Poemë kundër Kongresit të Drejtshkrimit të gjuhës shqipe nga latinisti Nikoll Dakaj me 1972, nji nga 20 gjuhëtarët të përjashtuar nga Kongresi i PPSH 50 vite më parë.
Poemat me motive sociale kanë qenë pak të popullarizuara në vitet ’70 të shekullit të kaluar, mbasi realizmi socialist nuk i lejonte polemikat e thelluara në fushën e artit. Funksioni socio-politik i poemës “Koineja e gjuhës shqipe” e bën Nikollë Dakajn të shprehë një dallueshmëri në kontekstin e gjinisë së poezisë, e cila lëvrohej rëndom brenda kornizave të mirë dallueshme të politikës së ditës caktuar nga ideologjia mbizotëruese e marksizmit, vënë në praktikë edhe në shkencën e gjuhësisë, në Shqipërinë e viteve ’70.
Ndalimi i publikimit të shkrimit në dialekt, u bë një pengesë më shumë për shpresat e publikimit të prodhimit letrar të Nikoll Dakës gjatë komunizmit dhe politikat kulturore dhe linguistike, lanë gjurmë më të thella në krijimtarinë e tij sesa vuajtja e tij në burgjet komuniste deri në vitin 1987.
Poema Koineja, ka qarkulluar në formë Samisdati, në rrethin e shkrimtarëve Shkodranë, duke ndikuar në ruajtjen e një qendre disidence kulturore krahas mendimit shkencor alternativ për gjuhën, që më pas u quajt “gjuha standart”. Vijues të kësaj shkolle të shkrimit të gegënisht, u bënë poetët Primo Shllaku, Zef Zorba dhe përfaqësuesit e klerit si Imz. Frano Illia, Imz. Zef Simoni, At Benedikt Dema, At Zef Pllumi, Gjergj Simoni, të cilët botuan veprat e tyre mbas vitit 1990. Gjithashtu në diasporë tradita e shkrimit vijoi me Arshi Pipën e Martin Camajn dhe në Kosovë me Anton Pashkun.
Kjo temë pati ndërvepruar edhe në debatet e shkrimtarëve duke u ringjallur mbas viteve ‘90. Në kohën e shkrimit të Dakës, autorët e njohur të viteve ’30 dhe ’40, të lëvrimit të gjuhës letrare gegënishte ishin më skeptikët në pranimin e standartit të ri. Ndër ta Nikollë Dakaj mund të jetë i vetmi autor që la një vepër letrare artistike, si dëshmi e oponencës ndaj vendimit për të vendosur “Koinenë” siç e quan autori të gjuhës shqipe.
Argumentet e tij historike, logjike, ato objektive dhe subjetive arrijnë të transmetojnë nëpërmjet artit të retorikës, bindësinë e autorit të pavarur nga ideologjia. Duke lëvruar vargun klasik, ai shfaq njëkohësisht pasurinë leksikore, sintaktike dhe frazeologjike të gjuhës letrare gege. Nëpërmjet këtij autori mund të shihet dhe historia e zhvillimit të gjuhës letrare gege në fazën e fundit të saj. Mjeshtëria e vargjeve të Dakajt me kadencat, eufoninë dhe rimimet befasuese, shfaqin intertekstet e letërsisë së madhe të përkthyer e të përvetësuar nga ai.
Përveç interteksteve të Homerit, Dantes, Petrarkës dhe autorëve të tjerë lirikë, në poetikën e Nikoll Dakës, funksioni i mendimit bashkëkohor dhe kritika ndaj politikave arsimore vulgare, i bashkohet disidencës së tij, si një prej autorëve më të spikatur të letërsisë dhe pedagogjisë kombëtare.
Leka Ndoja
Koineja
Poemë Nikoll Daka
Të ndritur, Kostallari, Çabej, Domi,
e ju lavruesa të fjalës shqiptare,
sot flamurtarë të koinesë kombtare,
që me rilindas i vegoi simptomi,
për ta naltuar me lavdí ke stomi
kët ushtimë burrash rrufé shigjetare,
që nëpër shekuj pa u tronditur fare
mbajti shqiptarin gjallë deri te i somi,
syni do ngritur kahë malet kreshnike,
liri e gjuhë ku shqipja arbërore
me krahë e kthetra ruajti virgjëresha
e lulëzim, e përparime t’shpesha
e jone t’ambla përhapi kumbore,
shijes s’përbashkët kurdoherë besnike.
***
Atje ku Dedë Gjo Luli Kuqezí
nga pluhri shekullor flamurin nxori
e n` flakë të pushkve bota vesh e mori
se nuk rron dot shqiptari pa liri,
kur Skënderbeu na pati veshë në zi,
mburojë çeliku erdh’e gjet jugori
e u përqafua me të bashkë malsori,
e u shkrinë dy t’folurat përbukuri.
Atje bashkuar si kokrrat në shegë
e vllazërisht të rrokur si shqiptarë,
gjuhë të përbashkët flasin toskë e gegë
dhe ambël vezullon shkëndija e parë,
që na rrëfen se si duhet me i djegë
shkurret që gjuhës na i kanë mbijtë në arë.
***
Të mos u themi pallavrave dije,
as të mos kapemi për gemba fyla,
as vllau të vllanë tu’e mënjanua me brryla
kurrë t’mos e përjashtojë trashigimie,
por të dy bashkë me dashuri e shije
t’këndojnë së bashku porsi dy bylbyla
e manushaqe t’mbjellin zymbyla
në kopshtin e ksaj gjuhe Perendie.
