E kam parë Lazër Radin kur e demaskuan publikisht.
Ka ndodhur në vitin 1982, në kinoteatrin e Savrës, në prani të 600 njerëzve bërë grusht nga frika.
Nën shembullin e sekretarit të partisë Petraq N. e fyen, e poshtëruan,
e gjuajtën me gurë fjalësh dhe brohoritje për partinë.
Por ai, qëndroi ashtu i patundur si shtatore, i sfidoi gurët dhe fyerjet me fjalët dhe heshtjen e tij.
Dhe unë shtrëngoja në grusht gurin e zemërimit kundër asaj turme të egër.
Një vegël qorre e diktaturës, Rustem B., u ngrit duke u çjerrë:
Një vegël qorre e diktaturës, Rustem B., u ngrit duke u çjerrë:
“Na trego ti Lazër Radi, pse vazhdon të vjellësh vrer kundër komunizmit?
Ç’të keqe të ka bërë ty pushteti i popullit?”
Dhe Lazri me guxim iu përgjegj: “Ky pushtet s’më ka bërë asgjë të keqe!
Më ka dënuar me 30 vjet burg, prej të cilave 10 i kam vuajtur ditë e më ditë,
kam 30 vite që i shetis gjithë kampet e interrnimit të Shqipërisë;
nëse ju i quani të keqe kët gjë, unë s’e quaj aspak të tillë,
përkundrazi e ndjej si respekt!?”
Gëzim Hajdari – Libri Gjëmë – Genocidi i Poezisë Shqipe
.
Baraka e Savres 1989
Lëkura e Daulles…
rrëfim nga Jozef Radi
Mbasditja e së shtunës së 23 tetorit të vitit 1982, më gjeti mbi traktorin e Gaqi Çerepit, duke mbjellë grurë te 100 Hektarshi! Ishte kohë vjeshte, dhe si e tillë aksionet në korrje misri, vjelje pambuku e mbjellje gruri ishin kryefjalë, po aq kryefjalë ishin edhe aksionet politike!
Vetvrasja e Kryeministrit më jetëgjatë dhe më famëkeqit të Byrosë Politike, Mehmet Shehut, u pat shkaktuar shumë njerzëve të burgjeve politike dhe kampeve të interrnimit, një fërkim të fortë duarsh, dhe një buzëqeshje kënaqësisë që ajo “lojë mes tyre” ate në majë të Pirmidës së krimit, të vazhdonte…
Brigadieren Bukurie B., e cila pak kohë më parë ishte pranuar në parti, e kisha lajmëruar qysh në mëngjes, se “atë mbasdite do të ikja pak më herët, mbasi të nesërmen kisha ceremoninë e fejesës!” Si gjithnji, ndaj meje, ajo qe shumë e sjellshme, më tha “po”, por meqë vërdallej shiu, këmbënguli t’i jepnim pak vrull sa ta mbyllnim mbjelljen e asaj parcele të Qindshit, duke hypur edhe vete ne makinën mbjellëse, që unë të mund të ikja pak më herët!
Stina e vjeshta ishte në zemër të saj, dhe shirat ishin aty rrotull, mbas kodrave të Divjakës. Vazhdova të punoj si kalë, dhe vetëm kur kaloi pesa e mbasdites, i thashë Bukuries: “Sipas bisedës, unë po nisem! Mbasi edhe punë, ka mbetur edhe fare pak!”
S’di pse sytë e saj më panë me njëfarë trishtimi, përzier me nji pamundësi ndihme, çka s’i gjeta asnjë kuptim… megjithatë, kur hodha trastën e bukës dhe xhaketën mbi shpinë dhe u nisa, ajo ma uroi fejesën, po njëherësh më porositi të mos harroj se “…në gjashtë e gjysëm, në sallën e kinemasë, ka një mbledhje me shumë rëndësi! Vijnë edhe nga Komiteti i Partisë, kështu që është mirë që ti të jeshë!”
Edhe pse i rishpjegova për mysafirët në shtëpi, i thashë: “Gjithsesi do mundohem të shkoj!” Sytë e saj më panë sërish me dhimbje të trazuar, e ndërsa më zëvendësoi në makinën e mbjelljes, unë i tendosa hapat e gjatë, mbasi më prisnin edhe nja katër kilometra të mira rrugë më këmbë, për të mbrritur në shtëpi!
***
Baba, kishte disa ditë që ishte në Tiranë. Kishte shkuar të merrej me përgatitjen e krejt anës protokollare të asaj fejese tipike për kohën, kështu që kishim ditë pa u parë, gjë që ndodhte rrallë. Vetëm ne, mund të largoheshim pa leje, kurse ai ishte gjithnji peng: herë i shtetit po më shumë i vetvetes! Nuk largohej thuajse kurrë nga shtëpia, mbasi jeta e tij, përgjat gjithë atyre viteve, ishte tejet e survejuar sa vetshndërrimi në peng, i dukej si e vetmja zgjidhje, për t’i përfjetur disi survejuesit!
Rrugës s’mendova pothuaj asgjë! Ndjeja një lloj gëzimi e boshllëku të trazuar bashkë! Emocioni i një feste të trazuar me një kohë çemocionuese, e bën njeriun të ndjehet pa bosht. Dukej sikur secili prej nesh kishte nënshkruar një aktkapitullim në heshtje para rrethanave, dhe pa e kuptuar po bëhej bëhej rob i tyre, kjo gjithnjë në emër të “një së nesërmeje më të mirë”, e cila s’ishte tjetër, veçse një iluzion!
Te baraka jonë… mbërrita i mbuluar në djersë. Si e shtunë që ishte, i gjeta ndrresat dhe ujin gati! Sa hyra brenda pyeta për babën, dhe mama më shpjegoi se kishte ardhë dhe gjithçka ishte në rregull. Po kur e pyeta se ku ishte, më tha: “E ka thirrë në zyrë Mihal Kshilli!” Në të vërtetë ai kishte ardhur edhe dy herë tjera ditë më parë me shpjegimin, se kishte “një punë të rëndësishme me të!”, po kjo qe interpretuar si e zakonshme, mbasi shpesh ia kishin nevojën, edhe pse prej kohësh ishte në pension.
Lëshova një “Mooos!!” të zgjatur dhe ndjeva se m’u prenë krahët! Mama, që aq donte, u trondit menjëherë, mbasi në kësi rastesh, sëmundjet e saj kronike: tensioni, zemra, frymëmarrja, tiroidet e rrëzonin sa hap e mbyll sytë! U vesha sërish me bluzën blu të punës, mbatha çizmet dhe dola drejt e në rrugë!
Lazër Radi, do të ishte asaj së shtune “lëkura e daulles” e asaj dasme tetori!
Muzgu po zhytej me të shpejtë në terr. S’kisha bërë as pesëdhjetë hapa kur e pashë nga larg kreshtën e një koke të thinjur! Eca drejt dhe diku në mesrrugë u takuam. U përshëndetëm me një përqafje të lehtë, dhe e pyeta menjëherë se ç’i kish thënë Mihal Kshilli!
-Asgja me randësi. Më tha, vetëm prit se kena diçka të randësishme me ty! Kujtova se ishte fjala për ndonjë punë emulacioni, por jo! Meqë kisha ba edhe pak pazar, e mbas dy cigaresh që piva, i thashë, – O Mihal po e çoj kët strajcën në shtëpi dhe po kthehem shpejt! Mirë mirë – më tha tuj u sperdredhë, – po mos u vono!
-Gajret Lazër! Sonte e paskan me ty këta maskarenjtë! Ai heshti e mvrenjt paksa, më pa drejt e në sy dhe atë copë rruge deri në shtëpi e bëmë pa asnji fjalë…
-Eh… – psherëtiu – këtyne u del punë me të vdekunit dhe me të gjallët! Së paku, duhet mos me e ba alarm, se sonte kemi edhe mysafirët në shtëpi!
Vazhduam në heshtje! Në oborr gjetëm mamën tashmë të pushtuar nga paniku! Ndërkohë që unë u futa të lahem, sa hap e mbyll sytë, Lazri e rrëkelleu dopion e rakisë së mbramjes. E mori mamën në dhomën e gjumit dhe i foli italisht. U vendos që asnjë bisedë s’do të bëhej atë mbramje për çka mund të ndodhte, asnjë shenjë tronditje s’duhej shfaqë në sy të njerzve të saj, që kishin ardhë nga Tirana e Shkodra. Si duket ajo i premtoi, dhe ai fitoi qetësinë që i nevojitej. Biseda mori menjëherë atë ngjyrosjen babaxhane të argumentit dhe pse argumenti në kësi rrethanash, s’i hynte në punë askujt. Ato “ftyra shkjeshë”, (cilësor që Lazri e përdorte në të gjitha rastet, për ata me të cilët s’arrinte të merrej vesh), me siguri do të shkarkoheshin irinitë e “luftës së kllasave” pa mëshirë mbi të!
Njerëzit e tezes së vogël nga Shkodra kishin ardhë. Tezja tjetër nga Tirana bashkë me të shoqin ishin rrugës, mbasi treni mbërrinte në orën gjashtë. Vëllai i vogël, kish dalë t’i priste po edhe të merrte dy këmishat e qepura enkaz për ceremoninë e së nesërmes! Motra me djalin e vogël sapo mbrritën nga Gjaza. Pritej vetëm një i afërm nga Elbasani, kështu rrethi i krushqisë për të nesërmen mbyllej!
