– Përktheu Gëzim Baruti
Dy fjalë për përkthyesin dhe përkthimin
Kur mora vesh botimin e një libri me përkthime prej Gëzim Barutit, i pari emocion që përcolla ishte habia, po kur mora vërtet librin me dedikim prej tij, më atë kaligrafinë e tij shembullore e po i hidhja një sy punës së tij, habia m’u bë e dyfishtë, dhe kur kaloja përkthimet prej një autori te tjetri habia m’u ngjit në fuqi eksponenciale.
Tani më duhet t’i justifikoj statuset e habisë sime e t’i them pak fjalë për atë materie që mendoj se e njoh mirë edhe pse unë vetë ende s’kam ndonjë vepër të realizuar të kësaj pune…
Gëzim Barutin e kam njohur herët, mjaft herët si lexues sqimatar e si një deklamues patetik e tejet i këndshëm i gjërave që atij i pëlqenin. Pse gjithçka letrare që i pëlqente Gëzimit, ishte e pamundur që të mos e bënte publike, edhe kur flitej për sportin, edhe kur luante shah, edhe kur e gjeje në ndonjë lojë me letra po edhe ishte duke hapur kanale. Natyra patetike e Gëzim Barutit, me dozën e humorit, ka qenë ndër më të rrallat e më të këndshmet që kam njohur…
E nëse më duhet të bëj një listë të lexuesve të mirë në atë “vend verimi të vuajtjeve” siç ishte Savra, unë s’mundem kurrsesi ta harroj Gëzim Barutin, i cili kishte një nga 10 bibliotekat më të pasura në një vend ku libri dhe njerzit e librave ishin gjithnjë në indeks të “armiqve”.
Kështu që libri i përkthyer prej tij “Romantikë dhe klasikë francezë” nuk mund të jetë “një prurje nga asgjëja”, por një vazhdimësi e gjatë, dhe guxim në një moshë kur vdes guximi…
Përzgjedhja prej e tij e autorëve nga La Fontaine, Lamartin e Hugo e deri te Prudhome, de Vigny, de Mysset e të tjerë dëshmon guximin e tij qoftë të tepruar, por ama edhe realizime mjaft përtej, asaj që unë besoja, e që ma bënë jo vetëm të këndshëm leximin, por më yshtën ta trasmetoj me konsideratë këtë kontribut të tij të vyer në përkthimet prej letërsisë franceze. Sigurisht vërejtja ime është krejt e vogël, dhe ka të bëjë me një element të diskutueshëm, sidomos në përkthimin e poezisë, ku kërkohet specifikisht latimi i hollë i emocionit i cili prej një gjuhe në një tjetër pëson humbje, por edhe pse ai latim i hollë përcillet vetëm kur shpirti i poezisë së një poeti përcillet prej një tjetër poeti… Por edhe këtu Gëzim Baruti e gjen një shtegdalje, duke e kultivuar sensin e adhurimit për të bukurën dhe emocionuesen, ai kapërcen deri diku edhe kët pamundësi… Por që gjithsesi ndjehet në këtë libër.
Duke e përgëzuar për ketë vepër jo të lehtë, uroj që ajo kohë e lirë e tij të vazhdojë të bëhet jo vetëm kënaqësi e tija, po edhe letërsi komunikuese e sa më shumë dashamirëve të poezisë, një prej të cilëve do të jem gjithnji edhe unë…
jozef radi, shtator 2018
.
Klasikë dhe Romantikë Francezë
Dy fjalë nga përkthyesi – Gezim Baruti
Qysh në bankat e shkollës kam dashur të di diçka më tepër se ç’më jepte gjuha e mëmës. Sapo dëgjoja një fjalë të pakuptueshme rrekesha ta mësoja. Ambjenti që më rrethonte – isha katërmbëdhjetë vjeç atëherë – ishte një oaz plot me intelektualë të dënuar nga regjimi komunist. Aty flitej, pothuajse, çdo gjuhë europiane dhe unë kisha mundësi përfitimi. Kjo më shtynte të tregoja interes të veçantë për bëmat e mëdha që, qysh prej krijimit, kishin bërë të mundur një evolucion të pandalshëm e të shumanshëm të mbarë njerëzimit.
