarë dhe në mënyrë të veçantë Kadareja dhe Agolli, duke zbukuruar me insistim dje dhe sot realitetin enverist-kadarean, kanë tradhëtuar idealet për të cilat luftuam ne.
Revolucioni në Shqipëri, pra, dështoi. A ishte i kotë? A janë të tepërta revolucionet? K.T. Kuptohet që revolucioni në Shqipëri dështoi. Mendimi im është se qoftë luftërat, qoftë revolucionet nuk i zgjidhin problemet por vetëm u ndryshojnë vendosjet. Luftërat dhe revolucionet ndodhin nga paaftësia e politikanëve për të drejtuar, prandaj janë të kota.
A është e vërtetë se ç’thuhet në “Manualin e Europës juglindore”, vëllim për Shqipëri, se në Shqipëri disi ka pasur disidencë por se assesi nuk ka pasur opozitë, gjë që dëshmohet me fjalët e ish-kryetarit shumëvjeçar të LSHASH, Dritëro Agolli, se “të gjithë shkrimtarët shqiptarë ishin konformista”? K.T. Vetë dëshmitari që thirret për të dëshmuar tregon sa të vërteta janë ato që shkruhen në atë Manual. Ka shumë të ngjarë që ai shkrim të jetë bërë me qëllime të caktuara. Nuk dua të hyj në hollësira. Dua vetëm t’i them shkruesit se, po deshi të vajtojë për faktin se komunistët e tij të dashur nuk arritën të krijonin një dramaturgji shqiptare, më mirë le të qajë fshehurazi se sa të shkruajë në manuale. Se gazetarët komunistë si Agolli, Kadareja dhe të tjerët, nuk mund të shkruanin drama. Ato i ka shkruar tjetërkush dhe mos të shqetësohet për Theatrin Shqiptar: ai ekziston dhe me një repertor shumë të pasur!… Dhe ky theatër u krijua gjatë diktaturës komuniste të Enver Hoxhës dhe të Kadaresë! Fraza e fundit në atë shkrim më duket se është një bojatisje e kotë.
Nuk më keni thënë as me gojë as me shkrim, por ma merr mendja se e keqja e të keqijave e të gjitha persekutimeve për ju ka qënë fakti se jua kanë qitur akuzën se “ti je tradhtar!” A është kështu? K.T. Nuk jam shqetësuar kurrë kur më kanë sharë njerëzit e poshtër.
Për çfarë ju kanë akuzuar zyrtarisht, çfarë pikash jua kanë vënë në barrë në aktakuzat dhe për cilat vepra penale ju kanë dënuar? K.T. Gjithnjë jam arrestuar dhe dënuar në bazë të nenit 55/1 dhe jam akuzuar:
a.Për tradhëti të lartë;
b.Për propagandë dhe agjitacion për dobësimin dhe përmbysjen e pushtetit popullor;
c.Se kam dashur të krijoj një shkollë të re letrare;
d.Si agjent i imperializmit;
e.Se kam sulmuar publikisht Enver Hoxhën dhe Ismail Kadarenë.
Këtu më poshtë dua t’ju jap një copë të shkruar në shtypin e asaj kohe, kur unë vuaja dënimin e burgosjes së parë:
“Partia e jonë zbuloi dhe demaskoi pikëpamjet antipatriotike në letërsi të Kasëm Trebeshinës me shokë, të cilët e mohonin në mënyrë të hapët realizimet dhe sukseset e letërsisë sonë të re, fetishizonin të kaluarën, shtrëmbëronin vlerën edukuese të klasikëve, nënçmonin rëndësinë revolucionare të realizmit socialist dhe të letërsisë sovietike dhe përpiqeshin në këtë mënyrë të godisnin fuqitë krijuese të popullit tonë, mundësitë dhe besimin e tij në ndërtimin e të sotmes heroike dhe të së ardhmes së tij të lumtur.
Këto pikëpamje janë shprehur edhe në veprat e tyre, disa prej të cilave janë të ngjeshura me frymë kozmopolitizmi, subjektivizmi të theksuar, megalomanije dhe narcizimi.” (Marrë nga Nendori, Nr. 8, 1954, f. 125).
Siç shihet nuk ka nevojë që unë të paraqis akuzat që më janë bërë, se i kanë paraqitur shkrimtarët e realizmit socialist. Atij zagari nga Tirana jepjani që t’i lexojë!
Ndokujt, ndoshta, përgjigja juaj do t’i duket mjaft e pabesueshme. A mund ta dokumentoni? K.T. Mund të paraqis sa dokumenta që të dëshironi, por nuk e ndjej të nevojëshme, pasi këto dokumenta janë në Kryeministri dhe unë nuk kam ardhur në Europë që të kërkoj lëmoshë!
