Në gjurmë të veprës letrare të Gëzim Ziles nga Jozef Radi

Në gjurmë të veprës letrare të Gëzim Ziles

nga Jozef Radi

(disa mendime rreth vëllimit me tregime “Çeshtje familjare”)

Gëzim Zilja prej vitesh është njeri i letrave. Shfaqjet e tij herë si pedagog, herë si politikan, herë si gazetar e herë si studiues, nuk mund të mos u mbrrinte nji ditë edhe shfaqja e tij edhe si shkrimtar i mirfilltë…
Gëzim Zilen e njihja, në versionin më të hershëm të librit të tij: “Unë e pashë kush e dogji Vlorën”, dhe jo vetëm e kisha lexuar këtë dëshmi të pashoqe të asaj kohe kur krimi u ngrit mbi shtetin, po shumë nga ngjarjet e asaj periudhe tragjike i kisha përcjellë me mjaft rrënqethje, dhe besoj se pakkujt mund t’i shlyhet nga kujtesa përjetimi atyre “ditëve të zeza” të jetuara në vetë të parë.
Kur nji mikja ime nga Vlora, më sugjeroi të lexoja nji nga botimet e fundit me tregime të Gëzim Ziles, u ndala pak me habi… por ajo me atë dinamikën e saj pozitive dhe thellësinë e të lexuarit të saj, që pakkush e ka… më nguli opinionet e saj, i shpreha dëshirën jo vetëm ta lexoja këtë libër të Gëzim Ziles, po nëse qe e mundur edhe të shkëmbenim ndonji kafe me “Profesorin”… siç e quante ajo në vazhdimësi. Dhe ajo, si gjithnji… në pak çaste, e bëri fakt të kryer, duke më dhënë jo vetëm mundësinë e leximit të librit (dhuruar asaj me autograf nga autori), po edhe kënaqësinë se kët vepër, në takimin më të  afërt me profesor Gëzimin, ditët që do pasonin edhe do ta diskutonim.
Pra, do të kisha mundësi të flisnim “tetè a tetè”… edhe për pasionin letrar të Profesor Gëzimit…
Dhe vërtet, mbas disa ditësh shkëmbyem kënaqësinë e përbashkët të njohjes, po edhe opinione për letërsinë, për kohën e përbashkët të jetuar, për mjaft nga ngjarjet dhe personazhet nyje, për libra të tij të lexuar dikur, po të ripunuar e të riplotësuar me dokumente e me fakte të reja…
Gëzim Zilja është natyrë e shtruar, njeri që ta bën të bukur kënaqësinë e bisedës dhe koha me të të shkërmoqet si rëra ndër gishta… E ndërsa ti përpiqesh t’i rrëfesh opinionet e tua për leximet, ai të dëgjon me vëmendje dhe ta pranon me shumë dashamirësi opinionin edhe kur ai është pak i vrazhdë… dhe kështu ajo bisedë e këndshme mund të ishte edhe më e plotë nëse angazhimet e tij nuk do ta ndërprisnin atë, për t’u vazhduar nji herë tjetër po ashtu kënaqshëm për secilin prej nesh…

***
Botimi i librit me tregime “Çështje familjare” daton diku e pesë vite të shkuara, e megjithatë jehona e paktë në media, nuk mund t’i zvogëlojë aspak vlerat e tij… (si duket mediet tona, tejet të shqetësuara kotësie, s’mund të merren me libra kësisoji…!)
Libri në fjalë, i ngjan aq shumë nji itinerari piktoresk nëpër kohë, njerëz dhe vende… i shkruar me nji gjuhë të rrjedhshme, shpesh në përshtatje edhe me zonat dialektale ku zhvillohen ngjarjet, çka e bën atë edhe më të dashur për lexuesin. Faqe mbas faqe, tregim mbas tregimi, ti udhëton nëpër kohra dhe personazhe të skalitur bukur, e ku shpesh autori duke shfrytëzuar traditën e këngëve të jugut apo të veriut, përmes kulmimeve emocionale të shtyra nga brezi në brez, ka gjetur edhe frymën e tregimeve te tij.
Në shtatë tregimet e këtij libri, ndjehet se autori ka nji trazim të thellë për traditat dhe historinë e vendit të vet, se ai ka gdhendur mjaft personazhe dhe ngjarje të ngulitura thellë në kujtesën kolektive, e ku përmes shpirtit të këngëve ka arritur të zbërthejë ngjarje dhe personazhe dramatike, dhe t’i risjellë ato të gjalla… Kështu ndodh me tregimet Katerina, Dasma e Nase Labit, Marta, Kaçakët apo Fat i Paracaktuar, ku autori, ngjarjeve të kënduara me aq pathos e dhimbje në popull. u ka dhënë nji veshje të vërtetë letrare, u ka hyrë mjaft dinjitetshëm botës së personazheve dhe kohës që ata u përkasin… Shpesh leximi i këtyre tregimeve është tronditës, bile mund të thoja se është njëri më tronditës së tjetri. Gjithkund janë dramat e mëdha shqiptare që shpesh kanë çuar edhe në tragjedi të mëdha, si fjala vjen Dasma e Nase Labit, Marta apo Fat i Paracaktuar. Mund të them se autori është ndodhur para nji vështërsie jo të pakët, para fuqisë së përcjellë përmes këngës, ai merr guxim t’i futet me letrarizimin e dramës, dhe pikërisht për këtë, mendoj se Gëzim Zilja këtij synimi ia ka mbrritur me mjaft sukses. Pa e stërholluar ngjarjen apo personazhin ai ia ka mbrritur aq bukur sublimitetin letrar, sa të bën pjesë të çdo tregimi me atë racionalitetin karakteristik, apo me mosteprinë e detajeve, përtej asaj çka përjetohet në kujtesën kolektive të këngëve nga e ka marrë shtysën edhe pjesa më e madhe e tregimeve të tij. Dhe kjo përbën nji meritë të veçantë veçantë të autorit, në trajtimin e temave historike.