Nga librat e shumtë të tim eti (një baulle shumë e rëndë, sipas sim mëje), pata fatin të kem në dorë vetëm dy: “Napoleoni në marshim” në frëngjisht dhe “Vita Nova” në italisht. Ime më i “zhduku” të dy librat duke ia huajtur një miku të tim eti, i internuar në Savër n’atë kohë që, për kompensim i dha “Çajlld Harolld” të Bajronit, të përkthyer nga Skënder Luarasi. Ky libër bëri që të harrohen librat që nëna ime i kishte hequr për të mos marrë në qafë birin e saj të vetëm, dhe që mua të më pëlqente përkthimi letrar si një art i veçantë.
Në vitin e tretë të gjimnazit “18 Tetori”në Lushnjë, përveç rusishtes, filloi të jepej frëngjishtja si gjuhë e dytë. Eh, ç’mrekulli! U gëzova e përparova mjaft po s’qe e thënë që gëzimi ynë të zgjaste! Në mesin e vitit të katërt kjo gjuhë u hoq nga shkolla jonë!!
Pavarësisht nga kjo, unë vazhdova të ushtrohem në përvetësimin e saj edhe pasi mora maturën. Kisha hyrë në jetë e hallet ishin shtuar. Kisha pikësynimin që të mendoja në këtë gjuhë por dola i zhgënjyer, sepse në Savër ishte e vështirë të mendoje në gjuhën amtare e jo më në frëngjisht e italisht! Pra nuk lejohej të mendoje e jo të flisje në çfardolloj gjuhe…!
Inkurajimet, për ta mësuar këtë gjuhë, nuk më mungonin e materiali gjendej pa vështirësi. Pas pune merresha me frëngjishten. Më pëlqenin përkthimet nga kjo gjuhë. Provova, e nuk u kënaqa kurrë. Ishte e mundimshme! Mes mundimesh të përditëshme në këtë lloj sprove, m’u kujtuan fjalët e një personazhi të Hygoit tek “Njeriu që qesh”: “Më mirë të ha biftek sesa të di se si i thonë latinisht” dhe hoqa dorë… sepse duhej siguruar familja me bukë (jo me biftekë). Mirëpo t’ushtruarit në një gjuhë të huaj është si dashuria e parë, nuk harrohet kurrë… dhe unë ia fillova sërish.
Këto përkthime poetësh francezë, klasikë e romantikë, janë frut i një pune të mundimshme e rraskapitëse të një autodidakti. U mora me to e i hodha në letër. Disa nga miqt’e mi i pëlqyen, disa të tjerë jo. Në këtë ndarje të barabartë, anova nga të parët dhe i hodha në kompiuter.
Autorët e poezive në fjalë janë përfaqësuesit më të dëgjuar e më të lexuar në letërsinë franceze të shekujve të kaluar. Tematika e lëvruar, stili i veçantë dhe arti që ato përçojnë i japin lexuesit atë kënaqësi artistike e estetike, për të cilën aq shumë kemi nevojë… Përveç këtyre poezive, të klasikëve të mëdhenj frëngë, kam përkthyer edhe disa tregime e ndonjë anekdotë të gjatë, nga klasikët dhe romantikët edhe këto. E gjeta me vend që kjo prozë, e shkruar prej shekullit të gjashtëmbëdhjetë e këtej, duhej të fliste edhe në gjuhën tonë. Proza në fjalë mbetet aktuale për çdo etapë të zhvillimit shoqëror e politik, pra për evolucionin njerëzor në tërësinë e tij. Janë thellësisht aktuale sidomos dy-tri letra që iu drejtohen krerëve që udhëhiqnin Francën shekuj më parë, si edhe institucioneve parlamentare e gjyqësore. Letra drejtuar Luigjit të Katërmbëdhjetë, kaq aktuale për shtetin tonë në këta njëqind vitet e fundit, duket sikur është shkruajtur nga një bashkëkombas i yni drejtuar diktatorëve shqiptarë të kohëve moderne. Askush nuk guxoi ta përkthente këtë aktakuzë që i ngrihej një udhëheqësi të një shteti e nëse dikush do të ishte aq guximtar ky do të ishte përkthimi i tij i fundit… Shëmbull për këtë është Mark Ndoja me përkthimin e poezisë së H. Hejnes, që aludonte për diktatorin. Në tërësinë e saj, proza është shkruar me një gjuhë të thjeshtë e të pëlqyeshme si nga lexuesi i thjeshtë edhe nga ai i kualifikuar.
