Kur dashuria nuk mjafton…
nga Sokol Thana
Një takimi i ri me Isaac Bashevic Singer,
i ardhur në shqip nën përkthimin e Helena Kadaresë
Jeta e një romani ka rrënjë me ndjesi të forta, të cilat e kanë burimin te peripecitë që shkrimtari heq përgjatë jetës së tij. Personazhet marrin jetë deri në pafundësi, aq sa në do të ishin prej mishi e prej gjaku, ma do mendja që ndonjëherë do t’ju mërzitej vetja pse kaq shumë përjetësi morën këto tregime. Jetojnë sepse dashuria, rrugët e përshkruara së bashku me dikë që pati talentin dhe vullnetin për të shkruar fjalët që u thanë, jetët e tyre të jetuara, u treguan dhe u jetuan për vërtetësinë që ato përmbajtën gjatë kohës që ishin gjallë. Marrin kaq shumë vlerë saqë domosdoshmërisht shndërrohen, transformohen në emra shprese, ndonëse shumica e jetëve të tyre përbëhet nga drama, lufta dhe peripecitë mizore të shkaktuara nga një qenie tjetër njerëzore. Dhe të mendosh që koha kur ndodhën nuk është shumë e largët nga kjo e sotmja. Zëre se ishte vetëm dje. Ndihen akoma nëpër ato rrugica të përshkruara rënkimet, thirrjet për mëshirë dhe vuajtjet e njerëzve të pafajshëm. Rëndësia e dramës dhe e perifrazimit të karaktereve të personazheve, saqë ato marrin rëndësi universale edhe në hapësirat më të vogla të tregimit të romanit, është kaq e madhe saqë ty në fund mbase nuk të vjen keq që ky tregim të mbarojë.
Nëse unë ju them, Leoncin, djalë, Poloni, Runia Pontsch, Izrael, çfarë do të mund të gatuanit me këto fjalë?! Mundësisht nëse do të shtoja, oborri i shtëpisë 10, apo rruga Kroshmalna. Akoma asgjë, ë?
Gjithmonë them se kur ke miq të mirë vërdallë teje, e shikon botën përpos përditshmërisë dhe gjithçka të duket e qetë në rrëmujshmëri, e kërkon ta ribësh e ta ribësh një gjë shumë herë. Sepse, mbase kërkon që atë kujtim ta kesh ndër më të mirat e sa herë të kesh nevojë të gëzohesh, sepse kur s’janë të tilla, kujtimet dhëmbin. Nuk marrin as leje. Si të jenë rrufjane rrugësh. Njësoj si me personazhin tonë. Kërkonte të shihte gjithmonë e më shumë rrugët kur kujtimet çmalleshin me të. Dhe koha kalon mirë kur ke se më çfarë të merresh. Ndonjëherë ëndërron dhe me sy hapur edhe pse puna të ka kapluar gjer në fyt, mjafton të jesh i pajisur me imagjinatë. Kur je në ato rrugicat e para në të cilat ke lindur dhe je rritur duke ditur çdo gjë për çdo kënd, sidomos për atë vajzën e cila ndodhet përbri derës së shtëpisë tënde, e kur e dinë të gjithë që ke ëndërruar për të, sigurisht që ky kujtim është i vështirë për t’u zëvendësuar lehtë. Ajo për ty ka qenë gëzimi i fëmijërisë dhe nuk mund të heqësh dorë kaq lehtë, apo jo! Dhe nëse e bën, atëherë do të thotë që po fillon të plakesh, sepse mësove se si të rriturit veprojnë.
Koha ky mjet kaq i pabesueshëm është një tokë imagjinare, e cila nuk të lejon të kthesh faqet e librit, por ama të lejon të shkruash në pafundësi. Ajo është aty për të mos harruar asnjë tik-tak, asnjë jetë të mos shkojë dëm, asnjë sekondë të mos hiqet, asnjëherë të mos zhduket, sepse po u zhduk ajo, na mori lumi! Edhe pse nuk jam aq i sigurt për vërtetësinë e gjithë kësaj.
Tani, më lejoni të shtojë fjalët: gruaja-fëmijë, Familja Moskat, çifutë. As tani! Atëherë po vazhdoj. Sa i gatshëm je ti të vdesësh për dashurinë? E di, por nuk mund të isha më pak dramatik në pyetjen e parë, pasi shkrimtari ka në stilin e tij dramaticitetin e ngjarjeve. Thuhet se e ka marrë këtë veti nga shkrimtarët francezë. Sa do të dashuroje një femër dhe sa i gatshëm do të ishe ti të hiqje dorë nga mundësia e parajsës, për të jetuar në ferr me të? Sa kërkon dashuria të hajë, gjatë një jetë kaq të shkurtër. Egoiste nuk thoni? Nëse mendoni kështu, mos harroni se jeni ju që e kërkuat kohën e saj. Zbulohet lakuriqësia e jetës, vetëm në çastin kur ti bën dashuri vërtet me të. Vetëm kur i zbulon asaj format dhe ndjenjat, fillon dhe mbushesh me energji, e cila shpërthen kudo te ty dhe ti nuk ke më frikë të përballesh me humbjet apo dhe me vdekjen, sepse jeta që ti sfidove, ishte për hatër të dikujt tjetër që ti ndjeve se do të duhej të sakrifikoje.