E megjithatë autori Zilja, nuk i braktis as temat bashkohore, siç ndodh edhe dy tregime të tij, njëri prej të cilëve ka edhe titullin e librit. sigurisht edhe ato janë dy drama tragjike të trajtuara ngjeshur, me konceptin e tregimit; e para “Armiq për Vdekje” merret me pasojat e luftës së egër të klasave, ku e keqja e urrejtjes dhe indoktrinimit ideollogjik, nuk mundet as ta konceptojë as ta pranojë sensin e lirisë, dhe mbas asaj dhune të gjatë, ushtruar prej gati nji jete ndaj “armikut të klasës”, sërish “njeriu i pushtetit”, edhe në kushtet e rrëzimit të diktaturës, s’arrin e s’dëshiron ta pranojë idenë e barazinë, veçse duke u shtyrë në krimin e shëmtuar të vrasjes së kundërshtarit të dikurshëm… Autori, tregimin në fjalë e mbyll në çastin e vrasjes dhe prishjes së dasmës, si për të dëshmuar se e keqja dhe krimi ndër ne, ende vazhdon të mbetet nën forcën e dhunës ekstreme… Kurse tregimi “Çështje familjare” që mban edhe peshen e krejt vëllimit, jep dramën e familjes shqiptare, e cila në kushtet e mërgimit dhe çorodisë ekonomike, humb jo vetëm lidhjet shpirtërore të gjakut, po edhe ndjenjat sublime ndaj atdheut, duke u shëndrruar kështu nga nji konflikt i thjeshtë familjar në një përplasje të frikshme shoqërore…
Ajo çka mund të theksohet për veprën narrative të Gëzim Ziles është përpjekja e tij për t’u futur sa më në thellësi të psikologjisë së personazheve dhe ngjarjeve, duke mos mbajtur qëndrime ndaj ndodhive, por duke shpalosur qetësisht ngjarjet me nji ngjyrosje të tillë artistike dhe psikologjike, duke ta bërë leximin jo vetëm të këndshëm, po edhe mjaft reflektues e pasurues në gjithë elementet e përdorur, e duke kërkuar nji komunikim sa më të thelle me lexuesin, po edhe me vetë letërsinë e periudhës postdiktaturë…
korrik-shtator 2016

Vepra të autorit Gëzim Zilja

-Unë e pashë kush e dogji Vlorën: 168 dite Kryetar Bashkie – Gëzim Zilja
-Vrasës dhe shpëtimtarë – Gëzim Zilja
-Çështje familjare – tregime – Gëzim Zilja
-Drejt Perëndimit publicistike – Gëzim Zilja
-Skaner 1997 – Gëzim Zilja
-Çështja çame, mision i (pa)mundur 1990-2014 – publiçistikë – Gëzim Zilja
-Ismaili: një histori shqiptare – Gëzim Zilja

Dasma e Nase  Labit

tregim nga Gëzim Zilja

(shkëputur nga Vëllimi me tregime “Çeshtje familjare”)

Në të gjitha tregimet e përfshira në këtë libër,
njeriu është viktimë e historisë;
por ndërkaq këtu qëndron edhe paradoksi i këtyre tregimeve,
sepse vetë njerzit e bëjnë historinë, janë protagonist dhe viktima njëherësh.
Ky paradoks qëndron si nyje e pazgjidhur që e shtyn lexuesin,
ndërsa shfleton tregimet e këtij libri, ta motërzojë secilin tregim
me një histori tjetër të ndodhur diku gjetiu, si dhe me përvojat individuale,
duke sjellë në ngasje një reflektim të shumëfishtë e të thellë
për shqetësimet dhe dilemat që struken të përgjumura brenda qënies tonë.
Letërsia e mirë nuk mund të bëj më shumë për njeriun.
Lazër Stani (kopertina e pasme)

Thoshnin që vajzë aq e bukur nuk ishte parë në shtatë fshatrat e Bregut të Detit.
E kalonte pragun e shtëpisë veç kur shkonte me shoqet për shkarpa në mal ose për të mbushur ujë te kroi i fshatit. Nami për bukurinë dhe sjelljen e saj e kishte kapërxyer me kohë gjithë bregdetin dhe kishte mbërritur deri në malet dhe skërkat e labërisë së thellë, në Mesaplik. Sa kishte mbushur 16 vjeç, moshë, kur vajzat janë gati të lënë derën e babës dhe të shkojnë në atë të burrit. Kishin ardhur lajmës gjithandej madje edhe nga Janina, por i ati, Kola, burrë i sertë dhe fjalëpakë, i kishte kthyer të gjithë mbrapsht me fjalët:
-Nuk kam vajzë për të martuar unë. E kam të vogël. Pa të rritet njëherë e pastaj të shohim.
E vërteta në fakt ishte krejt ndryshe. Nuk i mbushej mendja kollaj Kolë Spiros. Nuk mund ta jepte dokudo “dritën e sirit”, Fotinën. E donte djalin të bukur si e bija, domosdo trim me emër, por edhe nga fis i sojmë e me mall e gjë. Priste i qetë rastin më të mirë sepse ishte i bindur që do t’i vinte.
Nasja, ishte një djalë, lerë e rritur në Malet e Labërisë. Trim dhe hokatar i madh, djalë për kokën e djalit. I vinte ndoresh për çdo gjë. Dinte të milte dhitë e delet, të therrte e rripte një qengj për dhjetë minuta. Nishanxhi dhe sherrxhi i lindur. Kurrë nuk e hiqte nga brezi koburen e larë në ar dhe kamën e madhe me dorezë sërmaje, dhuratë nga gjyshi i babës, që e kishte plaçkë lufte nga nizamllëku në Jemen. Në gjithë krahinën e Labërisë gëlonte hajdutëria, por tufave të Imerajve nuk guxonin t’u afroheshin. E kishin provuar një herë, por pushka e Nases, kishte krisur sa hap e mbyll sytë. I kishte ndjekur këmba-këmbës hajdutët, megjithëse ai ishte një e ata shtatë. Ishte i madhi ndër tre djemtë e Dule Imerit. Vakti për t’u martuar i kishte ardhur se të njëzetat i kishte kaluar, por mendja nuk i mbushej. Shumë herë ishin përpjekur dajot e xhaxhallarët e shumtë për t’i zënë nuse, po ku kapej Naseja. Një ditë dëgjoi edhe ai për Fotinën nga Bregu i Detit. Ç’nuk thoshnin njerëzia për bukurinë e saj. Këngë në gjallje i kishin ngritur:
Mu te porta te ulliri/ Del Fotina si illi/ Fotinë moj kapetane/ Të ka bërë mëma nishane/ Si hinde që rri në male/ Qafëgjatë si sorkadhe/ Qafëgjatë si bodile/ Të tundet mesi si qime/ Mu si flakë vetëtime.