Siç e thashë më sipër, puna ime me përkthimin ka pasur ndërprerje për arsye objektive e subjektive. Gjithkush, që vendos të merret me përkthimin e një krijimi letrar të një gjuhe të huaj, në shqipen tonë të bukur, takohet me vështirësi të natyrave të ndryshme. Njohja gramatikore e gjuhës shqipe është e domosdoshme për të dhënë një përkthim të larmishëm nga përdorimi i sa më shumë fjalëve që nuk i përkasin fjalorit të përditëshëm e që gjenden me bollëk në leksikun e gjuhës amtare, pse jo edhe në dialektet e shumta që fliten në mbarë truallin shqiptar.
Gjatë punës së përditëshme të përkthimit, në kohën e lirë, rrëmoja pranë bukinistëve të rrugës për ndonjë libër që më mungonte. U habita kur gjeta një version të ri, të përkthyer nga Kristaq Traja, të “Soneteve” të Shekspirit! Kisha edhe dy përkthime të tjera të këtyre tingëllimave të famshme: një prej Vedat Kokonës e një tjetër prej Çezar Kurtit. Pra, tre përkthime!
Frika e përhershme, se mos dikush tjetër është marrë me përkthimin e pjesëve që kisha zgjedhur, m’u largua. Dhe vazhdova punën e nisur me më tepër zell e besim.
Në tufën e poezive të përkthyera nga autorët francezë janë edhe disa fabula të La Fontenit, të përkthyera prej dekadash nga autorë të ndryshëm e në veçanti, nga Çajupi. Ndoshta, interesi i lexuesit zgjohet duke qënë i përshëndetur nga një dritare e re, hapur në një godinë të ngritur prej shumë kohësh…
Me ardhjen e demokracisë në Shqipëri, pak vite më pas, m’u dha mundësia të njihem me kritikë të ndryshëm në fushën e përkthimeve të krijimtarisë letrare e të poezisë në veçanti. Lexova një kritikë nga Mark Ndoja me titullin: “Kritika klasike dhe leksione Greko Romake”, shkruar para e pas viteve ’40 të shekullit të kaluar. Pena e këtij kritiku nuk kishte majë për t’u ngjyer në bojë, por një teh të mprehtë. Ai s’kishte lënë pa prekur lehtë përkthyesa si Dom Lazër Shantoja me “Hermandi e Doroteja” nga Gëteja e Ernest Koliqin me përkthimin e “Poetët e mëdhej të Italisë”, dhe plagosur rëndë përkthyesa si Zef Valentini e Injac Zamputi të tragjedisë së Vitorio Alfierit “Sauli.”
Tehu i kësaj kritike nuk la mënjanë edhe përkthyesa të mrekullueshëm si Pashko Gjeçi e Mark Dema. Kur kritika gjen vend të krasisë të tillë lisa të mëdhej e të moçëm, e të krasisë rëndë madje, le t’i zhveshë edhe filizat e rinj nga gjethet që sapo u kanë dalë; ata do ta ndiejnë këtë gjë e do të vazhdojnë përsëri…
Kushedi, e ardhmja shuan… por edhe zbulon!
Përkthyesi
Dy poezi nga Alfons dë Lamartin
Sjelle në shqip nga Gëzim Baruti
Për El…
Kur vetëm me ty dhe kredhur në kundrim,
Duart e tua në të miat, pranë teje i ulur,
Unë braktis shpirtin nga kënaqësi e squllur,
Edhe le që të rrjedhin orët që un’ lë në harrim;
Kur thellë pyjeve të tërheq e vjen ngjitur meje,
Kur psherëtimat e tua magjepsin veshin tim,
Ose përsërisin betimet e një nate plot mundim,
Të betohem me shpirt se s’adhuroj tjetër veç teje.
