Kur Lazër Radi shkruante parathanien e të birit…
(marrë nga libri “Muret e Muzgut”)
…të shkruaje poezi, të mendoje poetikisht në burgun komunist apo ndër kampet e sigurimit, ku ishe i paidentitet, i paemër, ku pak o aspak kishte dallim mes njeriut dhe kafshës, ku suvejimi i çdominutshëm ishte i përpiktë dhe i dhunshëm, ku shpata e Demokleut, rrinte pezull mbi një fije floku mbi qafën e secilit prej nesh, ishte nji çmenduri e vërtetë.
Nëpër ato katakombe të papërshkrueshme dukej sikur të gjithë qenë shndërrue në Argusa: edhe të dhunuemit, edhe dhunuesit, edhe të friksuemit, edhe friksuesit, gjithsecili kishte nga njiqind sy e veshë.
Të mendoje artistikisht ishte diçka e tmerrshme!
Të guxoje me shkruejtë ishte çmenduria vetë!
E pra, midis këtij tmerri e kësaj çmendunie u shkruen këto vargje.
Nji jetë e gjithë mbërthye ndër pranga.
Në çaste të thella dëshpërimi, por edhe besimi e shprese, kam ba disa punë të thjeshta që janë përmbledhje e nji epoke dhe nji njeriu të shkelur nga kjo epokë.
Çdo varg ka nji histori, nji dhimbje, nji shpresë, nji pritje për ditë ma të mira.
* * *
Në kampin e shfarosjes, në Kafaraj, rastisa në dimrin e vitit 1953-1954. Nuk ka mendje njerzore që mund ta përfshijë në imagjinatë nji tmerr të tillë. “Arqipelagu Gulak” mund të ishte nji parajsë e vërtetë në krahasim me kët kamp të mallkuem.
Nji ditë me shi n’at kamp ishte nji muej tmerr për gjithë të burgosunit. Balta ngjitëse e oborrit arrinte rregullisht deri në gju. Në atë baltë, pa çizme, zbathur, bahej apeli që zgjaste me orë. Aty n’at llucë ishin kazanët që gatuhej bollgurin aty midis asaj baltovine, bahej nisja për punë dhe kthimi nga kanalet e mundimshme… kazermat ku flinim, ishin nji tjetër vatër tmerrkallëse! Në dy krahët e kazermës kishim dy shtretën drrasash ku flinim. Ishte tepër ngushtë! Në nji sipërfaqe prej pak metrash katrore, detyroheshim me fjetë katërqind të burgosun, pra afro gjysë metër vend për njeri…
Kur ishte moti i mirë shtyhej disi, por, kur niste shiu (dhe gryka e Kafarajt sikur e kishte të abonuem shiun), atëherë kazermat ktheheshin në nji ferr të vërtetë. Vërshimi i ujit i rrasej kazermës dhe mbulonte katin e parë të drrasave. Në rrëmujë, me britma e ulurima, gjithë ata të katit të poshtëm ngjiteshin në katin e sipërm.
Dyfish njerzit, dyfish plaçkat! Dyfish ankthi.
Ishte nji rrezik i madh që të na lëshonin mbërthimet e strukturave dhe të binim me njerëz e me tesha në pellgun e ujit të kazermës.
Nevojtoret ishin përjashta. Kuptohet që n’ato kushte s’mund të dilnim dhe të gjitha nevojat, të mdhatë e të voglat, ishim detyruem t’i lëshonim nga kati i dytë…
Më vjen ndot edhe vetëm kur i kujtoj ato, tmerre!
Nuk dua as me i përmendë, as me i kujtue. Dikuj mund t’i duken shtirje o trillime… aq të pabesueshme duken. As nxitja e Solzhenicinit që thotë: “Duhej shkruar vetëm e vetëm që të gjitha këto të mos harrohen e që një ditë ta mësojnë brezat e ardhshëm!”
As kjo nuk më shtynte me shkruejtë!
Ishte diçka tjetër. Ishte nji mister i pakuptueshëm. N’ato kushte çnjerzore, n’at luftë të tmerrshme të dhunës policore e të stuhive të natyrës – çuditem si munda me shkruejtë ato vargje liriko-sentimentale si: “Vetëm për Ty” apo “Dikur”, etj?
Eh, sa i fortë qenka Njeriu!!