Megjithëse vajzën nuk e kishte parë kurrë me sy, nga gjithë ato që dëgjoi vendosi: Ajo vajzë mali e rritur në breg të detit, nën hijen e ullinjve dhe aromës së luleve të limonit, portokalleve e qitrove është fati im. Por edhe derë e protoderë ishte ajo e Spirove.
Nuk u mendua shumë Nasja, megjithëse e dinte mirë që bregasit nuk i jepnin vajzat në krahinat e thella të Labërisë. Ku e ku Bregu i Detit me skërkat e malet e Labërisë! Megjithatë, një natë ashtu gjysëm i druajtur e nën zë e tha merakun që e kishte zënë me Fotinën: I kërkoi të atit të dërgonte lajmës te Kolë Spirua dhe t’i kërkonte dorën e së bijës, për djalin e vet, Nasen.
Dule Imeri, burrë i njohur në të gjithë Labërinë e Bregun e Detit, me shokë, mallë e gjë, nuk iu përgjigj menjëherë të birit. E shoqja, Gjylua, u gëzua pa masë, por ndenji pa lëvizuar atje ku ishte dhe nuk u ndje. Nuk ia mbante të shprehej para zotshtëpisë, pa qejfi ia kish të merrte nuse për djalin e sidomos bregase. Ishin të bukura, të shkathta e punëtore. Po dhe ajo jo për t’u mburrur, kishte pjellë e rritur deli djalë, sorkadh e kaluar sorkadhit. Priti, ashtu si kishte bërë tërë jetën, të fliste më parë i shoqi.
Dulja, drodhi një cigare të trashë sa gishti, kapi me mashën një thëngjill dhe e ndezi.
-Po mirë o bir, po nga të lindi ty kjo mëndje? Ti nga Bregu i Detit, nuk ke dalë ndonjëherë e ma merr mëndja nuk e ke parë as Fotinën.
-Nuk e kam parë o babë, por më kanë thënë njerëzia që venë e vinë. Pastaj i kanë ngritur edhe këngë, aq e bukur është.
-Po ti e do për të bukur, apo për shtëpi e fëmijë? – e ngacmoi Dulja, të birin.
-Ngaqë është edhe e bukur, – pohoi djali i skuqur deri në majat e veshëve.
-Dre, dre! – bëri Dulja duke kruar kokën. -E dashke të bukur nusen zotrote ë?
-Po bab, po! – pohoi djali gjithë sinqeritet.
-Mirë, mirë, shko tani pa do t’a shikojmë edhe punën e nuses tënde, – e mbylli bisedën me të birin, i ati.
Në të vërtetë i erdhi mirë që i biri megjithësi i ri, kishte goditur në shenjë. Qoftë fisi, se ai ishte i pari që vlente në këto raste, qoftë i ati vajzës nuk kishin të sharë. E kush nuk i njihte Spirot e Bregut të Detit? Fis i madh ishin, me prona e toka shumë, por edhe shqiptarë të vërtetë. Sa herë e kishte lipsur puna ashtu si dhe fisi i Imerajve i kishin nisur djemtë në luftë kundër turkut e grekut, kur këta kishin guxuar të shkelnin në tokat e tyre.
-Nuk ke çfarë mendon a derëzi, sikur do të nisësh luftën me turkun a grekun! Nashtinë nis lajmësin e të bënet qo punë! – guxoi e i prishi mendimet e shoqja.
-Ik a derëzezë, fshi oborrin, bëj drekën, e shiko pulat a kanë bërë ndonjë koqeve, se nuk janë punë për ty këto, – ia ktheu pa lëvizur kokën, Dulja. Edhe mëndjen e gruas kishte mangët. Pastaj po të hynin gratë në këto punë, ters do të vente prandaj dhe u inatos. E shoqja nuk u ndje më.
Thirri të nesërmen vëllezërit e vet dhe e diskutoi gjerë e gjatë. Ranë dakord të çonin lajmës te Kol Spirua, por kërkesa derisa të vinte përgjigja, duhej të mbahej e fshehtë.
Edhe lajmësi duhet të ishte burrë i fisëm e jo ndonjë kosënkëputur, të mos e kishte për herë të parë dhe t’i shkonte fjala. E gjetën edhe atë dhe e nisën një ditë të diel. Thoshnin që e kishte dorën e mbarë dhe asnjëherë nuk e kishin kthyer pa ia dhënë llafin.
Kola e dëgjoi lajmësin pa thënë asnjë fjalë dhe pa i lëvizur asnjë muskul i fytyrës. Në të vërtetë ai e njihte mirë fisin e djalit dhe ishin ashtu si i dëshironte, të besës, e të gishtit. Por edhe ekonominë nuk e kishin keq: dhën, dhi e stane plot. Kishin pak tokë arë se vend malor ishte, po punë e madhe!
Zenelit, se kështu e quanin lajmësin, iu krijua përshtypja se ai, do t’a kthente duarbosh.
Burrë i rreptë dhe fare pa fjalë ky Kol Spirua, i heshtur si një kërcu. U gjend  ngushtë Zeneli si rrallëherë dhe ndjeu që po dërsinte.
-Zot na ruaj! – mendoi për një çast – Flet a nuk flet fare ky lloj njeriu! Po sikur të më përcjellë laneti, pa më dhënë fjalën? Mos vallë nuk kishte folur si duhet dhe nuk kishte nxjerrë në pah pasuritë, cilësitë e fisit të Imerajve, të djalit dhe vetë krahinës?
-Hiqu dreq! – tha për të larguar mendimin e keq që i lindi papritur. Ndërruan përsëri cigare se kafen e mirseardhjes e kishin pirë me kohë. Befas Kola, ngriti kokën dhe foli çuditërisht me një zë të butë: – Grua, po ç’u bëre moj e uruar? Po na ka ardhur mysafir, moj? Si na le kështu me një kafe?