Kur në fund, shum’i lumtur, fytyrën plot nur ti vë
Mbi gjurin tim që dridhet se shërben si mbështetje,
Dhe që shikimet e mia pezull mbi syrin tënd, gjithë etje
Si bleta që nuk ngopet mbi fletë trëndafili gjithënjë,
Shpesh atëhere, shpesh, thellë zemrës time nis
E depërton si shigjetë një tallaz lemerie,
Ti më sheh e rrëqethur; unë zbehem, sa s’bie
Dhe, papritmas i trazuar në gji të lumturisë
Unë ndiej rrjedhje lotësh, e shpirti më qan prej habie.
Ti më shtrëngon papritur në krahët e tu ledhatarë,
Ti alarmohesh, sytë e tu hetojnë,
E unë befas shoh ca lot që të shpëtojnë
Që vijnë e trazohen me lotët e mi të parë.
“Prej ç’mërzie të fshehtë shpirti yt është cënuar?”
Më thua ti. “I shtrenjti im derdhe dhimbjen e rëndë;”
“Vuajtjen do të ta ëmbëlsoj qërtimin duke ta dëgjuar”
“Dhe zemra ime do derdhë balsam në zemrën tënde.”
O gjysma e vetes time, mos heto më për mua!
Në krahët e tu përqafuar kur belbëzon: “Të dua!”
Kur sytë e mij të dehur ngrihen drejt teje lehtë,
Nën këtë qiell sa unë më t’lumtur, them, s’do ketë.
Por edhe në kulm të orëve fatlume ngarkuar
Unë nuk e di cili zë, që e dëgjoj të kumbojë
Më ndjek e vjen të më paralajmërojë
Që lumturia arratiset në krahët e viteve shuar,
Dhe që pishtari i dashurive tona duhet të mbarojë.
Prej një flatrimi të trishtuar në të ardhmen zezonë
Shpirti im i tmerruar kridhet e bie,
E vetes i them: Kjo është veç një ëndërr, një hije
Që lumturia duhet të përfundojë!
.
Vjeshta
Përshëndetje, pyll i mbetur me fare pak blerim!
Ju gjethe që zverdhni lëndinave shpërndarë!
Ju të fundit ditë të mira! I natyrës pikëllim
Dhimbjes i ka hije e sytë s’ngopen duke e parë.
Unë, me hap ëndërrues ndjek shtegun i vetmuar;
Dua ta shoh ende, për të fundit herë më mirë,
Këtë diell që zbehet, këtë dritë të vagëlluar
Që mezí çan para meje të pyllit errësirë.
Po, në këto ditë vjeshte, ku natyra shpirt jep e mehur,
Në vështrimet e saj të marrta gjej më shumë ngashënjim;
Është lamtumir’e një miku, është buzëqeshja e shkrehur
E buzëve që vdekja shkon t’i mbyllë në amëshim.
Kështu, pranë heqjes dorë nga i jetës horizont,
Duke vajtuar prej ditësh të mia të gjata shpresa shqimet,
Unë kthehem sërish dhe me një vështrim ziliplot
Kundroj këto të mira që s’jua ndieva gëzimet.
Tokë, diell, lugina, ti e ëmbla natyrë e praruar,
Një lot ju mbetem borxh anëve të varrit tim!
Ajri është kaq erëmirë! Drita është kaq e kulluar!
Në sytë e atij që vdes dielli duket si shkëlqim!
Tani do të doja ta zbrazja e ta boshoja
Këtë kupë mbushur plot me nektar dhe farmak:
E në fund të kësaj gote ku jetën shijoja,
Mund të ketë mbetur një pikë mjaltë, sadopak.
Mundet që e ardhmja për mua ende ruan si inxhi
Një rikthim lumturie shpres’e së cilës ka bjerrë!
Ndoshta, në mes të turmës një shpirt që unë s’e di
Shpirtin tim duke kuptuar do më përgjigjej menjëherë!
Lulja bie duke shpërndarë aromën në eter;
Për jetën, për diellin, këto janë atje lamtumirat e saj:
Unë po vdes; dhe shpirti në çastin kur jep e s’merr
Lëshohet si tingull i trishtë i një melodie në vaj.