Mbasi u lava me të shpejtë, u vesha ngutshëm dhe dola bashkë me Lazrin. Ecëm në heshtje nëpër rrugicën që të çonte te zyrat! Ishte errësuar tashma. Dritat e jashtme të kinemasë dhe të zyrës së këshillit na ndihmuan të lexojmë nga larg ca lëvizje të pazakonta njerëzish. Te zyra e këshillit jepte e merrte Mihali, te Kinemaja, Sekretari i Partisë, Petraq Nushi, i cili po u fliste disa prej atyre që dalloheshin për zell të veçantë, në kësi mbledhjesh! Te oborri i këshillit e kishte ngulur turirin 01 Gazi i Degës, që s’di pse e mendova si nji “ambulancë gadishmërie në kohë epidemishë“. Ndërsa Lazri u fut te sheshi i zyrave, unë u spostova ca në terr, i padallueshëm nga larg dhe po prisja! Kur Mihali i tha Lazrit se mund të shkonte te Kinemaja, ai u nis me xixën e cigares në buzë, dhe ecjen e tij karakteristike lëkundëse e pak të kërrusur. Kur i futa krahun nga mbas, u habit paksa, po kur pa se isha unë u qetësua. Kokën e ndjeja ende të lagur, po drithërima që ma përshkonte trupin s’kishte asnji lidhje me flokët e lagur!
-Eh mor Lazër, – u përpoqa t’i jap pak humor gjëmës – të zu edhe ty kjo punë! Po, rëndësi ka të jeshë i qetë. Ma keq se asht s’bahet! Unë do të jem aty afër teje! – dhe ia hodha krahun mbi shpatulla. Ndjeva një gjendje ngashërimi, që mjaftonte një fill floku të shpërtheja, por e sundova veten, dhe si duket ai e ndjeu këtë gjë!
.
-S’duhet me e dhanë vedin Nino! Gjysa e mijës pesqind! Ka me kalue edhe kjo si shumë tjera! Veç ti mos u ligshto! S’na ka mbetë tjetër, S’kanë çka me na ba, ma shumë se na kanë ba!
Kur iu afruam kinemasë, nji turmë e madhe njerëzish iu drejtua hyrjes. Ngjitëm 3-4 shkallët para derës, ku shumë të njohur na përshëndetën me sy, po më shumë na i ngulën sytë, si t’ishin lëshuar nga kafazët e bishave. Kur po hynim te salla, na erdhi afër Luftar Zeqo dhe i tha Lazrit:
-Ti Lazër do të ulesh te rreshti i parë! – dhe e shoqëroi duke i hapur rrugën mes turmës. Unë e ndoqa mbas. Në rreshtat e parë s’kishte asnji vend bosh! Kisha qenë me qindra herë në atë sallë 5-600 vendshe, po kurrë s’e kisha parë aq përplot me njerëz sa atë natë. Nji tension pezull lexohej në fytyrat e të gjithëve. Edhe pse ai spektakël qe luajtur edhe herë tjera, kësaj rradhe ishte i veçantë. Demaskohej një njeri me autoritet, i njohur prej të shumtëve si personifikim i heshtjes dhe urtësisë!
Lazri u ul në rreshtin e parë, ne të majtë të tre ndarjeve me karrige dhjetëvendëshe. Mbasi rrotull s’kishte vend bosh, ia ngula sytë babës si për t’i thënë, që këtu më ke, dhe u shtyva duke çarë turmën drejt fundit të sallës, ku më thirrën një grup shokësh dhe më bënë vend mes tyre! Ishim ngushtë, tre vetë në dy karrige, po gjithsesi ishim ulur! Njeri prej tyre, si në konfidencë më tha në vesh!
-Sonte do të demaskojnë xha Lazrin!
-E marr me mend! – i thashë.
-Maskarenjtë! Po me xha Lazrin ç’kanë!
Tunda kokën dhe mblodha supet pa dhënë përgjigje! Ndjeva një drithërimë shpirti! S’ishte e para herë që demaskonin në atë sallë. Dy prej shokëve të mi u kishin demaskuar prindët, dhe kur e kishin ngritur njërin të fliste për babanë e tij, i miri Ndoc Vokrri, s’kishte mundur të thoshte asnji fjalë të vetme… Asnji! E pat mbërthyer një ngashërim i tmerrshëm!
“Përballë asaj që më ndodhi mbramë, s’e dua veten!” – më tha të nesërmen me një trishtim të thellë!
Kurse Sherifin, të jatin e nji shokut tjetër, Kujtim Nelës prej Kollovozit të Kukësit, mbas demaskimit e mbërtheu një ligështim aq i thellë, sa pa mbushë gjashtë muajt vdiq!
Pra, kisha në sy dy modele trishtuese, dhe një spektakël për ta përballuar deri në fund! Ndërkohë u hap sipari i skenës madhështore të kinemasë së Savrës, që për paradoks, ishte punë dhe vepër e personit që do të demaskohej!!
Një brohorimë e stuhishme ritmike shuplakash dhe thirrjesh korale gadishmërie për partinë dhe timonierin e madh shpërtheu në sallë! Duhet të ketë zgjatur rreth pesë minuta pa ndalim! Në disa tavolina të mbledhura bashkë, qe krijuar podiumi i personaliteteve, dhe përballë salla e madhe e mbushur fytas!
I pari i festës së kurbanit, qe sekretari i Partisë së ndërmarrjes, myzeqari Petraq Nushi, në krah të tij drejtori i ndërmarrjes, bregdetasi Polo Çakalli, anash Kryetari i Këshillit, i përjetshmi dhe i pavdekshmi Mihal Kshilli (Llazi), pastaj në simetri përfaqësues i Komitetit të Partisë së Rrethit, dhe përfaqësuesi i Degës së Brendëshme, Operativi e me rradhë kryetari i Frontit Demokratik skraparliu Fitim Çuko, përgjegjësi i Sektorit Pali Prifti, kryetari i Bashkimeve Profesionale, sekretarja e partisë së Sektorit, përfaqësuesi i rinisë, përfaqësueja e grave, krejt një kupolë inkuizicioniste e ngjitur aty në majë, dhe përfund ai, njeriu i vogël, i trishtuar pse s’mund ta ndizte një cigare në atë sallë ujqërore!!!
Çasti solemn i hapjes erdhi!
Mes brohorimave u shfaq ai Petraq Nushi, ashtu i gjatë e i hijshëm, i adhuruar dhe elokuent, shpërfillës dhe i gjithëdijshëm, autoritar dhe ironik, e të gjitha bashkë bënin nyje te ai si: Dritën e Partisë! Dhe recitoi ashtu bukur për sukseset dhe arritjet, me refren partinë, foli për vigjilencën revolucionare, ngriti lart unitetin parti-popull, vuri në majë të flamurit udhëheqësin e madh, foli për të korrat e për të shirat, për hambaret e mbushura plot, për të mbjellat e reja, dhe prap për grurin e për misrin, për lopët e për qumështin, për pambukun dhe lulen e diellit, për sukseset që s’kishin të sosur, sërish u kthye te ditët e lumtura që jetonin e për ato që do të vinin nesër, për mirëqenien e popullit që partia s’e bënte një natë gjumin të qetë… pastaj nisi ta ntrashë paksa zërin dhe nga goja e tij nisi gjyryku i fjalive për armikun e jashtëm, prej andej zbriti te armiku i brendshëm, u zgjat pak si shumë me armikun brenda rradhëve të Partisë, ku me fjalë të mirëorganizuara, të mirëtonifikuara e të mirëpërcaktuara: ulëriu emrin e një tradhëtari të partisë, që kishte vrarë veten, po po edhe plot të tjerë le ta vrisnin veten, të gjithë ata që ia kanë me hile partisë dhe popullit ashtu do të përfundojnë: të vrarë e të vetvrarë!… Se partia… dhe befas fjalët e tij m’u bënë pangjyrë… u bënë dëkërr… dekërr… dëkërr… kaq grurë e kaq misër, kaq panxharsheqeri e kaq luledielli, kaq miell e kaq djathë… dëkërr… dekërr… dëkërr… kaq lesh, kaq përshesh, kaq syleshë… e gjitha propagandë, që mjaftonte të spostoheshe as njëqind metra më tytje e t’i hidhje një sy Dyqanit të Qazes, ku mbretëronin ca banake bosh, me ca kuti marmallate, ca vazo kompostoje të “kohës së qyqes” dhe një pije e rjepur etikete e quajtur Verëmut…!!!
Por… nuk duhet të harrojmë asnjë çast armikun e klasës! Atyre që Partia ua ka shtypur kokën si krimbave… Ata kur shohin përçarje në rradhët tona, kur gjejnë dështime… fërkojnë duart, hapin veshët, zgjasin gjuhën, u shtohet oreksi në të sharë, dhe janë gati t’i fusin veshët hundën dhe kokën nëpër radiot e huaja për të dëgjuar muzikën dhe propagandën që përhapin armiqtë tanë… Palè i shkelin edhe syrin njëri-tjetrit, dhe thonë: Ja ikën, morën fund këta! Dhe harrojnë se ky është vetëm fundi i tyre, se populli është në këmbë, dhe partia me timonier Filanin, që ende s’e ka parë bota… rri në ballë, e na prin pa iu dridhur qerpiku drejt betejash të reja…!!
Të rrojë sa malet Partia, për të mirën e popullit dhe për inat të armiqve tanë!