Sa mbaroi fjalën, e shoqja u shfaq sakaq me një sini të madhe në duar. Shtroi djathë, ullinjë, qepë, disa kokrra vezë të ziera dhe një shishe me raki të pastër si qelibari. Zenelit, i shkriu gjaku, megjithatë po priste gjithë sy e veshë përgjigjen. Po kur e zonja e shtëpisë pruri edhe një zog pule të skuqur, Zeneli, u qetësua plotësisht. Zuri vend mirë atje te oxhaku dhe po priste të fliste i pari zotshtëpia.
-Gëzuar o Zenel dhe mirëseardhe! – përplasi gotën e rakisë, Kola. – Prishur mos qoftë! Çoju fjalë Imerajve, se i pres të më vinë siç e do zakoni, për të më kërkuar dorën e vajzës.
Aq donte Zeneli, se të tjerat pastaj për lidhje krushqie e këmbim nishanesh e dinin vetë të zotët e punës, Imerajt dhe Spirot. Mori frymë thellë, u krekos mbi shiltetë e buta, rrëkëlleu një gotë plot me raki, këputi një copë mish të bardhë nga zogu i skuqur dhe filloi ta përtypte plot kënaqësi. Misioni i tij kishte mbaruar me sukses të plotë! Edhe këtë herë doli faqebardhë! Kishte ende një merak: meqë erdhi donte ta shikonte Fotinën, nëse ishte e bukur sa thuhej! Spirua, e kuptoi sepse Zeneli, po e vërtiste kokën sa andej këndej sikur diç kërkonte.
-Zenel vëllai, mos i vërtit sytë sa andej-këndej si ato pulat budallaqe. Puna jote mbaron këtu. Fotina po qe e thënë që krushqia të lidhet, do të dalë ta shohin njerëzit, kur është për të dalë dhe si është për të dalë.
E fjeti mëndjen Zeneli dhe i hyri nga e para mezes dhe rakisë. Pasi mbaruan drekën, zotshtëpia e përcolli  deri te rruga e fshatit.
-Falëmeshëndet Dule Imerit dhe i  thuaj që e pres!
-Na qoftë e hajrit dhe me bereqet! – u përgjegj lajmësi. I hipi kalit dhe fluturoi. E kishte hak një dhuratë dhe qejfi ia donte për një palë opinga me lëkurë viçi. Do i dërgonte llaf me marifet gruas së Dules, Gjylos, që dhuratën e taksur sipas zakonit t’ia  blinin opinga me lëkurë viçi. Ndoshta  nuk e mbanin dorën për aq shpenzim.
Pas një dite rrugë ra në konakët e Imerajve. Një zot e di si, por lajmi mori dhenë që Fotina e bukur nga Bregu i Detit, do të shkonte nuse në Imerajt e Labërisë. U mblodhën njerëzit e Nases dhe vendosën të çojnë dajot dhe xhaxhallarët te Kolë Spirua. Epo do të zinin nuse për nipin dhe sipas zakonit do të çonin dhurata për të dhe të afërmit e saj. Dhuratat për fejesën duhet të ishin në lartësinë e kamjes dhe të fisit. Gjithë java shkoi me muhabetet se kush do të shkonte krushk, çfarë dhuratash do të çonin, ku do të blinin vathët, varëset e gushës, e byzylykët e dorës, domosdo të gjitha ar safi. Pa duhej shkuar në kasaba për veshje e rroba të reja. Po disa mallra duheshin porositur deri në Stamboll, se burrat e Imerajve atje i porosisnin florinjtë për gratë e tyre. Gjylua vente e vinte nëpër shtëpi dhe këndonte:
Fotina si bijë valiu/ Si pisqollë kujunxhiu/ Kujunxhi të kam vëlla/ Më pre një palë toka/ Të mira të bukura/ Të lyera me boja’/ të shkruara anësë/  me kalem të gramësë.
Kënga ishte shumë e vjetër dhe bëhej fjalë për një vajzë nga krahina e tyre, por Gjylua, kishte ndërruar emrin e vajzës së këngës me atë të Fotinës. Se nga e kishte mësuar këngën vetëm ajo e dinte. Kur Nasja e pyeti se kur do të shkonin për nishanet, ajo iu përgjigj butë: – Bëj pak durim, e na ler rehat tani bir i nënës, se janë gjithë ato përgatitje për t’u bërë. Nuk do të vemi te krushku vetëm për thela e me duar në xhepa. Do të vemë veshur e ngjeshur e me dhurata. Duro pak more bir, se të do nëna shumë!
Po Nasja ishte i ri dhe i vlonte gjaku. Nuk duronte dot sa të bëheshin gati njerëzit e vet. Ohuuu, edhe një muaj e dy mund të vononin babai, nëna e gjithë fisi. U la kopetë amanet dy vëllezërve më të vegjël,  ngjeshi kobure e kamë në brez, pushkën në sup, gunën e dhirtë krahëve dhe i hipi kalit. Mori dy shokë, të bukur si drita dhe trima si veten.
-Do shkoj të shoh Fotinën, nëno, – i tha së ëmës. – Ta shoh është aq e bukur sa thonë apo… Babës mos i thuaj gjë, se më qorton e nuk më lë.
-Po nuk është mirë, o bir! Nuk mund të shkosh te Kol Spirua, pa shkuar fisi më parë e pa këmbyer nishanet. Kjo nuk ka bërë kurrë vaki. Të keqen nëna se të kam bashin e djemve, mos e turpëro tët atë!
-Mos ki merak moj mëmë! Do të shkoj e do të rri larg. Ta shoh tek kalon me shoqet për shkarpa a në burim për ujë. As i afrohem, as fjalë do t’i hedh. Fati im tani është shkruar.
Nuk ishte dakord e ëma, por sekretin e ruajti. Djali ndërkohë kishte dalë jashtë në oborr, ku e prisnin shokët e vet. Në darkë vonë bujtën te hani i fshatit. Hëngrën e pinë atë që u dhanë e ranë të flenë. Në mëngjes hanxhiu i sajdisi me kafe e raki.
