Lazër Radi në ditëlindjen e 106…
nga Leka Ndoja
Çfarë do pretendonte Lazër Radi në ditëlindjen e tij: kujtimin e emrit të mirë, vlerësimin e veprës, travajet e jetës së tij apo nji “suare sokratike”?
Ai i qëndroi Apokalipsit dhe Birkenau i tij 46 vjeçar nga qelitë e burgjeve, deri te Kuçi e Gulaku i Savrës. Lazrit i mungoi vetëm ylli gjashtëkëndësh i Davidit i pa thadruar në lëkurë, në të tijën, të gruas dhe të fëmijeve.
Ai i përkiste shkollës stoike si filozofi. Nji jetë kushtue shoqnisë e familjes. Kurrfarë kujdesi për vedi. Do ta ndiqte fati i profesorit të tij në Romë që e pushkatuen ndërsa shetiste me biçikletë – Gentiles – që i dha shprehje krenarisë së racës. Ndërsa Lazri xhiroi (edhe ai me biçikletë) për 46 vite në pistën e Ferrit – siç përmend Montale garën e velodromit infernal – shoqnue nga klithmat e mbijetesës e të vdekjeve të shokëve e të afërmve. Por në të vërtetë, ai doli i pacënuem moralisht, por jo fizikisht. Ai çliroi në etapën e fundit të jetës konservimin nga shtypja të energjisë së viteve ’40. Vepra e tij dimensionohet nga vitet ’30 deri buzë mileniumit.
Çfarë të veçante kishte Lazër Radi si intelektual, si krijues dhe si njeri?
Po ta krahasojme me bashkëkohësit e shquem do vëme re se si njeri ishte idealist – ai nuk kërkoi nga shteti asnji favor pas vitit ’90. Ai kurrë asgjë veç lirisë së shprehjes nuk kërkoi. Kam konceptue thelbin e pritshmërive të intelektualëve në kontaktet që kam pasë me ta: Nëse Ismail Kadareja kërkonte nga shteti “të na njohë meritat”; Kasem Trebeshina donte të kontribuonte 4 vite në politike aktive, gja që iu mohue; Robert Vullkani priste ndonji punësim si atashe kulturor; Frederik Reshpja kërkonte revansh… ndërsa Lazri ende ishte i magjepsun nga 3 muejt e shoqnimit të Migjenit në Pukë. Ai kërkoi dokumentet arkivore të shokut të mjerimit në Mesagjerinë e burgut Mirash Ivanaj & Martin Ivanaj. Tregues i nji respekti sublim për idealen e artit e filozofisë – çka e impresiononte tek modeli i shqiptarit të epërm që zgjedh dhe nuk shërbehet nga mondaniteti.
Lazër Radi vu në sprovë paradoksin e Heraklitit “të lahej dy herë në të njajtin ujë” lirie!
.
29 janar 2022