Brohorima sa nuk i kriste muret e sa nuk i thente xhamat, sa nuk e rrëzonte tavanin e lartë e sa nuk e valëviste kadifen e skenës…
Aty, mes grupit të shokëve, që përpiqeshim të ishim pjesë më e heshtur e asaj çmendurie kolektive, ku për t’i ikur shtrëngatës së rradhës, u desh sërish ndërhyrja e Petraq Sekretarit, që si dirigjent orkestre e frenoi atë kor brohoritës, e të dalë te misioni i vërtetë i asaj së shtune!
.
-Të dashur vëllezër e motra. Më duhet ta theksoj, armiku i klasës nuk fle! Ai përfiton çdo çast e çdo ditë nga gabimet tona. Po ai harron, se asgjë s’i shpëton dot vigjilencës së Partisë dhe popullit, as syrit të Organeve të Sigurimit të Shtetit, të cilët na nderojnë edhe në këtë mbledhje! Të gjithë ju që jeni mbledhur sot këtu me siguri do pyesni: Po ky armiku që mendon orë e çast të keqen e popullit dhe partisë, është imagjinar apo armik prej vërteti? Ka emër dhe fytyrë, apo ja fut ashtu kot Partia?! Jo or jo! Partia kurrë s’flet kot! Ky armik ka emër dhe mbiemër, ka shkollë dhe përkrahje, ka ndëshkime, dënime dhe këshillime, por ama e bën veshin të shurdhër dhe syrin qorr kur e këshillon Partia! Ju sigurisht, keni ardhur sonte ta shihni në sy tuaj dhe ta dëgjoni me veshët tuaj këtë armik?!
-Nxirreni aty para sallës, dhe ta pështyjë populli m’u në surrat! – thirri një zë anonim nga mesi i sallës.
-Ja po ua them unë emrin: Armiku i Popullit quhet Lazër Radi! Ngrihu ti Lazër Radi, dhe jepi llogari popullit, për veprimet e tua armiqësore!
Kur u ngrit im atë, dhe kreshta e tij e thinjur e flokëve iu përndrit nga dritat e skenës, sa s’më ra pika!
-Hë Lazër Radi, e dëgjon se ç’thotë populli?
Në sallë për një çast mbretëroi nji heshtje varri!
-Unë ndigjova çfarë thatë ju, populli s’po thotë asgja, vetëm po ju brohoret atyne që ju po thoni!
-Pse nuk të pëlqen ty, kjo që them unë?! – e pati gati tendosjen Sekretari i Partisë.
-Këtu s’kam ardhë me thanë më pëlqen a s’më pëlqen ajo çka thoni ju, apo ajo çka do të them unë… Unë di, që këtu në Savër kam 25 vjet që jetoj e punoj. Më njofin dhe e njof shumicën, kush ka me folë për mue le të flasi, unë do të mundohem me iu përgjigjë me sa di deri nesër në mëngjes, po të jetë nevoja!
-Po, po do të flasësh dhe do të japësh llogari gjer më një! E të dëgjojë e gjithë salla! Po të këshilloj ta ulësh kokën, e të kërkosh falje, se partia ka edhe satër! Fjalën e kanë organizatat e masave!
Atëhere filluan me rradhë hartimet e fillores: Fronti demokratik: dekërr-dëkërr… dekërr-dekërr, Organizata e Gruas: tekër-tëkër… tekër-tekër, Pastaj Bashkimet Profesionale dekërr-dëkërr… dekërr-dekërr, Pastaj fjala i shkoi të përndriturit të këshillit të fshatit, mjeshtrit të madh të spitullimeve, spiunimeve, dredhjes dhe spërdredhjes Mihal Kshillos, atij zëholluarit si violinë e parë dhe ajo tekëël-tëkëël… tekëël-tekëël… tekëël-tekëël e tij e stërzgjatur që më mirë të bije në gjiriz se të vërtiteshe në fjalët e buzëqeshjet e tij. Pastaj sërish u mor fjala nga Organizata Bazë e sektorit: dekërr-dëkërr… dekërr-dekërr, nga Organizata e rinisë: dekër-dëkër… dekër-dekër.... Mungonin vetëm Organizata e pionerëve… dhe Lidhja e Shkrimtarëve dhe dekërr-dëkërr… dekërr-dekërrën e tyre dhe të gjitha hallkat e shtetit, ta kishin thënë fjalën e tyre kundra Armikut të Popullit!!!
Për ta shkartisur pak atë dekërr-dëkërr… dekërr-dekërr monotone, dhe për të dëshmuar forcën e organizimit të punëve e mori fjalën Drejtori i Ndërmarrjes Polo Çakalli, i cili me nuancat dialektit të Bregut dhe me ritmin disi ushtarak të fjalëve, më skalitën në mendje ca fjali të paharrueshme!
-Kur duhet të mblidhemi për grurin dhe misrin, për qumshtin dhe mishin, ne mblidhemi për të gjikuar një armik kllase, Lazër Radin! Lazër Radi ki intelektual borgez me zëmër të zezë, ki i pakënaqur i përjeçëm na Partia, akoma s’e ka kuptuar se si Populli të zhyt… dhe ra edhe ai, intelektuali i regjimit në dekërr-dëkërr… dekërr-dekërr… dhe u bë turmë!
Të dëgjoje at ligjërim ideollogjik, ku të gjithë si me magji zhvendosen nga realiteti, dhe ku më i fundit i katundit mundet ta recitojë magjishëm atë pjesën e vet, duhet të jetë çelësi i krejt magjisë komuniste. Ajo barazia në të qenit vulg, aty shpaloste gjithë madhështinë e saj. E si duket Lazri u ndje i lodhur ashtu në këmbë, nën atë liturgji përsëritëse deri në banalitet, sa u ul në karrige. Po a mund t’i shpëtonte gjë vëmendjes së Mihal Këshillit, njeriut tekëël-tekëël, që menjëherë e ndërpreu parafolësin, e duke tundur gishtin me gjithë dorë foli:
-Ngrihu, ngrihu në këmbë ti Lazër Radi, ngrihu në këmbë, se ke ardhur këtu të japëç llogari! Apo mos do gjë edhe ndonjë kolltuk, e të na shtriqesh si zotëri i rëndë!
Dhe Lazri ashtu si “Ariu i Arixhiut” u ngrit në këmbë dhe kryqëzoi ne heshtje duart para vetes!
Aty nëpërdhëmba një sharje të ndyrë, po aq shumë të ndyrë, sepse atij njeriu të ndyrë gjithçka e ndyrë ishte e meritueshme!
Të gjithë përfaqësuesit e tribunës, nja njëmbëdhjetë, (një më pak se te Darka e Fundit), që pak a shumë përsërisnin njëri tjetrin, e mbyllnin fjalën me tone histerizmi brohoritës çka salla ngrihej në kombë, rropaste shuplakat deri në dhimbje!
.
Dikur tribuna u lodh po edhe Lazri dukej i lodhur në këmbë! Ndërkohë dera e sallës u hap dhe një turmë shamibardhash u fut me të shtyrë brenda sallës… Ishin gratë e stallave. Kishin lënë turnin e darkës dhe ashtu grup e në bllok u derdhën në sallë bashkë me pak ajër të freskët stalle..
Tashti e kishte rradhën popullit të fliste, dhe Lazër Radit t’i jepte llogari atij!
M’u duk sikur situata e kishte tronditur, dhe tribuna kishte shkarkuar vetëtima pafund pa e lënë as të përgjigjej dhe as të mbrohej! I duhej qetësi! Ajo që s’i kishte munguar kurrë në jetë!
Kur u tha se “Tani, fjalën e ka populli!” – tronditëse ishte fjalia e parë e një myzeqari nga Imshta.
-Unë s’e kuptoj pse vazhdoni me këtë njeri! T’i hidhen prangat këtu, në mes të popullit, e të kalojmë të gjithë një për një, duke e pështyrë. Gazi i Degës është aty, dhe ky njeri e ka vendin vetëm në burg!
Petraq Nushi, u ngrit sërish në këmbë dhe sqaroi:
-Për këto punë, është tjetër kush që vendos. Ne duhet të bëjmë detyrën tonë si Parti! Populli ka të drejtë ta pyesë dhe ky armik të japë llogari gjer më një!
Tjetri që e kërkoi fjalën për një pyetje qe Sulçe Malaj, një tepelenas që punonte si karrocier:
-Unë me të dëgjuar e kam, s’e di sa është e vërtetë: Po ama dëgjuar e kam që ky Lazër Radi, ka vrarë Heronë e Popullit, Qemal Stafën! Të na tregojë pse e vrau dhe si shpjegonet që vrasësi i një heroi është akoma gjallë! E përsëris, unë me të dëgjuar e kam, por ama them se: Ku ka zë s’është pa gjë! – Salla u përfshi në murmërimë!
-E dëgjon popullin Lazër Radi? Përgjigju tani! – klithi i pamshmi i Partisë.
-Ky zotnia, thotë se me të dëgjuar e kam! Zakonisht “…me të dëgjuar e kam, se unë vetë s’kam qenë…” fillojnë të gjitha përrallat andej nga anët tona! Kështu që edhe kët përrallë që e ka me të dëgjueme karrocieri Sulçe, po përpiqem t’ia shpjegoj! Me Qemal Stafën kemi qenë shokë klase dhe jemi përpjekë bashkë për liri në kohnat e rinisë sonë. Kur asht vra Qemal Stafa, unë s’kam qenë fare në Shqipni. Isha student universiteti dhe në valën e provimeve! Pra, nuk mendoja asgja tjetër veç provimeve dhe përfundimin e shkollës! Sikur të isha unë vrasësi i Qemal Stafës, siç e ka me të ndigjueme Sulçja, jo nji kokë, po njiqind t’i kisha pasë, asnji s’ma kishte lanë Partia! Kështu që si përrallë që e ke me të dëgjuar, besoj se esqarova!