Në “Çertifikatë” të Gjykatës së Lartë të Tiranës – e gjeta në gazetën kosovare Rilindja – u vërtetua se “Këtë agjitacion nuk e ka bërë rastësisht dhe pa dasht, por me qëllim që të pranojë se atmosfera për të jetuar dhe për të krijuar vepra letrare në Republikën Popullore të Shqipërisë nuk është e përshtatëshme për një njeri të lirë…” Çertifikata u lëshua 1954, më saktë: më 15.05.1954. Sot, pikërisht dyzet vjet më vonë – si është gjendja në Republikën e sotme të Shqipërisë, si është atmosfera, si janë kushtet për të jetuar lirë dhe për të krijuar vepra letrare? K.T. Për një shkrimtar të ndershëm është e vështirë të jetojë edhe tashti në Shqipëri. Bëhet një presion nga më të ndyrët që medoemos të pranosh “pozitivizmin e realitetit enverist-kadarean”. Përndryshe librat të mbeten në depo dhe dyert e theatrave të mbyllen. Komunistët me të vërtetë që nuk e kanë më Frontin Demokratik të Hoxhës dhe Kadaresë, por kanë njëmijë mënyra të tjera për ta vështirësuar jetën.
Sa u përket shkrimtarëve dhe përkitazi me qërimin eventual të hesapeve, ju jeni shprehur se “midis shkrimtarëve nuk ka luftë dhe nuk ka asgjë personale – ka vetëm vlera dhe parime”. Në çfarë parimesh mbështetet shkrimtari Kasëm Trebeshina? I ndjeri Martin Camaj ka thënë: Kryesorja âsht vërtetësia në art dhe në jetë. Çfarë është kryesorja për ju? K.T. Asnjë qërim hesapesh nuk do të ketë në mes të shkrimtarëve. Jeta vetë do të zgjedhë vlerat dhe parimet… Dhe po i zgjedh. Për mua gjëja më kryesore është të jap me sinqeritet në letërsi atë të veçantë të papërsëritëshme që më dha nëna ime kur më lindi.
Përkitazi me metodën tuaj krijuese të realizmit simbolik shpesh cekni konceptin e dy boshteve respektivisht “prezentin historik” ose “prezentin e amshueshëm” i cili qëndron aty ku priten boshti i kohës dhe i hapësirës reale me boshtin e kohës dhe të hapësirës ireale. A mund të ma tregoni më konkretisht se si zbatohet dhe përdoret kjo metodë, a mund ta tregoni me një shembull nga “Odini”? Dhe, – çfarë është, në këtë mes, prezenti historik ose i amshueshëm? K.T. Metoda ime e realizmit simbolik grafikisht mund të paraqitet me dy boshte. Pika ku priten ata dy boshte imagjinarë (ai i kohës-hapësirës reale me atë të kohë-hapësirës fantastike) jep prezentin e përjetshëm. Prezenti i përjetshëm jepet praktikisht me dy ngjarje paralele: njëra nga e tashmja dhe tjetra nga e kaluara historike. E përbashkëta e të dy ngjarjeve jep të përjetëshmen. Le të marrim një shembull nga ODINI. Në këtë libër tregimi bëhet vazhdimisht në dy plane. Në plan të parë jepet e tashmja reale, kurse në plan të dytë duket herë pas here e kaluara historike dhënë përmes mendjeve të përmbysura të personazheve. Si rrjedhim i këtyre dy planeve shfaqet në mes të tyre plani i tretë që përbën prezentin e përjetshëm. Në vepra të mëvonëshme si “Antoni Dhe Kleopatra”, “Peshku i Mrekullishëm”, “Muzeu”, “Mekami” dhe në vepra të tjera kjo gjë del akoma më e qartë. Kurse në vepra të tjera si “Meteoriti i Kotvanit”, Dy Netë në Oderras”, “Aventurat e zotit Rrakatake” del në plan të parë fantastikja. E tashmja, e shkuara dhe e ardhëshmja shkrihen në prezentin e përjetshëm dhe tregimi shkon lirshëm në një plan të vetëm.
Dhe, tekefundja, pyetja e fundit: E vërteta – a është një, a është absolute? Kush e njeh, kush e thotë? K.T. Asgjë nuk është absolute, përndryshe imagjinata njerëzore nuk do të krijonte edhe Dritën edhe Errësirën!
Ju falenderoj për këtë intervistë.
20.05.1994
Intervistoi: Hans-Joachim Lanksch