Mitologji dhe bukuri femërore tek Fishta
nga Emi Krosi
Të jesh femër, në çdo kohë është jo gjithmonë bekim ose mallkim. Nëse do të “besonim” thënien e Xhakomo Kazanova se: “Femrat e bukura janë krijuar për meshkujt që nuk kanë imagjinatë, ndërsa femrat e mençura për meshkujt e pafat”, tregon se femrat kanë një dimension kaq të madh për jetën, zhvillimin por sidomos për frymëzimim. Që nga fillesa biblike Eva, femrat kanë trashëguar dy gene: a) hijeshinë, b) amësinë. Apologjitë e milionave poetëvë, shkrimtarëve, piktorëve, kineastëve, nuk mund të mos t’i qasen një Helene, një Kleopatre, një Lolite, apo një Ema Bovari. E âmël vjen âmzâ fishtjane, kur Fishta, ka lartuar me virtyte aq fisnike femrën shqiptare, saqë, i vesh asaj shëmbëlltyrën e Virgjëreshës Mari, si barasvlerë me Shtojzavallet, Zanat, Orët etj., (në aglutinim “shtojua-zot-vallen”, shtojzorreshtat, “shtojua-zot-rrjeshta”, “ato të lumet”), jo vetëm një përmasë letraro-artistike (përkundër hijeshisë shqiptare), me bukuri mitologjike Zanash, që Çabej figurën e Zanës e lidh me Dianën romake, “kjo Diana kemi të bëjmë me një “interpretatio latina” të hyjnive epikore (vendase) pararomake”, apo edhe tek shpjegimi i Meyere-it, “tek emri ilir Thana… mund që të ruhet një shkallë e vjetër e shqipes Zana”, modeli fishtian, që “përmbysi” imazhin e femrës së nëpërkëmbur, skllave, në trajtën “Grueja asht shakull për me bajtë”, (K. 5, nyje 29, “Kanuni i Lek Dukagjinit”),” përmbysja “magjike” e imazhit femëror sjellë nga Fishta, jo vetëm larton, por fisnikëron femrën shqitare me tipare burrërore, si trimërinë, besën, fjalën dhe fenë.
a.Tringa:
Modeli i vajzës së bukur në fushën krahasimtare në letërsinë shqipe (huazim nga Cikli i Kreshnikëve, krahasuar me Tanushën e bukur tek kënga “Martesa e Halilit”).
Ardhun shtatit si breshana,/ Sýnin hýll, ballin si hana,
Dishka njethë si molla m’rrêm,/ Si ajo lulja shpërthye m’gêm:
Qi ke dalë m’ká ashtû te dera,/ Sikur bân me çilë prendvera;
Sikur bân dielli me dalë/ Nëpër aha, brej e halë:
Kaq gjâ t’mirë Zoti e ká falë! (K. 22, “Tringa”, V. 341-349), Fishta.
Por fati i saj, ishte si fati i motrës së Gjergj Elez Alisë, (motra pa emër), që bëri çdo gjë për vëllanë e saj derisa vdes në fushën e betejës, por Tringa kishte kohë që i shërbente vëllait të saj të plagosur derisa, erdhi armiku. Bukuria, bujaria dhe dlirësia e Tringës, qëndron në mos më lart se Beatriçja e Dantes, apo Helena e Trojës, fundja pleqtë trojanë e “pohuan”: A ia vlen të luftosh për këtë bukuri, nuk është vetëm beteja për femrën e bukur, por edhe beteja e njeriut me vetë fatin e tij.
Shta’n n’oborr e kryet te dera,/ Mollza e faqes krejt n’gjak lá!
Edhè dielli dheut i rá./ Gjallë por Tringa Shkjaut n’dorë s’rá! (Po aty, v. 798-882).
Deheroizmi i femrave në botën letrare, si Ana Karenina, apo Ema Bovari, apo “prostitutat” e Bodler-it, nuk ua “fsheh” feminizmin dhe femëroren, se vetë femrat janë fuqia e frymëzimit real të artit.
b. Jerina:
Në veprën “Jerina ase Mbretnesha e Luleve”, të Fishtës, (një punim për këtë, “Jerina ase mbretëresha e luleve” – një kryevepër poetike e Fishtës” nga A. N. Berisha), por në vështrimin tim modest, Jerina është një mbretëreshë që erëmon lule dhe bukuri, duke e krahasuar me Hyrinë/ Hyria (shembëllim i Shën Mërisë).
Paska synin rreze diellit./ Paska gojën lule prillit:
Paska ftyrën drandofillit:/ Paska dorën gjeth prej lilit,
(Jerina ase mbretëresha e luleve f.122),
një bukuri mbi bukuritë; një lule mbi lulet që dallon ndër gjithë shoqet e tjera. Kjo bukuri më cilësime, metafora, epitete të krijuara mjeshtërisht nga pena fishtiane, e quan Jerinën si trëndafili ose kryelulja e gjithë luleve. “Jerina vlerësohet si engjëll i zbritur në tokë. Fakti se Vasha njëson në vete bukurinë hyjnore, bukurinë e luleve dhe bukurinë njerëzore, lulet e lavdërojnë Hyjin që e krijoi atë dhe e bëri udhëheqëse të tyre dhe mbretëreshë të Shqipërisë”, A. N. Berisha.
Kqyrja synin porsi hyll!/ Kah e çil e kah e mbyllë,/ Si ajo hana nëpër pyllë, (po aty).
Zbritja në rrafshin e strukturës krahasimtare (tiparet fizike reale të femrave të Fishtës me bukuritë e Zanave), jo vetëm si stukturë kontekstuale, por edhe si perceptim bestytnor, duke e konkretizuar në forcën e vajzave me këto qenie të bukura, në dy rrfashe: a) trimëria (Tringa/ Zana), b) bukuri/ pâhi (Jerina/ Zana), ndërtimi simetrik mes krahasimit mes qenies mitike dhe vajzave shqiptare në rrafshet e cilësimit kontekstual:
Figura e Zanës, krahasimi në rrafshin e pahisë/ bukurisë, (Tringa/ Jerina):
Ardhun shtatit si breshana,/Sýnin hýll, ballin si hana, (Tringa)
Paska synin rreze diellit/ Paska gojën lule prillit/ Paska ftyrën drandofillit, (Jerina)
Figura e Zanës, në krahasim me trimërinë, (Tringa/ Silja)
Edhè dielli dheut i rá/ Gjallë por Tringa Shkjaut n’dorë s’i rá, (Tringa)
Silja: Po, shqyptare e bir shqyptari/ Fis e besë e fe t’parit/ Qi der m’sod kurr s’ka mohue!
Zana e madhe: kenke e kshtenë?/ Silja: po, katolike/ Silja: po ti kush je?/ Ora e Shqypnisë: unë jam Ora e Shqyptaris’/Silja: Po këto varza kush, thue, janë?/ Ora e Shqipnisë: Njana Orë e tjetra Zanë…/ Këto janë, moj, shtojzavallet:/ Njato t’Bukurat e Dheut, (“Shqiptarja e qytetnueme”).
Po të nisemi ne formëm horizontale, Tringa/ Jerina qëndrojnë në rrafshin e Helenës, Orestias, Beatriçes, Margaritës, por në formën vertikale nga lart-poshtë, Tringa e Fishtës, nuk krahasohet me Tringën e Mjedës, Malsoren që shet qymyr të Migjenit, apo Maria-Montin e Petro Markos.
Lartimi në mënyrë magjike, fizike me hiret e bukurisë së femrave shqiptare, Fishta është “mjeshtri” i gdhendjes së kësaj bukurie të përjetshme!
.