I dyti e kërkoi fjalën një skraparli, Rustem B., njeri i dalluar mbledhjesh.
-Këtë Lazër Radin me sa di unë partia gjithnjë e ka përkrahur. Ky gjithandej ka bërë parulla dhe qendra emulacioni! Kështu ia shpërblen ky Partisë! Le na tregojë ky Lazër Radi, pse vazhdon të vjellë vrer kundra komunizmit?! ç‘të keqe ka parë nga Partia e Punës, që me sa di unë e ka mbajtur si në pëllëmbë të dorës? Kam edhe një pyetje tjetër, por do e bëj më vonë!
-Po i përgjigjem Rrustemit nga fundi! Asht e vërtetë që partia më ka përkrahë: dhe unë kam punue herë marangoz, herë hekurkthyes, herë murator, herë dizenjator, herë bojaxhi. Kam pasë kategorinë e shtatë si usta, dhe asht e vërtetë se kur i jam dashtë Partisë, ajo më ka përdorë, po kur s’ka pasë ma nevojë, prap më ka mbështetë tuj punue edhe kanaleve në fushat e Myzeqesë, deri në moshën 60 vjeçe, kur dola në pension! Sa i përket asaj tjetrës se ç’të keqe kam pa unë nga Partia e Punës: Po e deklaroj këtu para popullit: Asnji të keqe s’kam parë! Qysh se ka hy kjo Parti, jam dënue me 30 vjet burg, dhe i kam shlye ditë e më ditë dhjetë vite burg! Kam 30 vjet interrnime e dëbime nga një kamp në tjetrin! Nëse ndokush prej jush i quan të këqia këto, asht puna tij, unë e falenderoj Partinë dhe Pushtetin për kët respekt të madh që ka tregue e tregon ndaj meje!!!!
Me një gjuhë të thjeshtë komunikuese, me një ton të qetë e të shtruar, me nji shpirt të hollë ironie dhe shpotie, Lazri po e gozhdonte me heshtje sallën dhe skenën e mbushur plot. Figura e fshehur e avokatit dhe shpirti i qetë prej Sokrati, ishin futur tashma në sinkron të plotë! Nisa të ndjehem pak më ngrohtë shpirtërisht, nga ai çmontim i atyre dy provokimeve të para!
I treti, sërish një skraparli tjetër Tahir Ç. ai që e kisha vërejtur që po jepte e po merrte para hyrjes së kinemasë me Petraq Nushin, si duket kishte pyetjen e porositur që ta shkarkonte.
-Që Lazër Radi, është armik e ka shpallur partia me kohë dhe të gjithë ne këtu e dimë mirë! Po këtij armiku nuk i mjafton që është vetë i tillë, po edhe fëmijët e tij i ka lidhur në krushqi me armiq më të zinj se vetja! Ky armik e ka dhëndrin në burg për agjitacion e propagandë dhe shpesh e kam parë me trasta që shkon burgjeve. Kjo do të thotë që ai s’pyet për partinë! Edhe djalin e madh, po e fejon me një familje edhe më reaksionare se e tija! Pyetja ime është: A do të heqë ndonjëherë dorë ky armik nga krushqitë me armiqtë?!
.
dhe dy nipat Ferdinad dhe Françesk – Tirane 1991
-E sqaroj kët djalin, që s’ia di emnin, se nuk ua kam ndalue kurrë fëmijtë e mi me u martue me cilindo që ata e dëshirojnë me e lidhë jetën! Asht e vërtetë se unë nesër e fejoj djalin! Po ja ku jemi të gjithë këtu, le të dalë ndokush prej jush që po flisni, nëse mundet me ma dhanë vajzën e vet për djalin tim, dhe unë po e prishi krushqinë! – Në sallë ra nji heshtje varri! Mbasi pak sekondash Lazri vazhdoi: “Ja pra, s’jam unë që s’e dëshiroj krushqinë me cilindo prej jush, jeni ju që s’e pranoni djalin tim si dhandër. Kështu që ne, të mbetun në kësi vështërsish bajmë krushqina, si po na i quenka ky djali: “midis anmiqsh”! E sa për dhandrin që e kam në burg, mendoj se ky ishte fati i tij dhe i vajzës sime, dhe unë me sa të mundem i kam ndihmue me e kapërcye kët fatkeqsi të jetës! Unë mendoja se ti mor djalë, duhej me e vlerësue kët sakrificë njerzore dhe jo me përçmue! Si do të veproje ti nëse fëmija yt do të binte në burg, për njimijë arsye: Do ta braktisje midis katër rrugave?!
Edhe Tahir Ç. e kishte marrë gozhdën që i takonte, me gjithë të qeshunën e tij me Petraq Nushin, atje para hyrjes së kinemasë!
Ndërkohë fjalën po e kërkonte me insistim një tjetër qerrexhi. Myzeqari Sefedin Balla, ishte burrë i urtë dhe në punë të vet. Si duket ishte jashtë protokolli të diskutimeve dhe s’po i jepej fjala! Ai këmbëngulte e dikur ia dhanë fjalën!
-Dgjoni se s’kam naj gja t’madhe të them! Vetëm sot e kuptova që qy njeri, na qenka burrë i mençëm, qy njeri qenka burrë i mençëm shumë! S’e dinjam! Sot e mora vesh. E dini ça e dinjam unë këtë: Të tërrnur e dinjam! Sot mësova që qy që s’duket dhe aq, qenka burrë aq i mençëm! Kaq kishnjam!
-Ulu, ulu ti, – i thirri nga tribuna Petraq Nushi, myzeqarit që vazhdonte të shprehte me gjeste habinë e vet – Dhe dëgjoni këtu: Kush ka ndonjë pyetje konkrete apo diçka për të treguar, le ta bëjë. Mos harroni, thoni gjëra që qëndrojnë se ky njeri këtu, jo juve aty në sallë, po edhe neve këtu në tribunë, na jep ujë me bisht luge! Prandaj bëni kujdes!
Fjala e sekretarit të Partisë, më erdhi si nji akt kapitullimi. Kishte thënë një fjali nyje! Edhe aty mes lavdisë së madhe, ai kishte dorëzuar armët. E megjithatë, shfaqja s’kishte mbaruar!
Dikush nga mesi i sallës qe ngritur të kërkonte fjalën. Ishte burri i brigadieres sime! Mblodha buzët, si për të thënë: “Po ky ç’dreqin do!” Ai u rrotullua njëqindetetëdhjetë gradë nga salla dhe tha:
-Ky njeri që po demaskohet para popullit, si armik i partisë ka edhe dy djem! Nuk e di nëse është në sallë ndonjë nga djemtë e tij! Unë desha t’i dëgjoj ata, çfarë mendojnë për sjelljet dhe veprimet e këtij armiku, që është babai i tyre? Kaq kisha!
-Është ndonjë nga djemtë e Lazër Radit, në kët sallë? – pyeti Petraq Nushi, i cili më njihte mjaft mirë, mbasi atë verë, së bashku me Lazrin ia kishim përgatitur krejt materialet ekspozuese të një seminari kombëtar për bujqësinë, i cili drejtohej nga ai vetë Petraq Nushi. Për më shumë se një muaj, kishim pasur kontakte të përditshme me të, e me atë rast e kisha parë rehat edhe Botërorin e fituar nga Italia!
Më qe tharë gryka! Një ndjenjë e përzier më pushtoi kur u ngrita në këmbë. Ndërsa shihja fytyrën e tim eti në këmbë të kthyer nga salla që priste fjalën time! Ishte përballja më e vështirë e jetës! Nëse do ta shaja, mund të korrja edhe duartrokitje! Po ç’më duhej përkrahja e asaj salle, mbushur me përdhunë, përpara tim eti! Asgjë në botë s’më duhej para tij!
-Po, unë jam i biri i Lazër Radi. Të gjitha sa u thanë këtu, unë as i besoj dhe as i mendoj! Nëse do të kishte një njeri Lazër Radi, më të cilin mund t’i fliste këto gjëra, duhej të isha unë i pari, si fëmija i madh i tij! Po ai kurrë s’i ka bërë me mua biseda të tilla, dhe kurrë s’e kam dëgjuar këtë njeri të flasë, për çka u shprehën sonte në këtë sallë! Di të them vetëm kaq: Unë dhe im vëlla jetojmë e punojmë prej vitesh në Savër! Le të dalë dikush e të na gjykojë për sjelljen dhe punën tonë! Prandaj them se pasqyra më e mirë e atij prindi që ju sot po e demaskoni pa të drejtë, jemi ne fëmijët e tij!!
-Po po gjarpëri… gjarpërinj do të pjellë! Dhe ti kujton se ne nuk e dimë këtë gjë! Ulu, ulu aty, se të morëm vesh! – bërtiti Mihal Kshilli nga tribuna
Po dridhesha i gjithi! Ia kisha dalë ta çoja deri në fund fjalinë më të vështirë të jetës sime! Salla qe tulatur dhe mpirë. Dirigjenti i orkestrës demaskuese ishte në këmbë! Disa herë i kishte bërtitur të ngrihej në këmbë, mbasi dukej se lodhja dhe mosha po e detyronte Lazrin të ulej herë mbas here! Arroganca, në kësi situatash ishte e vetmja arsye fituese!