-Nga iu kemi o djem? – nuk iu durua pa i pyetur.
-Nga Lumi i Vlorës. Nase më quajnë. Jam djali i Dule Imerit, – u përgjigj jo pa krenari. Dy shokët dhanë emrat e tyre.
-E njoh tët atë edhe xhaxhallarët e tu. Po ç’ne në këto anë? – vazhdoi i ngeshëm hanxhiu, duke iu drejtuar Nases.
-Kam ardhur të shoh nusen time, kur të kalojë këndej.
-E kë ke zënë nuse ti këtu, o djalë? – e pyeti hanxhiu, jo pa habi.
-Fotinën e Kol Spiros, – u përgjegj, serbes djali i ri.
Një tavolinë më tutje ndiqte bisedën pa folur një mesoburrë, i veshur me tirqe, me një fytyrë të thatë, me ca mustaqe të holla, e mbi kokë festen e zezë si të gjithë bregasit. Në brez i shkëlqenin kama dhe koburja. Sa mbaroi fjalën Nasja, ia priti me një zë të rëndë si bubullimë:
-Fotina, ka babë e mëmë o djalë, e nuk është bonjake. Nuk më ka ardhur njeri nga fisi juaj të më kërkoi vajzën mua dhe llaf nuk kam dhënë.
Fjalët “nga fisi juaj” i theksoi fort. Burri qëlloi të ishte vetë i ati i Fotinës. Nuk i erdhi mirë që po zihej në gojë emri i vajzës së tij. Ç’ishte ky birbo, ky fodull, që vinte në pikë të sabahut dhe fliste se do të merrte për nuse të bijën, kur llafi nuk ishte dhënë ende? Me të vërtetë kishte ardhur lajmësi, por vetëm ishte hapur rruga për t’u fjalosur. I dinte njerëz serioz e të zakonit Imerajt, po ja ç’po na dilte!
-Sa vijnë e kërkojnë vajzën o djalë, po një do t’a marrë, e  këto punë bëhen siç duhet, bëhen me sirà. Nuk kam vajzë për ty unë. Ik në punën tënde e lere me kaq.
Djali u prek në sedër dhe u përgjegj, pa u menduar fort:
-Po dhe unë sipas zakonit kam bërë. I ke dhënë fjalën lajmësit. Shpejt do të vijnë njerëzit e mi për të kërkuar dorën e Fotinës e të ndërrojnë nishanet. Unë jam Nase Labi, i biri…
Por Kola, kishte marrë zjarr e nuk e la të vazhdonte më tej. Fytyra iu nxi si qafa e Llogorait në Shëndre. U ngrit në këmbë, iu afrua djalit, e pa në sy, sikur do e përpinte dhe iu hakërrua:
-Lajmësit i kam thënë se i pres Imerajt, po llaf për vajzën nuk kam dhënë. Prandaj secili në punë te vet. Nuk i zë krushqitë në pazar unë, por në shtëpi.
-Ke dhënë llafin dhe unë Fotinën do ta marr se s’bën! – ngriti zërin djali.
-A ha, kështu e dashke ti me se s’bën? E ditke zakonin ti që flet ende pa lerë dielli, lart e poshtë për time bijë? Thuaj tyt eti të mos marrë mundimin e të dërgojë njerëz te unë, se nuk i pres! – vendosi i  ngritur në këmbë.
Sa mbaroi së foluri, u drejtua nga dera për t’u larguar. Djali tashmë i ngritur në këmbë, i zuri rrugën:
-Mos e ha llafin! – donte t’i thoshte, por Kola vuri dorën në brez, nxorri koburen dhe ulëriti si i çmendur:
-Hap rrugën se t’i hodh trutë në erë more zabërhan sokaqesh!
Nasja u bë limon. Bëri të nxirrte koburen e vet, por ndërkaq fshatarët me gjithë hanxhiun kapën Kolën dhe shokët atë vetë dhe i larguan. Në vesh i oshëtinin  ende fjalët: Nuk kam vajzë për ty unë.
-Do ta shohim atë punë, do ta shohim, – mërmëriti Nasja, nëpër dhëmbë sikur t’i jepte përgjigje më shumë vetes se dikujt tjetër. U larguan secili në punën e vet.
Kola arriti në shtëpi shi e furtunë, hapi derën e oborrit, e qëlloi fort me shqelm dhe bërtiti: – Ka njeri në këtë shtëpi apo e ka marrë rrokullima çdo gjë këtu?
E shoqja dhe e bija, i dualën menjëherë përpara pa kuptuar pse ai u kthye aq i nxehur dhe aq shpejt në shtëpi, gjë e rrallë kjo.
-Oj, do nuse me pahir i biri i botës. Dëgjove more Zenel Llafazani, që nuk theve të dyja këmbët por erdhe e më gjete në shtëpi. Ah more! – nuk qetësohej dot ai njeri, tashmë i ulur mbi divanin e vetëm të shtëpisë…
-Çfarë të ka ndodhur, po thuaje more burrë se na i bëre gjakun ujë? – ia priti e shqetësuar e shoqja, duke i hequr opingat.
-Sytë që të plasin ty dhe mua bashkë. Do të m’i heqësh ato opinga, apo do të rrish gjithë ditën këtu nën këmbët e mia.
Marika, që e njihte mirë të shoqin, nuk e zgjati më tutje. Mori opingat dhe i çoi te pragu i derës. Fotina, e ngrirë rrinte qiri më këmbë.
-Dhe dëgjo këtu ti Fotinë, por dëgjomë mirë! – iu drejtua së bijës me emër – Po të pashë të dalësh më nga shtëpia, more majën e gishtit të nxjerrësh, do ta këpus kokën si të zogut! More vesh? – ngriti zërin, kur pa se e bija nuk po fliste.
-Po babë, si urdhëron babë! – u përgjigj vajza pa kuptuar fare përse bëhej fjalë.
Dy ditë nuk doli fare nga shtëpia, Kolë Spirua. Të tretën doli si zakonisht te klubi i fshatit.
