Nji çuterr në Helveti…
Tregim nga Ernest Koliqi
(Kushtue Kujtimit të Dom Lazër Shantojës)
A e njef ti or vlla, at dobsim shpirtnuer qi me nji fjalë të përditshme quhet mërzi? Idhnia dhe trishtimi janë pjellorë. T’a shporojnë shpirtin, por edhe nxjerrin prej si visare – ashtu si plori nga bucat e tokës së thyeme.. Mërzija të veshkë ndjesitë ma të njoma, të thanë fuqitë ma të thella. Asht sherpë.
Mërzija në mars ma breu krenin e më plandosi shpirtnisht në nji amti qi shtrihej mbi mue si nji qiell pa hyj, si nji qiell nate qi nuk pret agim.
Për me qenë poet duhet të jeshë krenar. Duhet të kesh guximin me thanë: Unë këndoj për ata njimijë vetë qi heshtin e presin m’u shprehun nëpër za tim.
Mëkat asht krenija, por mëkat i nevojshëm për poetin. Mëkat pjelluer si idhnija dhe trishtimi.
E në mars, or vlla, ky mëkat i stërfuqishëm u zhduk prej shpirtit tim, i dëbuem nga nji mërzi dërrmuese qi më kapërtheu unjì dhe më bani të përbuzi kujtimet ma të çmueshme të kalesës dhe të shikoj pa kurrnji shpresë ardhmëninë. Jetojshëm me nji të tashme pa shkas.
Prilli më shpëtoi.
Ky muej plot hir më gjeti në Helveti.
Kishem brì meje nji mik vllazuer,
Ai s’u kujtonte për prendimin e çdo lakmije në mue, por fjala e tij padeshtas mërzisë seme i caktoi megje dhe s’e la m’u zgjà aq në shpirt sa me më tretë çdo shije gjallese.
N’ato male blerojnë livadhet mà të bukura që përmban kjo botë. Endeshim me vllanë shpirtnuer maje në maje, po syni em rrethue si prej nji mjegulle tymtuese, nuk e shijonte gjith’at bukuri. Më dërmojshin netët pa gjumë, tue ma topitë mprehtësinë e shqisevet.
Më lodhte nata jo dita me ecje të padame. Rrijshem tue pritë dritën me sy në tavan, lshue në nji rrymbë mendimesh pa ngjyrë, të kota, t’amullta, qi nuk më rrokollisshin në plaskom të dëshpërimit, as nuk më qitshin ke bregu i shpresës.
Por nji natë më mori gjumi me lehtësi porsa mbështeta kryet, në kultër: nji gjumë i randë, i thukët, pushues si ai gjumi që kap çiliminjtë mbas lojnave zdritë prej synit të nànës vërejse.
E, në mëngjes më zgjoi Prilli i Helvetisë, tue trokllitun në dritore të mia me tinguj gazmorë trokesh. Kërceva nga shtrati e hapa kapakët. Drita që hyni m’u derdh mu në shpirt e m’a mbushi me hare të lehtë.. Në paqin e qartë të mëngjesit kullotte nji kope lopësh të larme në shpat gjelbruer, aty ku rrezet e para shkojshin me pushue n’barin ma të kandshëm që panë kurdoherë këta sytë e mij, prorë dashamirë besnikë të ngjyrave dhe të flakimit të tyne në lojna të dritës.
N’at mëngjes helvetjan, Prilli më pajtoi me Poezinë.
Kush e përshkruen bukurinë stërmahnitëse tande, o kopësht i lulzuem mollash, qi më vezullove para syve në të dalme nga praku i shtëpisë së mikut? Përtej mrekullisë së bardhë të atij kopështi, valët e lumit diku në dritë, diku në hije pasqyrojshin kthjelltinë e nji qielli të lum. Pyjet tërmaleve kishin nisë m’u njethë dhe dalkadalë me ndrrue ngjyesinë e ufullt dimnore në nji blerim flakrues. Bletët bajshin darsëm e zhumhurë tue vlue nëpër gardhiqe, plym me bula shpërthyese. Nëpër ajr lëvizte nji si amë mjalte. Ishte mjalta e Prillit. Mjalta e Poezisë që ngjyente shpirtnët tonë.
U futëm në nji shteg dredha dredha, e u ngjitëm nëpër nji pyll brejsh.