Një dorë ishte ngritur sërish për pyetje! Ishte Rustem B. Ai që kishte ruajtur edhe një pyetje të dytë… në një rast tjetër! Kishte ardhur rasti i duhur dhe iu ridha fjala. Pyetja ishte e shkurtë, e zezë, e rëndë, provokuese. Mund ta bënte vetëm një njeri i mësuar të përdoret prej të tjerëve:
-Le të na tregojë Lazër Radi, këtu para popullit: E do apo s’e do shokun Enver?! Kaq kisha!
Lazri kishte ngrirë në këmbë përballë sallës që nisi të mërmëriste. U duk sikur po hezitonte, sikur u lëkund paksa po befas e mori veten dhe nisi!
-Unë jam emigrant kosovar! Kam ardhur në Shqipni prej genocidit serb! Sot kur populli i Kosovës asht çue në kambë për të drejtat e veta, me kërkesën Kosova Republikë dhe Enver Hoxha e ka përkrahë kët lëvizje, unë s’di ku me e vu Enver Hoxhën! E kam në maje t’kresë! – dhe e lartoi dorën sipër kokës!
Salla u çorodit, u hutua, e humbi! Ore, ça po thotë ky?! Ne i themi na thuaj e do apo s’e do?! Ky na thotë “E kam në maje t’kresë!” E ça është kjo “maje kresë” e këtij!?!
Kishte marrë fund beteja demaskuese! Petraq Sekretari e mori sërish fjalën, mbasi e tonifikoi me brohorima dashurinë për Partinë, e theksoi që: “nëse armiku na ka në grykë të pushkës, ne e kemi në grykë të topit” dhe se “gjarpërit i do shtypur koka” dhe se “fatin e Lazër Radit do ta pësonin të gjithë ata që llapin kundra Partisë sonë…!”
Nën stuhinë e brohërimave mbledhja u “dekllarua e mbyllur”, dhe populli me zukamë nisi të dalë në ajrin e freskët të vjeshtës së dytë.
Zbrita me ngut nga pjesa e sipërme e sallës ku isha, dhe iu afrova Viktimës së rradhës së Demaskimit, e mora për krahu, dhe kaluam mes sysh ku ndjehej urrejtja, edhe e atyre që na përshëndesnin me sy për atë betejë stoike.
Jashtë, ndjeva që nisën të rigonin ca pika shiu! Ashtu shtrënguar ecëm nëpër terrin e rrugicave! Problem, ishte sjellja në shtëpi me mysafirët që po na prisnin, e që të nesërmen në mëngjes, na duhej të ishim për rrugë!
-E hoqëm qafe edhe kët bela! Shkoi mirë më duket?! – e hapi bisedën Lazri ndërsa morë rrugën drejt shtëpisë – E pata shumë hall kur fole ti! Po isha i bindun!!
U pamë në sy nën dritën e shkrepses që ndezi cigaren!
-E randsishme asht që vlerën intelektuale s’ma rrëzuan dot! U detyruen t’ma pranojnë. Edhe Drejtori i Ndërmarrjes edhe Sekretari i Partisë…!! – qeshi paksa Lazri.
-Ki intelektual borgez me zëmër të zezë! – ia përsërita unë pa e lënë të mbarojë!
Qeshëm të dy… se duhej qeshur pak! S’kishim rrugë tjetër!
-Asnji fjalë në shtëpi! As nesër, s’duhet me e hapë këtë muhabet. Sikur s’ka ndodhë asgja!
-Duhet ta qetësojmë mamën! – i thashë unë.
-Sigurisht ajo e para: Po do t’i rregullojmë të tana!
Para se të mbërrinim në shtëpi na doli para vëllai i vogël. Ishte i tronditur. Kishte ardhur nga qyteti me këmishat e reja dhe kushërinjtë! E kishte marrë vesh edhe ai të keqen e asaj nate.
Sapo vumë këmbë në shtëpi, ia befi nga mbas një prej spiunave të lagjes, me sihariqin: “Ah ç’ua bëre mirë qenve…!”
-Ik or Hajo, në punë tande, se po na dalin edhe këto fjalët e tua, atje midis kinemasë, sikur i kam thanë unë! Në ke Zot, ik në punë tande! – dhe humbi duke mërmëritë nëpër terr si nji qen i rrahur.
***
Ankthi i asaj nate të 23 tetorit 1982 sikur u maskua disi. Po gjithnjë sa herë e kujtoj këtë ngjarje më vjen ndërmend “Kënga e Rexhës”. As atë natë, as të nesërmen s’foli askush për çka na ndodhi. Mbrritëm me qetësi mos me e prishë atmosferën e asaj fejese, mysafirëve te ardhur, kur si familje kishim fshikur një tragjedi! Asnjeni prej tyre s’e mori vesh të keqen e asaj nate, çka ndodhi me 23 tetor të vitit 1982.
Të nesërmen në mëngjes, karvani me 11 krushq u nis në drejtim të Gradishtës.
Binte nji shi i hollë vjeshte e nga lartësia e hekurudhës, Myzeqeja po na shfaqej disi e mpakur nën shi. Nji karvan qytetarësh, ecnin midis baltës së atyre fshatrave, me një buzëqeshje të trishtë, duke besuar se e keqja e madhe mbi shpinat e tyre, një ditë do të këputej së ntrashi…
qershor 2015 – gusht 2017
(pjesë nga libri në dorëshkrim “Savra Mon-amour”)
I gjithi ky material eshte marre nga faqja e fb. e Jozef Radit. ku te gjithe shenimet jane te datave 19-23 gusht 2017
Gjergj Jozef Kola
Wow, ç’foto Jozef…” Familja e Shenjte në Egjypt”… Ti dukesh ne foto si nji lule që ka dalë mes dy gurëve të qeshun…
Miranda Kazazi Gusatto
Të shtrëngon zemrën dhimbja që provon duke lexuar çdo fjalë në këtë episod jetë të shkurtër e tragjik… dhe të mendosh që levat apo rrotat e kësaj “karroje” të fëlliqur diktature i lëviznin e i shtynin qënie që ju ngjanin njerëzve të ashtuquajtur popull si ne, por që kurrë nuk qenë dhe do të jenë njerëz si në sepse në shpirt dhe në ndërgjegje ata kanë një ngarkesë shumë të madhe të një faji makabër…
Zeneli Edlira ..
“Ki intelektual borgez me zëmër të zezë”…
Gjithçka ndjeva në kët’ shkrim, vetëm keqardhje Jo.. Është shumë i lart Lazri për keqardhje… Duke e lexuar historinë, kam përshtypjen se; shumkush do donte të ishte pak Lazër – sfidoi gjithkënd me mënçuri e qetësi (virty i njerëzve si ai)… Shumëkush do donte të ishte pak Jozef – mbrojtës dhe miku më i mirë i t’atit… Ky shkrim ka brenda vetes mesazhin më të vyer; gjithçka ktheje në favor të vetes; duke mos e shitur veten, cilatdo qofshin rrethanat.. Është si një film, ku sheh se personazhet e tu të preferuar kanë marrë në duar – në mënyrën më të denjë – fitoren..
Lejona të ndjejmë pak krenari nga ajo e babës dhe e jotja…
Hortensia Haxhiademi Pellumbi
Po i shprehja dikujt dje të njejtën gjë dje.
Lotët e tepruara, edhe pse i kuptoj, nuk i aviten mjaft atij thelbit të tyre, e të këtyre rrëfimeve…
I mbajnë “viktima” të përjetshme ne lirinë e tyre
Dinjiteti e drita mahnit në Ta! Diçka që askush s’mundi me e prekë.
Unë kështu i lexoj këto shkrime!
Zeneli Edlira
Unë lotova; a e di ku e pse?!
Kur bab’e bir fituan betejën – lotët ishin të një gëzimi të pamatë… Ke parasysh kur i gëzohesh triumfit të dikujt, që edhe pse mund t’i kishin marrë shumë, dinjitetin s’patën fuqi t’ia mirrnin… Keqardhjen ua bëj peshqesh atyre ardhkeqsve që u iku jeta nën zgjedhë…
Xhafer Sadiku
Sa të pafajshëm e kanë pësuar kështu! Vëllanë tim e demaskuan kur ishte vetëm 15 vjeç. E njejta skenë, vetëm se ndryshonte dekori. Ishte në natyrë. Personazhet e lakenjve ngjajnë dhe turma barbare është po ajo. Lidheni, qenin- ulërinin. Ta dërgojmë atje ku kishte të atin… Gëzoheshin kur të tjerët vuanin. Ajo turmë nuk ka ndryshuar dhe nuk ndryshon kurrë.
Janë rritur me urrejtje!