-Jepe Kolë, vajzën, jepe se i ke dhënë llafin dhe djalin kot e ngave, se ishte në punë të vet. As në shtëpi të erdhi, as vajzën ta ngau. Derisa i the lajmësit të vijnë e ta kërkojnë kjo punë quhet e mbaruar, – e këshilluan disa nga miqtë e tij bashkëfshatarë me të cilët pinte ndonjë gotë apo luante letra. Po ku flitej me Kolë Spiron? I kishte hipur kalit së prapthi dhe nuk hiqte dorë nga e tija.
-Shikoni punët tuaja ju, se të mijat i di vetë unë. Nuk kam vajzë për t’a degdisur nuse në malet e Labërisë, tek ata që merren vetëm me bagëti dhe kanë harruar nder e zakone. Nuk e çoj dëm unë vajzën time.
-Jepe vajzën Kolë e mos i sha kot Imerajt, se janë delì fis, për krushqi e për çdo gjë, – e ngisnin muhabetin miqtë.
-More flori nuk pjellin? Nuk kanë ç’më duhen mua fodullët e Labërisë, – e zbuti tonin Kola, por duke e quajtur çështjen e mbyllur.
Në të vërtetë megjithëse krushqitë nuk i kishin të shpeshta, fshatrat e Labërisë me ato të Bregut të Detit, jepnin e merrnin në shekuj. Njëra palë prodhonte bulmet, lesh, e gjë të gjallë, tjetra vaj ulliri, agrume e  ullinj dhe i këmbenin. Po më të gjezdisur ishin ata të Bregut. Shkonin edhe në Janinë, edhe në ishujt e Greqisë, për të shitur e blerë, kurse ata të Labërisë, rrallë binin në qytet, një a dy herë në vit, për të blerë ushqime, vajguri, kripë, copa për gratë, enë guzhine  e ndonjë gjë tjetër. Gjithsesi kontaktet më të shpeshta fshatrat i kishin me njëri-tjetrin. U duk se çështja u mbyll me aq. Afrimi i vjeshtës dhe punët e shumta të stinës bën që muhabeti i Fotinës të harrohej dalëngadalë.
Po ndryshe qëndronin punët atje mes  maleve, ku dëbora në majat e tyre fillon e shkrin aty nga fillimi i prillit. Djali, pas sherrit me Kol Spiron, mbërriti në shtëpi aty ndaj të ngrysur dhe as hëngri e as foli. Shokët i porositi të mos hapnin gojë për atë që ndodhi. E ëma që e kishte ruajtur sekretin dhe nuk i kishte treguar të shoqit, ku kishte shkuar i biri, e pyeti mënjanë:
-Po pse më rri helmuar, more djalë? Nuk të pëlqeu kocja, a më je ngatërruar me njeri?
I biri nuk u përgjigj. – Ka ngjarë më të atin, – mendoi Gjylua. – Edhe ai ditëzi, kur ka ndonjë hall rri me ditë pa folur.
Të nesërmen porositi t’ëmën t’i bënte gati ndërresat dhe ndonjë gjë tjetër që i duhej.
-Do të shkoj në stan, – i tha. –  Do të rrij ca kohë andej. Mos më prisni deri sa të çelë gjethi i ri.
I dogji nënës! – Çoç m’i ka ngjarë, a çoç m’i kanë bërë djalit andej ata të Bregut, – tha me vete.
-Jo, nuk të lë të ikësh pa më treguar ç’të ka ngjarë. Të ka dritë syri mëma. Ku do më shkosh kështu i mërzitur dhe i zëmëruar e mua të më lësh në merak?
Iu dhimbs e ëma. Gjithë jetën duke shërbyer. Ngrihej me natë, milte bagëtitë, ziente qumështin, nxirrte pulat, fshinte, lante, rregullonte, shtronte mëngjesin, gatuante drekën, priste e përcillte miqtë e kushërinjtë e shumtë të Imerajve, pa harruar të milte bagëtinë në darkë. Dhe kur të gjithë binin të flinin ajo fillonte dybekun. Katër dybekë në natë, se bagëti kishin plot. Nasja nuk mbante mend qysh fëmijë t’a kishte zënë gjumi pa ritmin e përnatshëm të rrahjes së dybekut. Edhe këtë herë që do të gëzonte e do të merrte nuse, e ndoshta do të lehtësohej nga punët e shumta, dreqi e di si u rrokullisën ngjarjet aq keq. A po nuk e kishte me qejf e shkreta! Ishte hera e parë që e kishte dëgjuar të këndonte nëpër shtëpi. Këndonte gjithë dashuri, atë këngën e Fotinës, që do t’a merrte nuse…
I tha shkurt se ç’kishte ngjarë atje në fshat dhe zënkën me Kol Spiron. E ëma mbeti e shtangur, po pastaj menjëherë e mori veten: – Hë se e ndreq yt atë atë punë. Po edhe po nuk e ndreqi ka vajza plot se nuk është vetëm Fotina, në këtë dynja, – donte të qetësonte veten dhe të birin.
Mirë nuk i erdhi, por ama djali i dhimsej, atë kishte të parin. Por deri sa punët kishin arritur aty ku i tregoi i biri, nuk mund të rrinte më pa i thënë të shoqit se çfarë kishte ngjarë. Dulja, gati sa nuk lojti nga mendja. Ashtu si ishte i ulur pranë oxhakut, pa mbaruar ende së foluri e shoqja që rrinte në këmbë, u zgjat, kapi mashën dhe i ra me të, me gjithë forcën e krahut. Gjylua, që ia dinte inatin dhe po ndiqte me kujdes lëvizjet e tij, u shmang në kohën e duhur. Nuk ishte hera e parë që ai e bënte këtë veprim. E dinte mirë tashmë, që gjithë inati do të zbrazej mbi të.
-Po si moj, do të mbash sekrete me mua, zotrote? Po pse gur varri jam unë në këtë shtëpi? Po kur ke qullosur gjë ti moj, që do të qullosësh tani? Po pse moj, ç’borxh të kam unë ty që më fut në gojë të bregasve e më bën armik me Kol Spiron? Në shtëpinë tënde kam për të të dërguar, tani në pleqëri. I bëtë bajgat me atë buzëqumështin dhe tani m’i latë mua që t’i laj.