Të flasësh për sakrificat dhe ngjarjet që detyrojnë shkrimtarin e përthyer të shkruajë, do të duhet të shkosh shumë larg në kohë dhe të fillosh e të kujtosh e të sillesh vërdallë ecejakeve të tij nëpër rrugicat e lagjes së hebrenjve në Varshavë të Polonisë. Aty ku ai u krijua dhe u ngjizën hapat e tij të parë si dikushi që do të konsiderohej në të ardhmen. Do të duhet të sjellësh në mendje vitet e luftës, asaj të parës, 1917, ku familja e tij u nda, ku ai së bashku me të ëmën dhe vëllain e tij, Moshe, u larguan për në vendlindjen e nënës së tyre, në Bilgorej. Edhe pse nuk do, do të duhet të kujtosh vitet para se trupat naziste të pushtonin Polonin. Atë gjendje apatie, erdhën sot a erdhën nesër. Të mendosh që deri këtu nuk është njerëzore e gjitha kjo, por kur kujtojmë ngjarjet pas këtyre çfarë do të duhet të themi? Të ndahesh nga gruaja, Runia Pontsch dhe djali i tij, Izraeli Zamir, të cilët emigruan në Moskë e më pas në Palestinë, për t’u ritakuar pas njëzetë vjetësh, 1955. Të sjellësh ndërmend udhëtimet e tij pas luftës nëpër shtetet ku ndihej akoma era e barutit, apo ndjenja e persekutimit nuk janë kafshatë e lehtë për t’u kapërdirë e për t’ia rinisur si të mos kishte ndodhur asgjë. E në mes të gjitha këtyre ndodhive jo të një gjendjeje normale, ai bën sikur të jetosh në Varshavë në ato vite është diçka normale, ai bënë sikur mund të bjerë në dashuri dhe sikur e nesërmja do të ekzistojë…
Ardhur mjeshtërisht e përkthyer nga Helena Kadare, romani Shosha i Isaac Bashevic Singer, vjen për të rrëfyer dhimbjet, lotët, kujtimet, kohën e shpenzuar, ëndrrat, vuajtjet, dashurinë, dhe e bënë atë të duket sikur…Sa e përthyeshme mund të jetë kjo fjalë ‘sikur’e përdorur gabim, por në penën e Singerit, ‘sikur’ është bukur, ‘sikur’ do të thotë e nesërmja, ‘sikur’ do të thotë e ardhmja. Një përshëndetje deri nesër. Jam i marrosur dhe i shqetësuar, por jo për vlerat e tij, por ngase ai më lë në pritje. Por, jo për gjatë. Është sekonda kur ti je i kënaqur me fundin e romanit që sapo ke përfunduar dhe më pas ti kujton atë ç’ka Singeri shkruan: “Ku shkuan e ikën tërë këta vjet? Kush do të kujtohet për ta kur ne s’do të jemi më në këtë botë?” Imtësia që ai kërkon gjendet kur ai shprehet: “Edhe pse hebrenjtë e Polonisë kanë vdekur – diçka, quajeni shpirt, ose diçka tjetër – është ende diku në univers. Kjo është një ndjesi mistike, por ndiej se ka të vërtetë në të”.
Dhe kaq thjesht, asgjë mos shto, ti kupton çdo dilemë ideologjike, fetare, politike, financiare, dashurore, të cilat shfaqen me radhë nëpër roman, fillon dhe shuhet dhe shfaqet mençuria, se përpos budallallëkut, idiotësive të kohës, zonjave të pavërteta, burrave pa këllqe, apo ironive të fatit, kupton zemërgjerësinë e kohës, që ndonëse nuk të lejon të shfletosh faqet të jep mundësinë të përmirësohesh. Dikush zgjedh të zvarritet, por zvarritet duke dashuruar dikë njësojë si ai. Dikush tjetër zgjedh të shkojë larg, dikush tjetër të sakrifikohet, e dikush të dashurohet me dikë që të tjerët nuk do t’i hidhnin sytë, pa gjykuar drejt se brendësia është e bukura e bishës. Duhet të ketë përgjigje për vuajtjet? Sigurisht që po. Por edhe për këto përgjigjja vjen ose duke kujtuar se si ishte kur ishe i lumtur ose duke pritur kohën të t’i sjellë. Njerëzit -thotë Singeri- kanë një dëshirë të pamasë për t’u vetësakrifikuar mjafton të kenë një shkak. Për disa ky shkak është Zoti, për disa të tjerë një njeri i dashur, për disa të tjerë Hitleri ose Stalini, e për disa të tjerë asgjë. Ndaj pyetjes që Singeri ngre për të cilën është akoma në pritje: Ishte e nevojshme e gjitha kjo?, duhet të vij nga ju, atëherë kur të kuptoni rëndësinë e gjithçkaje që ju rrethon, atëherë mundohuni të ktheni përgjigje, ndryshe do të jeni në pritje…
Marre nga Gazeta Shqip