Edhe n’at atmosferë të mbyllun e mbytëse, në zemër të ferrit, shpirti njerëzor e gjente fillin e hollë me u lidhë me jetën e gjallë, qoftë edhe vetëm përmes fantazisë…
* * *
Menjiherë mbas burgut më internuan!
Së pari në Savër, mandej në Kampin-burg të Shtyllasit, në Radostinë dhe Kuç të Kurveleshit.
Ishte viti 1954.
Kuçi i Kurveleshit ishte nji vend i sigurt për internime! Mbahej si kala e pathyeshme e komunizmit. kishte nji varg dëshmorësh dhe katër heronj të popullit! Dita e çlirimit të fshatit festohej me madhështi atyre Buronjave të mrekullueshme ku shpesh merrte pjesë edhe vetë “kumandanti”!
Ne, të njiqind të internuemit, banonim në të dy ndërtesat e Gjolekajve, anës shkambit, nën spital.
Në kët kohë gruen e kisha në burg.
Meqë shëndeti i saj qe përkeqsue randë si rezultat i nji tuberkulozi galopant të marrë gjatë burgut, sipas nji ligji në fuqi, mbas gjashtë vjetësh burg e liruen. U lirue e shkreta grue, po ku të shkonte? Gjitha dyert i kishte të mbylluna. Çfarë të bante?
Si mbeti tjetër veçse vendosi të vinte te unë në Kuç! Pra, zgjodhi me u internue vullnetarisht.
Dhe nji ditë fillim prilli të vitit 1956, erdhi aty mes maleve në Kuç! Të shtëpia e parë, nën shkallë, ishte nji “haur” bosh. At shpellë në shkamb, pa dritare, e bamë nji dhomë me fjetë. Shkuem burrë e grua në pyll, dhe u kthyem me nga nji barrë dru. I stivosëm anës shkambit dhe ai qe krevati ynë. Për bukë, kishim vetëm 700 gramët e racionit tim të cilin e hanim në drekë dhe pastaj, mos me shpenzue energji… flinim!
Edhe aty, si në Kafaraj, vërshimet nuk na u ndanë. Kur binte shi, përrenjtë futeshin nëpër të çamet e shkambinjve dhe shpërthenin në plasaritjet e mureve “të dhomës sonë të gjumit”!!! Me nji ndryshim: se uji, mbasi dilte nga plasa e shkambit, përshkonte dyshemenë dhe dilte nga dera me u zhdukë në humnerën karshi…
At pranverë sollën edhe familje të tjera.
Midis pyllit ishte nji kullë e ultë guri, pronë e kooperativës, po e braktisun, sepse ishte e pashëndetshme madje aty, njiherë patën vendosë do pula dhe ngordhën. Të katra familjet, e imja, e Nedim Kokonës, e Mihal Sherkos dhe e Sami Hysit e pastruem at kullë dhe u vendosëm mbrenda…
Dimni i vitit 1956, qe mjaft i ashpër. Shinat e fuqishëm i mbushën përrenjtë. U frynë lumenjtë, u shkatërruen urat, komunikacioni u ndërpre. Rruga e Kallaratit nuk punonte. Buka na vinte nga rruga e Fterës!
N’at fund dhjetori prisnin me na lindte nji fëmijë. Kushtet ekonomike e familjare ishin jashtëzakonisht të këqia. Nuk kishim as lecka me i ba pelena e me e mbështjellë. Vendosa me e nisë gruen në Elbasan, te i ati. Edhe ai i dëbuem nga Tirana.
Në fund të dhjetorit, me makinën e bukës e nisa nga rruga e Fterës.
N’Elbasan, me 16 janar 1957, lindi Jozefi… dhe mbas disa ditësh ishte banori ma i ri i kampit të Kuçit. E filloi edhe ai, foshnje ende pa hapë sytë vullnetarisht jetën e interrnimit.
Nuk due me u zgjatë në tregimin e jetës së tij. Po nji shqetësim më ndoqi gjithë jetën… si ti fusja në shpirt dashninë për artin dhe dëshirën e stampës… Mosha tepër e randueme më bante me mendue se s’do të mbrrija me e pa përmbysjen e komunizmit. Po doja së paku Jozefi t’ua përcillte brezave tmerret e nji epoke, dhe krimet e nji diktature çnjerzore.
E pra sot, ky Jozef i Kuçit të Vlorës, del para jush me nji tufë poezish të shkrueme nën morsën e dhunës.
Lazër Radi, 1993