Genci Dautaj
Rrënqethëse, revoltuese, ma che horrors, – do thoshte Pipo Baudo me ato eksklamacionet e veta tipike! Më kujtohet një ndodhi emocionante me Françesk Radin, kur ishim në një tur koncertesh në Skandinavi, me lidhje me figuren e babait tënd të nderuar (’93-’94). Ishim me ftesë të disa patriotëve të Kosovës në Malmoe, dhe pas mbrëmjeve na ftonin në shtëpitë e tyre, – dhe me bënte përshtypje respekti i veçantë ndaj Frankos (ishte koha kur Presidenti Rrugova kishte shpallur idene e kthimit në besimin e të parëve tanë të Pjetër Bogdanit, – dhe e shprehnin me kënaqësi këtë ide). Më bëri shumë përshtypje respekti i atyre burrave ndaj figurës së Lazër Radit, dhe pamvarësisht modestisë karakteristike të Frankos, -figura e Lazër Radit ishte skalitur thellë në ndërgjegjen jo vetëm të gjakovarëve, por edhe të gjithë atyre intelektualëve të Prishtinës. Kur po u tregonte peripecitë e familjes suaj, ne një moment ndërhyra dhe i kërkova Frankos t’u tregonte historinë e vet dhe të Festivalit të 11-të (për dy arësye; -së pari po vija re habinë e nja 2-3 vetëve që kishin ngrënë burg në ish Jugosllavi, dhe së dyti aty ishin edhe disa nipa e mbesa të moshës rinore). Nuk e harroj kurrë atë moment kur pasi mbaroi Franko muhabetin, një ish i burgosur politik (Ramadan Shala, – xhaja i Dhurata Meksit), me lot ne sy u ngrit dhe e përqafoi Frankon me këto fjalë: të faleminderit o nipi i Lazër Radit, as vëllait tim s’i kam besue çfarë m’ka thanë për vuajtjet tuaja (vete kish ngrenë burg nga Titoja prej Enverit, ndërsa vëllai i tij kish ngrenë burg po prej Enverit). Qoftë i paharruar kujtimi i babait tuaj, e ta mbani me nder emrin dhe kujtimin e të parëve tuaj patriotë e fisnikë!
Jozef Radi
Të falenderoj Genc… për kët shënim prekës… dhe që më kujtove edhe Frankon… dritë pastë… me atë natyrën e tij të qetë dhe botën e tij prej artisti…
Të falenderoj shumë Genc!
Klaudia Gargjola Shllaku Nuk ka fjal kjo tragjikomedi….Jozef…!
Erieta Koliqi Gajtani
Nuk mundem të nxjerr nji fjali dot… pasi jam aty n’at mbledhje… e s’më ka dalë mpirja akoma… jam aty pranë Lazrit të madh e dua t’i them të veshi bëju një orë babai im të lutem!
Sa bukur foli i biri… u mbusha me ngashërim… e pashë me përçmim atë tribunë dhe ata njerës të vegjël… e dola triumfuese dhe unë në krah të Lazrit e të birit…
Lumi ti Jozef Radi, kush të rriti!
Jozef Radi
Të falenderoj Eri, më emocionove mjaft me këtë shënimin tënd… Më dhembi shumë ajo që ty të ka bërë të vuash aq shumë… dhe që një ditë nuk munde të ndjeheshe krenare për gjithçka pësove në jetë…
Më dhëmbi shumë shënimi yt… Po shumë…
Lavdie Mato
Nuk kisha fuqi ta lexoja, por Ti Jozef, tregon aq bukur sa e torturova veten në mes të asaj turme të përçmuar qerrexhinjsh analfabetë dhe dola në fund! Kush e di sa më vajti tensioni!
E thotë saktë Xhafer Sadiku… Nuk ndryshojnë; janë rritur me urrejtje… dhe kështu i rritën edhe fëmijët e tyre e më tej: me zili e urrejtje!
Jozef Radi
Më vjen keq zysh Lavdia… më beso që e kam rrëfyer plot herë në rrethe njerzish të njohur… e kisha nisur ta shkruaja qëkur… para dy ditës e përfundova… Nuk do ta rrëfej më… është sikur të ishte trupe xhirimi ajo që ka mbetur në celuloid të shpirtit tim…
Vasilika Mico
Respekt per Ju zotëri. Lexon dhe të dridhet trupi. Ato familje që kanë vuajtur pa arësye të kuptojnë shumë mirë.
Klara Buda
Shumë dakort me Klaudian, një dëshmi që nxjerr në pah tragjikomedinë që jetoi Babai juaj dhe ju Jozef Radi.
Elida Buçpapaj
Ku ka komedi aty?! Aty ka vuajtje dhe dramë të cilën e ndante një fill nga tragjedia.
Nikola Prevea
E akuzonin për veprimtari armiqësore por konkretisht nuk dinin as ata vetë çfarë akuzash ti vinin. Por prapë ka shpëtuar mirë që nuk i kanë kurdisur ndonjë trillim siç ai patët bërë Dom Shtjefën Kurtit dhe e dërguan në botën tjetër.
Jozef Radi
Nëse gjatë demaskimit mund të ndodhte ndonjë situatë që i favorizonte… ata nuk kishin asnjë lloj turpi ta bënin edhe një gjë të tillë… Nikole…
Hortensia Haxhiademi Pellumbi
Shënimi më i saktë për shkrimin është po i Tij:
Njerëzit e mirë notonin/ në jargë qenjsh të tërbuar!
Eh! Jetë e rrethueme/ mes telash me gjemba,
ndër pranga/ ku dhuna, urrejtja, vdekja/ u rrinin n’pusi
gjurmëve të freskëta. – Muret e Muzgut
Kazanova Aliaj
Foto është sfidë!!
Nikos Bulmos
E vëtetë! Ndonëse kisha ikur në Mursi të sarandës atë muaj nuk ndodhesha në Savër. Po dua të them se demaskim pashë në Mursi!
Sandra Aleksandra Tasi
çna i kujtove tmerret. S’ka hall ma të madh se me pasë punë me shtazë. Të mitë i banë copë tu i gjujtë me gurë. S’ka fjalë më përshkru inatin!
Jozef Radi
Nji nga dhimbjet më të mëdha që kam ndjerë në jetë është sjellja e barbare e banorëve të Grabianit me Tefta Tasin… Nji nga gratë më intelektuale shqiptare…
Të besoj dhe të kuptoj shumë mirë Aleksandra!
Sandra Aleksandra Tasi
Jozef mu s’me del inati. Kanë dalë të bërë copë nga gurët që gjuanin, pasi i demaskuan dhe me pas e arrestuan. Por qëndrimi i saj ka qënë sfidues. Të le pa fjalë. Kjo është fotoja e arrestimit. Shife ca vështrimi ka!
Gjergj Jozef Kola
Ngjashmënia me talebanët në fshatnat afgane asht e pashmangshme; njilloj i gjuejnë zonjat e zonjushet me gurë…
Klaudia Gargjola Shllaku
Nuk ka tmerr ma të madh se sa kur injoranti gjakpirës ka pushtetin në dorë… Ai ban kërdinë për ta mbrojtë…!
Jozef Radi
Tefta Tasi është ndër figurat më të përndritura të gruas shqiptare. Nji grua e sakrifikuar në mjerimin e pafund të shkretëtirës komuniste ku mbillesh urrejtje më shumë se grurë…
Klaudia Gargjola Shllaku
Po shoh në këtë fotografi at grue që shprehka me sy e goje gjithçka… pa folë… kuptohet inteligjenca dhe karakteri i saj….! Nuk e meritojshin intelektualët e Shqipnisë t’u përbuzshin nga fundrrinat e saje… por hori të ban hor… dhe sado që mundohen me i dhanë vedit, hora se hora mbesin, psr ts ba diferencsn me intelektin…!
Avis Gjyshja
E lexova…. Do doja shumë që të ishte thjesht letërsi.
Por per fat të keq është e vërtetë.
Si intelektual e kam vuajtur personalisht thellë dhunën e injorancës “në fuqi”. Por nuk është vendi këtu të tregoj të mijat. Unë nuk jam i komplimentave por jam le te themi matematikisht i bindur për këtë, që emri i Lazër Radit dhe në tërësi i familjes tuaj i bën nderë historisë së kombit tonë hallemadh. Ndjehem i terrorizuar kur mendoj që nuk e lanë të bënte atë që mund të bënte dhe kjo ishte një humbje e pallogaritëshme dhe përgjithmonë e pazëvëndësueshme për të gjithë ne!
Jozef Radi
Mirë që nuk e lanë të bënte më të mirën që mundte… po nuk e lanë as të jetonte një ditë i qetë… Ai Mihal Këshilli nuk është fantazi, është njeri, diku në Greqi jeton… dhe angazhonte gjithë spiunët e lagjes vetëm te merreshin me Lazrin…!!!!
Të falenderoj Avis… dhe të uroj gjithçka të mirë…
Kazanova Aliaj
Sa i shkon përshtat ai emën atij Mi-halit… po ta ndash në rrokje i shkon për taman… tesh asht desident… Mi- halja..!!
Adem Belliu
O Nini të përshëndes. Shumë shumë e dhimshme.
Violanda Mehmeti
Një prezantim i këtillë na është bërë edhe neve, mua dhe të ndjerit Dilaver Shkodra, në janar 1976 në Kino Klubin e qytetit të Cërrikut… Z. Dilaver kishte thënë se si “Luli i vocërr” sot ka me qindra ne vendin tonë, ndërsa unë kisha t…Altro…
Engjell Çeka
Inteligjenca dhe guximi i Lazër Radit triumfoj mbi injorancën dhe mediokritetin e njerëzve me zemër të vogël.
Ju lumtë Jozef për këtë përshkrim
Diana Zhiti
Ah miku im Jozef Radi, të dhëmb shpirti kur kujton gjithë këto tmerre. Një daja im në Çermë që ka bërë edhe 8 vjet burg në Spaç e quajti demaskimin që iu bë si babait tuaj më të tmerrshëm se burgun. Kam parë edhe në Grabian disa të tilla. Një djalë të vogël për patate. Kur ia dhanë fjalën të Atit tha: “Nuk vdiska njeriu kur dashka!”