Atij burri, që mezi ia nxirrje fjalët me çengel nuk ju mbyll goja deri në mesnatë, duke bërtitur e ardhur rrotull nëpër shtëpi. Tre ditë nuk i foli njeriut me gojë. Të katërtën thirri vëllezërit për ta pleqëruar se ç’do të bënin më tej. Dërguan njeri që të fjaloseshin me Kolën, por ky ia kishte prerë drutë shkurt:
-Të vijnë po të duan se unë derën shyqyr zotit e kam të hapur. I pres e i përcjell me ato që të më ndodhen. Po unë çupë për ta, nuk kam. Atë muhabet e kam të mbyllur. Kam dhënë llafin në vend tjetër tani.
Në të vërtetë nuk e kishte dhënë llafin gjëkundi, por donte që ai muhabet të quhej i mbyllur përgjithmonë. Nuk ia falte dot atë sjellje prej fodulli, Nase Labit.
Dules nuk i erdhi fare mirë, por sipas tij fajin ia kishte i biri dhe sidomos e shoqja. Sikur ajo t’a kishte lajmëruar, ai nuk do t’a linte djalin të shkonte të shihte Fotinën dhe krushqia do të ishte bërë. Dhe ja tani! Sa herë e shoqja ndërhynte në punë burrash, tersllëk do të sillte.
-Po ç’u bë nuk ç’bëhet më, – mendoi, pasi i ra ca inati. Kol Spirua, burrë i mirë ishte, por jo më i miri dhe vajza kishte plot edhe më të bukura se Fotina, mjafton që të kërkoje. I dha karar dhe e quajti të mbylluar atë muhabet nga ana e tij. I dërgoi nja dy herë lajm të birit që të varej poshtë, por ai nuk u duk në shtëpi.
Atje lart në malet dhe luginat, ku bari rritet me bollëk, ku era e rigonit dhe e trëndelinës kundërmojnë gjithë vitin, Nases, që kur u kthye në stane i kish ikur humori dhe gjallëria e dikurshme. Se nga kishte gjetur një dyjare dhe dilte më të në një pllajë, ulej mbi gur dhe ia merrte me të qarë. Gjethi kishte çelur me kohë, u poqën kumbullat e po piqej rrushi e ftoi, po Nasja nuk u kthye në shtëpi. Nuk e hiqte dot nga mendja atë që i kishte ngjarë. Jo më shumë për Fotinën, se as e kishte parë e as e kishte prekur me dorë, por për llafin e ngrënë dhe fjalët, që dëgjonte lart e poshtë. Flisnin të gjithë edhe ziliqarët edhe dashamirët edhe miqtë. Flisnin sipas qejfit. Të rënda fjalët e ziliqarëve dhe llafazanëve:
-E po boll e mbajtën hundën përpjetë Imerajt, donin dhe nuse nga Bregu i Detit, tani…
-U dha dërmën Kola. Ikni u tha, se nuk kam vajzë unë për në stane, për çobenjtë dhe hajdutët.
-Po kishte shkuar i biri, ai pushverdhi, pa dhënë llafin e pa ndërruar nishanet dhe kërkonte të shihte nusen e të ksehasej me të.
-Kish nxjerrë koburen Kol Spirua. Kish ikur ky axhamiu ynë me bisht në shalë.
-Le t’i bjerë pak hunda Nases, se shumë përpjetë e kishte marrë.
Dashamirët më ndryshe por edhe fjalët e tyre të rënda ishin.
-Po të jetë burrë ai dhe i ati nuk e lënë pa e marrë Fotinën. Bregasi i tha “po” lajmësit, pastaj e ktheu pllakën. Fotina u takon për nuse Imerajve.
-Imerajt janë melaqe, janë me perëndinë. Po janë komshi me grekun bregasit dhe kanë filluar ta hanë llafin, si ata.
-Eh, a derëzi, po Nasja është goxha djalë. Kola të nxirrte njërin sy, pa t’a bënte dhëndër. E kush nuk u jep nuse Imerajve për Nase, kapedanin?
Megjithëse i vetmuar si eremit, i shoqëruar vetëm nga dyjarja, fjalët  arrinin dhe atje lart në stane dhe s’kishin të pushuar. Mund edhe t’a harronte Fotinën dhe t’i thoshte të atit, t’i zinte një nuse tjetër edhe më të bukur se vajza e bregasit, por njerëzia njëlloj do të vazhdonin. Do t’ia kujtonin gjithë jetën, si e turpëroi Kola, që nuk ja dha të bijën për nuse, si i nxorri koburen dhe si  ky ia mbathi me bisht në shalë. Edhe të bukurën e dheut t’i zinte i ati për nuse, emri i tij do të mbetej i njollosur. Shihte ëndrra natën sikur gjithë djemuria e qeshnin dhe e tallnin, e ngrihej i llahtarisur. Një herë pa në ëndërr sikur për nuse i kishin çuar një plakë me dhëmbë të rëna dhe gjithë fshati këndonte e qeshte me të. Nuk gjente më prehje shpirti i trazuar i Nase Labit! Vetë e gatoi atë çorbë, e vetë do ta hante ose… Në kokë po i ngulej një mendim me të cilin ngrysej e gdhihej: Kol Spirua, e kishte turpëruar atë dhe gjithë fisin e Imerajve. Prandaj o me hir, o me pahir do ta merrte Fotinën për nuse.
Në katër fshatrat në kufi me të vetin, dërgoi e thirri nga dy djem, shokë të tij. Të dhjetin e mori nga fshati i vet. U preu një qengj pirës, e poqi dhe u shtroi meze e raki. Për herë të parë pas aq kohësh e mori këngën vet. Ishte çelur në fytyrë, bënte shaka, hante, pinte e qeshte. Ishte kthyer ai Nasja i parë, pa shkuar në fshatin e Fotinës. Para se të flinin, tregoi pse i kishte thirrur.
-Ju more shokë ma dini hallin që kam! Unë në këtë botë nuk jetoj dot më pa vënë nderin tim në vend. Kola ma dha llafin e ma ktheu. Dua të vini me mua e të rrëmbejmë Fotinën. Me hir nuk ma jep ai maskarai i Bregut, kështu që do ta marrim me pahir. Ma thoni tani nëse nuk jeni dakord…
Djemtë e kuptuan shumë mirë, se ç’donte të thoshte Nasja, me fjalët me hir a me pahir: Do të shkonin të grabisnin me armë një vajzë, për ta marrë nuse për shokun e tyre.
