Mbi Origjinën e Shqiptarëve
Origjina e shqiptarëve ka qenë objekt i studimeve historike, gjuhësore, arkeologjike dhe gjenetike. Përmendja e parë e etnonimit Albanoi ndodhi në shekullin II pas Krishtit nga Ptolemeu, duke përshkruar një fis ilir që jetonte rreth Shqipërisë së Sotme qendrore. Vërtetimi i parë i shqiptarëve mesjetarë si grup etnik, është në shekullin XI.
Shqiptarët kanë origjinë paleo-ballkanike perëndimore. Përveç ilirëve, teoritë në lidhje me atë se cili grup specifik i lashtë paleo-ballkanik kishte marrë pjesë në origjinën e shqiptarëve variojnë midis atribuimit të thrakishtes, dakishtes ose ndonjë komponenti tjetër paleo-ballkanik, gjuha e të cilit ishte e pavërtetuar. Midis atyre studiuesve që mbështesin një origjinë ekskluzivisht ilire, ka një dallim midis atyre që propozojnë një vazhdimësi të drejtpërdrejtë nga koha ilire dhe atyre që propozojnë një migrim të një popullsie të ndryshme ilire. Megjithatë, këto propozime nuk e përjashtojnë njëra-tjetrën. Shqiptarët janë gjithashtu një nga grupet etnike të Evropës me numrin më të madh të paraardhësve të përbashkët brenda grupit të tyre etnik edhe pse ata kanë paraardhës me grupe të tjera etnike.
Shqipja është një gjuhë indo-evropiane dhe e vetmja përfaqësuese e mbijetuar e degës së saj, e cila i përket grupit paleo-ballkanik, duke pasur thelbin e saj formues në Ballkan pas migrimeve indo-evropiane në rajon. Folësit e hershëm protoshqiptarë ranë në kontakt me greqishten dorike (greqishten perëndimore) që nga shekulli i VII para Krishtit dhe me maqedonishten e lashtë gjatë shekujve 5-4 pes. Më pas ata patën kontakte edhe me Koine-në greke. Protoshqiptarët ranë në kontakt me latinishten pas pushtimit romak të Ballkanit Perëndimor në shekullin II pes, por ndikimi më i madh latin në protoshqip ndodhi gjatë viteve të para të epokës së përbashkët e tutje, kur Ballkani Perëndimor u inkorporua përfundimisht në Perandorinë Romake pas Revoltës së Madhe Ilire (6 – 9 të e.s.). Huazimet latine u morën gjatë gjithë periudhës së latinishtes së folur në Ballkanin Perëndimor, duke pasqyruar shtresa të ndryshme kronologjike dhe duke depërtuar pothuajse në të gjitha fushat semantike. Protoshqiptarët u kristianizuan nën sferën latine të ndikimit, konkretisht në shekullin IV të e.s.
Të gjitha aspektet e shoqërisë fisnore shqiptare janë drejtuar nga kodi ligjor tradicional shqiptar, i cili është me interes për studimet indo-evropiane mbasi pasqyron shumë praktika ligjore të lashtësisë së madhe që gjejnë jehonë të saktë në Indinë Vedike dhe Greqinë e Romën e lashtë. Elementet e mbijetuara parakristiane të kulturës shqiptare tregojnë se mitologjia dhe folklori shqiptar janë me origjinë pagane paleo-ballkanike.
Marrë nga Portali – Todd Pronovost
Paraprotoshqipja
Vende paraindo-evropiane gjenden në të gjithë territorin e Shqipërisë; si në Maliq, Vashtëm, Burimas, Barç, Dërsnik në rrethin e Korçës, Kamnik në Kolonjë, Kolsh në rrethin e Kukësit, Rashtan në Librazhd dhe Nezir në rrethin e Matit. Ashtu si në pjesë të tjera të Evropës, këto fise indo-evropiane migratore hynë në Ballkan dhe kontribuan në formimin e fiseve historike paleo-ballkanike, nga të cilat shqiptarët e kanë origjinën e tyre.
Popullatat e mëparshme – gjatë procesit të asimilimit nga fiset emigruese IE – kanë luajtur një rol të rëndësishëm në formimin e grupeve të ndryshme etnike të krijuara nga simbioza e tyre e gjatë. Për rrjedhojë, gjuhët IE që u zhvilluan në Gadishullin Ballkanik, përveç evolucionit të tyre natyror, janë ndikuar edhe nga idiomat e popullit të asimiluar paraindoevropian. Nga pikëpamja gjuhësore, gjuha e substratit paraindoevropiane e folur në Ballkanin jugor ka ndikuar ndoshta në paraprotoshqipen, idiomën paraardhëse të shqipes. Shkalla e këtij ndikimi gjuhësor nuk mund të përcaktohet me saktësi për shkak të pozicionit të pasigurt të shqipes midis gjuhëve paleo-ballkanike dhe vërtetimit të pakët të tyre. Megjithatë, janë propozuar disa fjalë huazimi, si shegë “shegë” dhe lëpjetë “orach”; krahaso me lápathon paragrek “raven e murgut”. Shqipja është gjithashtu e vetmja gjuhë në Ballkan që ka ruajtur elementet e sistemit numwror vigezimal – njëzet “njëzet”, dyzet “dyzet” – i cili ishte i përhapur në gjuhët paraindoevropiane të Evropës; siç është gjuha baske, e cila përdor gjerësisht numërimin vigesimal.
-Ky substrat paraindoevropian është evidentuar edhe si një nga faktorët kontribues në zakonet e shqiptarëve.
Më poshtë është shqipja në degën Paleo-Ballkanike bazuar në “The Indo-European Language Family” nga Brian D. Joseph dhe Adam Hyllested (2022).
Marrë nga Portali – Todd Pronovost