E të tjerë si Taset, mos o Zot, u gjuanin me gurë.
Jozef, baba juaj paska qenë burrë i mençëm.
Respekt për ju pa kufi!
Bedra Kaba
Përshëndetje Nini, një rrëfim i vërtetë dhe tepër i dhimbshëm që në memorjen time është ditur vetëm kaq e thënë nga një komuniste të nesërmen kur ktheheshim drejtë shtëpisë: “Eh ë dëgjuat dje, u demaskua filani po si s’e hodhi poshtë i biri të atin…!” Dhe sot e kësaj ditë kur e kujtoj ndjehem keq jo vetëm për Xha Lazrin, atë njeri fisnik, por edhe për atë grua që foli në atë mënyrë! Të lumtë për kurajon që pate për ta rrëfyer në detaje atë ngjarje të hidhur por që më tepër ju lartësoi si familje!
Respekte dhe qofshin të xhenetit prindët e tu të mrekullushëm!
Jozef Radi
E dashur Bedra… kisha kohë që e kisha nisur… Sepse krahas dhimbjes sigurisht nga 600 vetë në atë mbrëmë gjysma janë gjallë… Nuk është e lehtë as ta shkruaja të vërtetën… as ti përmendja nji për nji ata njerëz që folën atë natë… Ti je nga ata njerëz që ke qënë e pranishme në nji spektakël të ndyrë, ndaj një njeriu që kurrë s’u mor me askënd… Të falenderoj shumëfish që je gjithnji pozitive dhe e kurajshme për të thënë atë që ndjen brenda vetes…
Të uroj gjithçka të mirë Bedra!
Fred Backa
Sa me fat që je në anën e Galilenjve Jozef…..
Ilir Myftiu
Jozef një mbasdite vonë këtu ne coffe, një burrë i shkurtër nga Lushnja, kopje e Mihal këshillit tënd, kishte disa muaj ardhur këtu bashkim familiar me djalin. Ju larguan personat në tavolinë, mbeti vetëm dhe e pyeta më pas, – si të duket Amerika, me ç’detyrë kë qenë në Lushnje. Shumë e mirë – partia tënde së bashku me ty e luftuan e vunë përpara këtë vend sa nuk guxonte të afrohej pranë kalasë në brigjet e Adriatikut, me tregoji që kish qenë shumë vite kryetar fronti në Këmishtaj or Fiershegan (nuk e mbaj mend mirë) – i thashë ke qenë njësoj si kryetar i degës, operativët hetuesit me ty jepnin dhe merrnin informata në dëm të të tjerëve. U verdhë në fytyrë ju tha goja, u ndamë duke i thënë kujdes këtu nuk ekziton fronti demokratik, nuk shkruan dot letra. Ishte tip prototip spiuni i thekur!
Marelba Fushekati Boçi
Të lumtë dora! Po e bëj share. Kam qënë në Savër në vitin 2011.
Anila Hyka Smørgrav
E dhimbshme për terrorin psiqik që kanë përjetuar familje të tëra, tragjike për transformimin dhe çhumanizmin e shoqërisë në çdo lloj formë përfshirë dhe këtë si kjo e demaskimit publik e antikombtare për pasojat e përçarjes dhe urrejtjes që ka mbjellë thellë në breza dhe që ka për ndjerë dhe në brezat më pas.
Lumturi Lapardhaja Demiri
Emocionet në këtë shkrim nuk do t’i harroj kurrrrrrrë! Kur të botohet libri, do ta gjej një mundësi, sepse e dua patjetër Jozef Radi, të detyrohem ta gjej… për gjithçka ke përcjell në shkrimet e tua. Faleminderit për emocionet, edhe pse dhimbje që më shoqëroi gjatë… Ditë të bukur miku im, që nuk ju shterri kurrë shpirti njerezor, edhe kur mundoheshin t’ua shkrumbonin atë!!! Ati juaj, i madhi Lazër Radi, mbetet Simbol Qëndrese, kulture, njerëzor deri në madhështi!
Linda Hoxha
O Zot çfarë dhimbje për këdo që e pati kokën në morsën e së keqes, dhe nderim për dinjitetin dhe mënçurinë e tyre, mirënjohje pa fund për Jozef Radin.
Serbesina Ndreu
Falenderime juve Jozef Radi që vazhdimisht postoni fakte reale të krimeve të komunizmit. Ju lutem mos ndalni se po ringjallen në këto kohë të trazuara llumra të asaj kohe. Respekte.
Juli Gruda Pistulli
O Zot sa e dhimbshme! Kur mendon që fëmijët e nipat e mbesat e këtyne maskarejve vazhdojnë me idealin gjaksor edhe sot!
Flora Resulaj Cela
Kjo është një nga tragjikomeditë e partisë në pushtet për të mbajtur në tutele popullin, por kjo komedi ka përmasa më të mëdha sepse vë përballë një turmë ta quaj punëtore, qerrexhinj, stalliere – me një intelektual si Lazër Radi ish student në Sapienza dhe gradë Doktoraturë… për të qeshur… e për të qarë!!!! Me Ninin kam qënë shokë klasë në tetëvjeçare… dhe një scenar të një lloji tjetër unë, Nini dhe e gjithë klasa e jonë dhe disa klasa të tjera të shkollës na çuan të mbledhim pambuk afër Savrës dhe për një fjalë gojë që foli babai i Mirash Tinës, Fran Tina e arrestuan në sytë tanë 12 vjeçare babanë e Mirashit. Shkurt bënin terror psikologjik… dhe tek fëmijët e shkollës… Ndërsa me Lazrin kjo ka ndodhur vite e vite me vonë 1982!!! ku sistemi ishte në grahmat e fundit ku Lazër Radi dhe Nini dy gladiatorë fitues… të gjithë asaj Arenë!!!
Elda Filipeu
…e rëndë, e shëmtuar, mizore, e hidhur, e llahtarshme, tragjike, e frikëshme, shumë e frikëshme… më shumë… Por, prap duhet ta jetosh, ta ndjeshë në lëkurë… që të mundesh ta kuptosh!!! dhe prap është e veshtire..!!!
Jozef më dhëmbi… më dhëmbi shumë… Të përqafoj fort fort..
Ermira Xhomaqi
Ngjarje e histori që duhen treguar e ri-treguar, botuar e ri-lexuar si dëshmi e gjallë dhe e pashlyer e atyre viteve të errëta e tragjike…
Një shkrim, i cili përtej dhimbjes e padrejtësisë së jetuar, përçon aq prekshëm e vërtetësisht një kurajë e forcë të rrallë!
Urime Jozef! Shkrimet e tua ftojnë fuqishëm reflektimin e gjithkujt që i ka jetuar ose jo këto realitete në atë epokë… e për këtë gjithashtu ato kanë një vlerë të pamatë…
Laura Kylheku
E lexova me ëndje… tragjikomizëm i përkryer në shkallën sipërore!
“Ce s’thuanj ti, ta paska bërë fijesën këshilli i fshatit?!!”
Genta Sinojmeri
Ehhhh sa shumë vuajte, sa pak jemi dhe sa të aftë për t’i shkaktuar njeri -tjetrit aq shumë dhimbje.
Violeta Mancaj
Respekt për ju që i mbi jetuat këtij terrorit të egër komuniste.
Marije Sheldija
Sa bukur e shkrueme, sa i dhimshem realiteti. Respekt për familjen Radi, në veçanti për Zotin Lazër Radi.
Keti Dibra
Ngjethëse, Zef. Fatkeqësi kush i ka provu këto situata dhe ka qenë sfilitëse me i përballu. Dhe ju si familje i keni përballu me dinjitet, që nuk ka qenë dhunti e të shumtëve. Unë të uroj, që mbas këtij kalvari, të keshë gjetur qetësinë e të mos ngacmohesh me ëndrra ndjellakeqe, tashma. Përqafime.
Bujar Koçi
Shumica e shqiptarëve janë të inkriminuar…mendoj se do duhet një shekull i tërë të filtrojë këtë rracë e ortakun e krimit…
Tina Mosko
Përshendetje Jozef, duke lexuar rrëfimin tënd më kaloi e gjallë mbledhja demaskuese që i bënë babait tim 78 vjeçar. E njejta metodë, i njëjti skenar. Jam emocionuar dhe nuk i mbajta dot lotët. E kam njohur babanë tuaj, Njeri shumë fisnik.
Ju admiroj për kurajon që keni Jozef!
Jozef Radi
E dashur Tinë… edhe unë e kam njohur Gaqon… dhe kam respekt të jashtzakonshm për të ndjerin atin tuaj… Kush i ka përjetuar këto skena ka diçka të madhe të thyer brenda vetes… që nuk mjafton një jetë për ta riparuar… Sigurisht e kam përjetuar si dhimbje të madhe atë që i ndodhi atit tuaj, edhe ju bashkë… Të uroj gjithçka të mirë në jetë…
Merita Varfaj
Një histori e dhimbëshme deri ne palcë për ju që e përjetuat, e neveritëse është shumë pak të thuash për ato që e projektuan!
Del qartë qëndrimi stoik i z. Lazër! Shkrim shumë i vyer për ne të gjithë.
E dhimbshme por shumë dinjitoze dhe e mençur qëndrimi i z. Lazer dhe djalit të tij. Por mirë do ishte të jepeshin mbiemrat e plotë që të demaskoheshin mirë.
Avis Gjyshja
Komentova më lart por me duket sikur ky diskutim ka nevojë të shkojë shumë më thellë. Eshtë bërë e modës që kur flasim për të kaluarën e afërt bëjmë fajtor më së shumti vetëm një person: – Enver Hoxhën. Për shumë arsye i shmangemi një fajësimi shumë më të gjerë.
Kohë më parë shikoja një emision për holokaustin dhe midis shumë momenteve te llahtarëshme të asaj kronike ishte dhe intervista e një ekzekutuesi lituanez hebrenjsh i cili në kohën e intervistës merrej me bujqësi dhe asnjëherë nuk qe dënuar apo fajësuar për çfarë kishte bërë. Lituania ishte shteti i parë në Europë që u deklarua i pastruar nga hebrenjtë në kohën e Luftës së Dytë Botërore. (vazhdon si shkrim në sit)
Mesa duket Avis këtu askush nuk ka kurajo të merret me psikologjinë e popullit duke ja lënë faturën një individi. A thua se shqiptarët e 45 ishin nje popull i civilizuar me ekonomi e ligje të shëndosha dhe Enver Hoxha ju erdhi nga Marsi.
Poshtërsinë ky njeri e gjeti mes nesh, 500 vjet otomanizëm mbollën në këtë vend farën e dreqit. Kjo shpjegon edhe pse pas 90 ky popull vrapoi aty ku kishte shpirtin, në orient.
Jozef Radi
Avis të falenderoj shumë për këtë shënim që është sigurisht ndër më të vlefshmit e këtij shkrimi! Një analizë Avis që do ta bëj pjesë të shkrimit! Përgëzimet dhe falenderimet e mia më të sinqerta! Më dha shumë kënaqesi leximi!
Sandra Aleksandra Tasi
Krejt e drejtë çfarë thotë Avisi. Mihali me shokë u bënë me “demokratë” dhe luftarakë për të “drejtat” e munguara. Prandaj jemi këtu ku jemi. Eshtë komplekse me u fol në fb se shumë pak duan dhe kuptojnë, por shumë s’duan se s’u intereson
Republika e Shkresurinave
Kur lexova këtë, më erdh me ulëritë. Më erdh me marrë nji mitraloz e me vra nji për nji gjithë plehrat e tregimit.
Po edhe mitralozi s’i mbaron!
Vuejtja vazhdon, komunistët dhe plehrat shtohen.
Edhe sot shteti ynë funksionon njëjtë, thjeshtë komunistët quhen nëpunës administrate dhe Lazra janë nji 1milionsh që kanë mbetë n’Shqipni!
Nuk bohet ky vend, përfundimisht! Qenka i mallkuem. Me të dhimbtë shpirti prej t’keqit! Respekt për forcën e qëndrueshmërinë, mënçurinë e pjekurinë!
S’kishnjëm ç’thenjsha tjatër…
Po nuk kuptova pse i fshihni emrat e plehrave??
Apo mos t’u vijë era??!!
Nini Mano
E dhimbshme sa nuk ka më… Besoj se një skenë e tillë makabre le gjurmë të dyfishta: respekt për babanë dhe sidomos të mundesh të përballosh dhunën psikologjike që nxiste ai sistem!
Robert Martiko
Një shkrim që më bëri mjaft përshtypje, duke më kthyer pas në kohë. Kur im atë gjendej në burg për herë të dytë, edhe nënës time i bën një mbledhje të hapur në lagje. (Mua nuk më thirrën në mbledhje). Natyrisht, ajo mbajti një qendrim mjaft dinjitoz. Edhe pse e tronditur, as u lut dhe as bëri elozhe për Përbindëshin. Në anën tjetër, të mendosh se Logjika dhe gjithë Konsitucioni Shpirtëror i Lazër Radit, si i mjaft viktimave të tjera të Komunizmit, i lë turmat edhe sot e kësaj dite nën mallkimin e përhershëm të Instinkteve më kafshërore të bashkësisë apo Kopesë së tyre Primitive. Bëhet fjalë për një Mallkim jo në kuptimin fetar apo mistik, por në kuptimin se kur shpirti i njeriut mbetet i verbër, e ardhmja është Skëterrë. Matanë zemrave fisnike, të mësipërme, të cilat prek shkrimi i Jozef Radit, botës matanë nesh i bie për detyrë të ndryshojë.
Kazanova Aliaj
Përjetime të tilla ishin pjesë e jetës së familjeve dinjitoze gje që nuk mundeshin ta kishin këto zhgarravinat.. dhe përdornin të gjitha format për të depersonalizue këto individë e këto familje… por jo nuk e patën të lehtë ndaj egërsoheshin çdo herë e në shumë, por harrojnë një gjà këto mostra se ka dhe Zot… një natë të qetë Roberto!!
Robert Martiko
Të falënderoj Kazanova. Mendimet e tua si gjithmone janë shumë të vyera. Gjithashtu një natë të qetë….
Avenir Ibershimi
Lexon këto tregime të jetuara e ngel pa fjalë; kohë, sistem e shoqëri absurde; kriminale e qesharake në të njejtën kohë; ku krimineli e injoranti vendoste e “dinte” gjithçka ndërsa intelektuali e Njeriu, duhej te heshte! Por kjo heshtje transmetonte aq ndjenjë, kulturë, përbuzje, krenari e dinjitet!!!!
Fabiola Laholli
Kur nisa ta lexoj mbeta pa fjalë jo se nuk e kisha idenë se çfarë bëheshin në atë kohë por çfarë injorance që kanë përdorur në vend që të mësonin nga kjo lartësi, po e tregonin veten akoma më të ulët dhe të trashë injorantë!
Qofshin të paharruar prindët tuaj Nini dhe Luçi Radi?
Leze Dodaj
E vërtetë… e mallëngjyese po xha Lazri me juve ishit më të fortë e të nderuar se ata pleherat komunistë që kërkoshin të poshtërojnë njerzit me dinjitet.
Grigor Kokali
Gjithmonë gjeja një arsye (ose nuk shkoja në demaskimet e asaj kohe me gjithë presionin që na bënin brigadierët që të shkonim) nuk desha të merrja pjesë në ato demaskimet “tragji-komike” që bëheshin në ato kohë në Savër. Vetëm në një demaskim kam qënë prezent, në demaskimin e Vocërr Hoxhës (Dadës)… bile
kur u ngritën të duartrokisnin me sinjalin e “dirigjentit” ku edhe une duartrokita nuk mund ta duroja dot atë atmosferë hipokrite që na kishte pushtuar ne dhe të gjithë sallën… Kështu që nuk kam qënë as në demaskimin e xha Lazrit… sot jam penduar që të paktën te demaskimi i Lazër Radit duhej të isha!!!
Klara Buda
Faqja e saj Ju kisha shkruar per poezine e Radit: “Poezia e Jozef Radit dëshmon si rrallë herë lirinë e munguar në kohë tragjike. Me një frymë moderne dhe pozitive, e me dashurinë si forcë mbijetese, poezia e Radit mbetet mrekullisht e lirë nga mllefi e urrejtja. Nuk ka si të jetë ndryshe në vargjet e lirisë së pranguar, e anti-socrealizmit. Se përmendorja madhështore e diktatorit një ditë shëmbet, dhe ja tek ngrihen vargjet e të vërtetës, dhe nis e tjerret filozofia e humanes. Botuar ne Librin Kosova Mon Amour, çmimi i esese, Prishtina Book Fair 2017
Gert Brojka
Faqja e tij shumëkush kërkon me kureshtje për krimet e komunzimit tek Solzenicyn teksa format më rrënqethëse të mizorisë nuk ndodhen në Kolyma, por shumë më afër, fare pranë nesh dhe brenda qenies sonë. Një ditë nga jeta e Lazër Radit është një kryevepër e letërsisë sonë fshehur skutave qëllimisht shurdhe të një shoqërie, e cila jo vetëm nuk lexon por dhe përçmon historinë e personave të cilët me dinjitetin e tyre mundën mizorinë e diktaturës.
Avis Gjyshja
Normalisht të gjithë ne nuk besoj se i perceptojme njelloj gjërat. Dhe me siguri fantazitë e ndjeshmëritë tona janë të ndryshme. Por besoj se për të gjithe ndjehet se çfarë drame e tmerreshme ishte matane fjalisë “ Nuk vdeska njeriu kur dashka. “
..Nuk e di kush ishte ai burre që i tha këto fjalë. Me duket si një i vdekur që nuk e linin të vdiste. Një njeri familjarisht i ofenduar e i poshtëruar, i vrarë, i shtypur, i shkelur e i pështyrë si gjithë ish të internuarit e tjerë politikë të asaj kohe. Dhe i pafaj sigurisht….
Një i vdekur që e mbanin peng në botën e të gjallëve vetëm për ta torturuar akoma. Të gjitha ishin aty, të gjitha më të keqia se vdekja dhe vdekja e vetmja e mirë e ngelur nuk vinte. Pengohej diku!
Shumë herë e kemi dëgjuar thënien miliona herë të analizuar e të komentuar të princit Hamlet nga Shekspiri: “Të rrosh apo të mos rrosh, kjo është çeshtja”! Me duket si një hiç para asaj që ai burri i internuar tha: “Nuk vdeska dot njeriu kur dashka!”. Dhe të mendosh që Hamleti ishte diçka e krijuar, kurse historia e kampeve të internimit dhe e njerëzve të internuar ishte reale!