E befas n’at të ngjitun, nji gazmim i çuditshëm m’u dikue përmbrenda. Erdh tue m’u derdhun në gjak nji freski e panjoftun. Gjaku m’u shëndrrue në nji musht prendveruer. Mrekullia bimore e metamorfozeve pagane më pushtoi gjithùnji. Paganizmi i pyllit ngadhnjente në mue. Për nji çast e ndjeva veten bimë, landë, brè…
Ah, jo brè i atij pylli helvetjan, por e ndjeva veten lis malesh tona. Hija ime shkruhej aty n’at tokë të huej, por trupi im i vërtetë kishte rrajët e veta shum larg, shum larg andej, të thellueme në nji shkamb të Malsis. Erna të paprituna më rrethuen e më shkundën. Majet e mia të blerta u valvitën në qiell shqiptar. Langjet e dheut shqiptar, u ngjitën e rrëshqitën gjatë mishit tim. Isha pjesë e pandame e shkambit arbnuer.
Qe vetëm nji çast, por ngjati sa krejt jeta.
E arrijtëm me shokun te nji lug vallue prej brejve të pyllit, qi veç paksa lejshin me depërtue dritën e ditës. Uji i kulluet n’at lug, rrëzohej nga nji shkrep me gufime të borta shkumbe. Ma poshtë ai ujë qetohej, e para se me rrjedhë si çuterr nëpër pyll kah fusha, mblidhej e pushonte në nji gropë picigiate shtrue me guralecë t’imët. Brejt lëshojshin tanë blerimin e tyne n’at gropë të qartë në gjymsaterr të lugut.
Aty pashë ftyrën time.
N’at pasqyrë unë vërejta nji Narçiz të lodhun me nji rrudhë dyshimi në ball. Kishtë humbë dashunori i krojeve kreninë e dikurshme. Tashti iu lexonte në fytyrë të tretun e të zymtueme mëshira për at qindresë të nji drite andrrimesh gjithnji zbehtas vetuese në bebet e syve dhe në skaje të gojës.
E i thaçë vetvetes:
-Ku shkoi dalldija e rinisë së parë? Ç’u ba krenija e buzve kangtare, shkëlqimi i syve plot fuqi andrrimi? Si mbaroi besimi me gjetë në vetvete nji bukuri të pashoqe, saqi mos me pasë nevojë për gëzim tjetër? Fytyrën ta ka bre dyshimi. Iku njomsia agimore. Përkulju ligjeve t’Urtìsë së zakonshme, o kryengritës i mujtun… Arratia prendverore dështoi. Mbushja menden vetes se je si gjithë të tjerët, me nji vlerë ma të pakët se shum të tjerë… Shporrju ndërlikimeve shpirtnore e jeto jetën e gjithkujt. Kërko nji lumnì të përvujtun e mos andrro ma lavdinë e larit…
Kapa nji gur e ia turbullova sipërfaqen asaj pasqyre tepër të drejtë.
Po fatlumsisht Prilli, prap ngadhnjei at ditë në mue. Sa kthei i qetë uji, tue u shikjue rishtas në te, zbulova në ftyrë time bukurinë e nji mysteri të vjetër.
E Prilli foli e tha:
-Sa pare ban fytyra juej e brishtë me do vija ndrrojse qi deka shpejt do ta shlyejë. Krenì e falisun, o Narçiz, ajo qi me kërkue në qarkun e ngushtë të vetvetes nji bukuri ngushulluese, burim kangësh e frymzim veprimesh të shqueme. Po, nji bukuri ju të gjithë e keni në vete. Por s’asht e jueja. Asht gjaku trimijë vjeçar qi ushqen gjallninë e zemrës suej. Lëshoju në ndjesì të freskët qi pak para ta përshkoi trupin. Kërkoi fijet e rrajëve të tua në atdhe, atje ku tingllon e kuptueme kanga e jote. Mbas rrudhavë që lanë në fytyrë vjetët e shkimuna, mbas vijave të lodhuna që skaliti dyshimi e fatkeqsia, duhet të gjeshë rininë e amshume të gjakut stërgjyshuer, prendverën e pasosme qi lulzon në thellsitë e racës arbnore.
Kështu më foli mue Prilli.
E rishtas unë ndjeva nji freski të panjoftun tue m’u derdhë në gjak. Paganizmi bimuer i pyllit më pushtoi edhe nji herë. U banà prè e bindun e shortisë prendverore, u shëndrrova në bimë e në gur; jetova njimijë jetë të ndryshme njerzore. Njofta njiqind gëzime, njimijë mjerime. Zemra m’u zmadhue për bind e u njipërnjisue me nji zemër të madhe, vigane, qi rreh bujarisht tash trimijë e ma vjet.
Kur syni i im kthei m’u kundrue në pasqyrë t’ujit të huej, unë s’e njofta ma veten time: njimijë fytyra përmblidheshin në fytyrë time. Ishin ato të të Parëve të mi në të cilat gjatë mija vjetësh shkëlqei gjaku shqiptar.
(Marrë nga Koliqi – Vepra 2 fq. 345-349)