Thjeshtia t’mbretërojë e bukuria
e t’jehojë fjala me gojë rrumbullake
si gurgullima e krojeve ndër male
e n’pah moria e trajtave të dale:
malore, qytetare, fusharake
dhe veshë e mendje t’i lurtojë larmia.
***
Mbet shtang atdheu, papritmas kur drejtshkrimi
na doli koiné, që tjetër s’ishte,
veç plot toskrishtja plus fjala ranishte.
Kongresi mbarë u tund nga shungullimi
e arbreshë, e kosovarë, që lodhë mërgimi
e malli për atdhenë këputë i kishte,
brohoritën me tjerët si ferishte
pa ua pré mendja se ku ishte synimi.
Gjuha e tri t’katrave të kombit tonë,
gegrishtja e lashtë, e humbi aty shtetsinë
pa të drejtë shkolle, shtypi, skene e fjale
as s’iu desh gja që bani aq jehonë
e n’kulme shqipes ia çoi letërsinë:
nji prej kryesisë e shpalli klerikale.
***
S’ka atdhetár që s’asht për koinenë,
për shqipen e njësuar vezullore,
ku t’përpajnohen t’folmet krahinore
e ku secili ta ndjejë gjallë të venë;
ku e vjetra t’gërshetohet me të renë
e veriore t’ecin e jugore
të rrokura si motra dorë për dore
me n’ballë si ideal gjithmonë atdhenë.
Por kur koineja t’jetë vetëm fjalë goje
prapa së cilës me dredhi Mineja
kambën e ndyrë edhe ma lart ta çoje,
çdo atdhetár do brofë porsi rrufeja
nga rrokullima gjuhën ta shpëtoje
e përpjetë shtigjeve t’i prijë të reja.
***
S’ecë para gjuha me ligjë e dekrete,
as me vendime gjuhtarësh gjysmakë,
që vetë të zbetë fjalën e kanë e t’pakë
e s’u shkon proza as vargu nuk u vete.
Mjeshtria e fjalës, zotësi në vete,
thithet në vogëlí nga gjyshja plakë,
merr turr e rritet, digjet zjarr e flakë
e n’gojë t’poetit buron si mjaltë blete.
Poeti lule n’lule porsi bleta
fjalët qëmton e shprehjet e vetishme
që nëpër popull tingullojnë ma bukur
e thurë me to kangët e madhërishme
përmbi atdhenë e anët që ka jeta
me nji gjuhë flakë që fluturon si flutur.
***
Themelet gjuhës ia ngulit poeti:
në bark e n’shpinë ai t’folurat i kthen
tue zgjedhë çka trillit ma për shtat i bjen,
që t’mos përkundet turbull si dallgë deti,
po qartë të vezullojë ashtu si mjeti.
Popullit e letrarvet u rrëfen
çka vret në vesh e veshit çka i pëlqen,
ç` asht krunde e huaj dhe ç’asht miell i veti.
E nuk ven ligje, por zgjon e kalitë shijet;
nuk urren t’folmet as nuk përbuzë fiset,
ngado të shtrihen skajeve t’atdheut;
hollë i përzien ai dritat e hijet
e n’kraharor i ngrohë tëtana viset,
si dielli, rrezet që ia hapë mbarë dheut.
***
Ç’ka paskajorja që të përjashtohet
nga gjuha si nepërkë, kur e përdorë
shumica e kombit? Si, vallë, kambë e n’dorë,
larmia e tingujve të varfërohet?
Për çka theksimi turk nuk zëvendsohet
nga tonet tona të bjeshkve me borë,
atdheut e gjuhës që na i rrinë kurorë,
po gjuhve t’huaja jona urë u shtrohet?
Pse shqipja jonë me plot lavdí e nderë,
titanike si populli që e foli,
t’mos i rrahë flatrat me u ngjitë dhe nji herë
n’fronin e bukurisë ku motit ishte,
kur gjuhët tjera n’at Europë ferishte
për bukuri asnjena nuk ia doli
***
N’djep kur belbzonte fjala helenike
e ligjerata endè s’kish lé romake,
në trevat gjelbrore ballkanike,
nga vala e Jonit tek alpet verjake,
pinjollë e landës s’hershme pellazgjike,
njomzë e kërthnestë e degve iliro-trake,
kjo gjuha jonë e bukur e fisnike
në gojë t’Orfeut ushtonte fluturake
e i shkonin mbrapa t’mallëngjyera pyjet
e ndaleshin lumejt veç ta dëgjonin,
e bashkë jehonë i banin toka e qielli,
me lár e lule edhe ia thurnin fronin
e bukurisë mbi dhé tok hana e dielli
e brohorisnin: “Rroftë!” së larti yjet.
***
Ajo qiellorve e kreshnikve u këndonte,
Diellit e Hanës kreshtave tue lé
e dragojve ndër djepa e nuses s’re
e Tokës nanë, të mirat që prodhonte.
E gojë në gojë jehona fluturonte
nga Deti i Zi në Tunë e në Dioklé
e dikohej luginave rrëké
si gurrë hyjnore, që n’Auzonie e çonte
e në Heladë ujin e gjallë e t’kthiell,
gojën e artë ku njomë e pat Homeri,
mëninë e Akilit për ta ngritë në qiell.
Kjo qe lavdia e gjuhës sonë e nderi
dhe për ta ngjitur përsëri ke gurra,
nuk don kërthingla, por sokola e burra.
Shkodër, më 1972
nga libri i Nikoll Dakës “Koineja e gjuhes shqipe” Tiranë, 2008, përgatitë nga Anton Dakaj.