-Me atë që ka bërë Kola, na zë turpi të gjithëve si krahinë, – arsyetuan ata gjithë seriozitet. E morën me qejf të madh punën që do të kryenin. Ishte një rast i artë, të tregonin zotësinë dhe trimërinë e tyre. Ndoshta s’i dihej, por edhe mund t’u ngrihej një këngë nesërdej, për atë që do të bënin. Kërkuan dy ditë kohë sa të gatiteshin
-Sa të doni, – u përgjegj Nasja i lehtësuar.
Të tretën, Nase Labi, vet i dhjetë, të gjithë djem mali, zgjedhur me dorë, të armatosur me kobure e dogra, me qylafët e bardhë me antena në kokë, e brucat e zeza me lëkurë deleje krahëve, u hipën kuajve dhe u drejtuan në fshatin, atje në Breg të Detit. O me paqe, o me luftë do të merrnin Fotinën e do ta çonin nuse në fshatin e tyre! Llafi i dhënë nuk kthehet pas. Natën e kaluan duke ngrënë mish qengji të pjekur, duke pirë raki, duke hedhur valle e duke kënduar.
Sapo gdhiu dita, fshati u ngrit më këmbë nga krismat u pushkëve, kobureve dhe britmat e njerëzve. Shtëpia e Spirove ishte rrethuar dhe kishte krisur lufta.
-Nuk ta jap vajzën, more qën i maleve, more soj hajduti. Këtu ke për ta lënë kokën! – sokëllinte Kolë Spirua.
-Nuk kthehem në shtëpi pa Fotinën unë, ngule mirë në kokë! – ulërinte si i tërbuar nga krahu tjetër, Nase Labi.
Aty nga mesi i ditës pushkët rreshtën së dëgjuari.
Djemtë e Bregut të Lumit, të paduruar, duke menduar që Kola, nuk kishte djem, në fillim u sulën drejt shtëpisë të rrëmbenin vajzën, por bregdetasi ishte bërë gati me kohë. Gjashtë pushkë krisën njëherazi dhe katër djem ranë në mes të oborrit si ata kallinjtë e pjekur nga drapri i bujkut. Katër shokë iu vranë Nases, që në sulmin e parë. Katër tabutë i duhej të ngrinte lart mbi mushka e t’i çonte në Labërinë e Thellë. Me të pestët që i mbetën dhe ai vet gjashtë, hynë në shtëpi. Gjetën vëllanë dhe të shoqen e Kolë Spiros, e nja dy të tjerë, gjallë e keq, mbuluar në gjak. Hataja ishte bërë në dhomën tjetër. Në mes të shtëpisë gjendej i vdekur Kolë Spirua, me dy plumba në gjoks. Pak më tej te dritarja në një pellg gjaku, shtrihej e bija, Fotina e bukur. Shamia i kishte shkarë anash dhe flokët i ishin derdhur në dysheme. Edhe ajo e vdekur. Gjithë ajo bukuri ishte shuar.
-Do luftosh me mua të mbrojmë nderin e shtëpisë, a do të bësh sehir si do të të vrasë babën, i biri Dule Imerit, e pastaj të të rrëmbejë e të çojë në stanet e tij, – i kishte thënë, Kola, së bijës, kur shtëpia u gjend e rrethuar.
Vajza nuk kishte kthyer përgjigje. Rrëmbeu pushkën nga muri dhe filloi të qëllonte nga dritarja.
-Ashtu moj bijë! Djalë s’më dha zoti me të vërtetë, po të kam ty djalë e kaluar djalit, – i tha, kur pa të bijën të rrëmbente pushkën.
Naseja, pa vajzën e vdekur, shtrirë në dysheme:
-E bukur qënia, e bukur! Paska qenë xhinde me të vërtetë! Edhe e vdekur nuk ke ç’i thua, dritë lëshon, – mendoi.
-E paç më qafë o Kol Spirua, o babë i pashpirt! Si do t’a hajë dheu gjithë këtë bukuri, o zot i madh? – foli kësaj rradhe me zë, djali i pikëlluar. Por puna nuk e priste. U kërkoi katër mushka fshatarëve, që e kuptuan pse i donte dhe ia sollën menjëherë.
-Hajdeni tani! – u tha shokëve – Ngarkoni djemtë e vrarë në mushka dhe o burra të nisemi të çojmë xhenazet në fshat dhe t’i varrosim siç e do zakoni. Nga plumbi u vranë, nuk vdiqën në shtrat duke lënguar.
Fshatarët, burra, gra e fëmijë, shikonin si Naseja me shokët e vet, mbështollën me batanie të vrarët, që ende ishin të ngrohtë, i ngarkuan dhe i lidhën mbi mushka. Para se t’i ngarkonte, Nasja, i puthte në ballë dhe u thoshte:
-Ma bëni hallall, o vëllezër! Kështu ishte e shkruar, – sikur të vdekurit të kishin veshë e të dëgjonin.
Asnjë nuk i trazoi. Asnjë nuk tha qoftë edhe një fjalë të vetme. Troku i kuajve dhe mushkave u dëgjua një copë herë të mirë, pastaj pllakosi errësira. Në fshat ndërkohë kishte filluar kuja e grave, që qanin trupat e të vdekurve, babë e bijë. Gjëmë e madhe kishte ndodhur!
Gjak nuk kërkoi asnjëra palë, as e atyre të Malit, e as e atyre të Bregut të Detit. Një rast i tillë nuk kishte ngjarë e nuk ishte dëgjuar kurrë në ato anë. Po kënga u ngrit dhe u këndua nga vet bregdetasit.
Gushtovjeshta trembëdhjetë/ Në fshat mbriti kujeja/ E ku e gjetnë sebepnë/ S’e pat fajin Naseja/… Këtë gjë bëri Fotina/ Që s’qe bërë në dynja/ Ç’e bë Nase Labi vetë/ për një grua që s’iu dha…

Marrë nga vëllimi me tregime “Çeshtje familjare” faqe 35-53.

Related Images: