Në kërkim të diversitetit kulturor – Rreth Gegnishtes
nga Irhan Jubica
(Mbajtë në konferencën shkencore
“Gegnishtja sot”, organizue prej Institutit
të Promovimit të Vlerave në Gjuhën Shqipe,
Tiranë, 19 dhetor 2011)
.
Çashtja e gjuhës asht çashtje e kulturës. Ajo çka dikush thotë, na paraqet – si në nji radiografi, kulturën e tij. Mirëpo asht e pashmangshme që edhe forma me të cilën ai flet, mos me na e krijue nji pamje tjetër për kulturën e tij. Në rastin ma fatlum, këto dy pamje kishin me u përputhë, tue na dhanë profilin e saktë kulturor të njeriut që po ndigjojmë, por në rastin ma të shpeshtë, forma me të cilën ai njeri ka zgjedhë me vetëdije për me kumtue diçka, asht përcaktuese për me krijue stereotipin e dikujt të ndryshëm prej nesh.
Në kontekstin shqiptar, ky stereotip nuk asht kusht me qenë gegë. Mundet me qenë kosovar. Vlonjat. Emigrant. Gay. Ai thjesht asht dikush i ndryshëm prej nesh. Dikush të cilin ne kemi nji sfidë të madhe me e pranue si të tillë.
Në të vërtetë shoqnia shqiptare vjen prej nji periudhe të mbylljes së gjatë, në të cilën kontaktet me të ndryshmen kanë qenë praktikisht zero. Tu’ mos dashtë me ndalë gjatë te shkaqet e njoftuna, po merremi me pasojat e kësaj mbylljeje, që prej kohësh janë ba shkaqet e nji mangësie të madhe: mungesës së diversitetit kulturor.
Sundimet e gjata pushtuese kanë ushqye te shqiptarët nevojën e formimit dhe të propagandimit të nji identiteti kulturor diferencues – pra të ndryshëm prej atij identiteti me të cilin njihej pushtuesi. Këtë tharm unifikues të kulturës identitare shqiptare, sundimet diktatoriale në Shqipni e shfrytzuen ma së miri për interesat e tyne sidomos nacional-komuniste, për me krijue idenë e shtetit amë, mbrenda kufijve të të cilit kryhet gjithçka. E kështu, shteti shqiptar edhe sot e tanë ditën po e çon në fakt, kulturën shqiptare, jo drejt unifikimit, por drejt uniformizimit.
Në Shkodër, në Mitrovicë, në Vlonë, në Dibër, në Ersekë, në Ulqin, në Mat e në Manastir kurrkush nuk e diskuton faktin se kultura shqiptare asht nji, e për rrjedhojë – edhe se gjuha shqipe si pjesë bazike e kësaj kulture asht nji. Por ajo çka pak njerëz në pak prej këtyne qendrave, herë mbas here përpiqen me bà, asht me ruejtë kulturën shqiptare prej virusit të uniformizimit, çka don me thanë, për shembull, se nëse dasmat në Dukagjin bahen me tupan e dasmat në Delvinë bahen me saze, dasmat në Dukagjin e në Delvinë të mos bahen me dj, vetëm sepse kështu mundet me dalë ndonji vendim qeverie në Tiranë! Çka don me thanë gjithashtu, që modelet – bile edhe ma të këqijat modele – të veprave të artit, të spektakleve artistike të Shqipnisë – edhe ata të huazueme – me u propagandue në Kosovë si etalone të vlerave kulturore, a thue se Kosova asht në vitin zero të zhvillimit të vet kulturor e shoqnor.
Megjthatë, jo për ngushëllim, por uniformizimi apo standardizimi i kulturës asht nji problem botnor jo fort i ri. Nji problem që ma s’pari e ka kuptue Europa, e shum ma vonë Amerika. Bile qysh në kohën kur Europa ishte vetëm nji kontinent e jo ai pluralizëm kulturor që shohim sot. “Kultura kërkon me arritë nji marrëveshje paradoksale, – shkruente qysh në mes të viteve ’40 të shekullit të kaluem zvicerani Denis de Rougemont (1906-1985) – kultura tenton me ndryshue parimin e bashkimit, ajo kërkon me i thellue dallimet jo për me i nda, por me i pasunue ma tepër”. Filozofinë e kësaj mendjeje të ndritun e shohim të pasqyrueme në nji dokument unik që bota e ka hartue 16 vjet mbas vdekjes se Rougemont-it. E kam fjalën për Deklaratën Universale të UNESCO-s mbi Diversitetin Kulturor, të miratueme me 2 nandor të vitit 2001. Kjo Deklaratë shkon deri aty sa nevojën e njeriut për shkëmbime kulturore e quen po aq të domosdoshme sa biodiversiteti për jetën në tokë. Neni 5 i kësaj deklarate thotë: “Të drejtat kulturore janë nji pjesë integrale e të drejtave të njeriut, të cilat janë universale, të pandashme dhe të ndërvarme. Lulëzimi i diversitetit kreativ kërkon zbatimin e plotë të të drejtave kulturore sikurse përcaktohet në Nenin 27 të Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut dhe në nenet 13 dhe 15 të Paktit Ndërkombëtar mbi të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore. Të gjithë personat kanë të drejtë, për me shprehë veten dhe për me krijue e me shpërnda punën e tyne në gjuhën e tyne të zgjedhun, dhe veçanërisht në gjuhën e tyne amtare, të gjithë personat kanë të drejtën e cilësisë së arsimit dhe trajnimit, i cili t’ia respektojë plotësisht identitetin e tyne kulturor, dhe të gjithë personat kanë të drejtë me marrë pjesë në jetën kulturore simbas zgjedhjes së tyre dhe të kryejnë praktikat e tyne kulturore, në bazë të respektimit të të drejtave të njeriut dhe lirive themelore të njeriut”. (Neni 5 i Deklaratës Universale të UNESCO-s mbi Diversitetin Kulturor).
Menjiherë mbas hartimit të kësaj Deklarate, u kalue në nji plan konkret veprimesh. Në pikën 6 të këtij plani thuhet se asht detyrë: “Inkurajimi i diversitetit gjuhësor, tu’ respektue gjuhën amtare, në çdo fushë të arsimit, kudo të jetë e mundun…”
9 vjet ma vonë, në maj të vitit 2010, edhe Shqipnia iu bashkue vendeve që nderojnë Ditën Ndërkombëtare të Diversitetit Kulturor. Mirëpo tue i hedhë nji sy të shpejtë gjendjes në vend, shihet qartë se bashkimi i Shqipnisë me këtë aksion botnor – edhe këtë herë asht vetëm propagandistik dhe konjuktural – gjithnji në kuadër të përpjekjeve të dëshpërueme me mbrritë statusin e dëshiruem në Bashkimin Europian e ma gjanë.
Por për me pa gjendjen e diversitetit kulturor në Shqipni, ma mirë flasin faktet.
Ligji shqiptar për Radiot dhe Televizionet, nr. 8410, i vitit 1998 i përmirësuem e i plotësuem disa herë deri në vitin 2007, në nenin 37 të tij, shkruen se “Përdorimi i gjuhës shqipe asht i detyruem për të gjitha programet, përveç veprave muzikore me tekst në gjuhë të huej, emisioneve për mësimin e gjuhëve të hueja, emisioneve drejtue posaçërisht pakicave kombëtare dhe programeve të subjekteve radiotelevizive lokale të licencueme për transmetim në gjuhën e minoriteteve.
Dhe ma poshtë: “Radioja dhe televizioni publik dhe privat pasqyrojnë në veprimtarinë e tyne nji kulturë gjuhësore në pajtim me normën e vendosur të gjuhës letrare kombëtare.”
E nëse dikush mendon se në këtë pikë ka nji keqkuptim apo nji qasje të gabueme për gjuhën si pjesë e problematikave që i rrok diversiteti kulturor, le të shkojmë ma tej:
Ligji për shtypin. Varianti i vitit 1993 nuk e cek aspak çështjen e gjuhës, ndërsa varianti i diskutuem në vitin 2004, nji nga kritikat e shumta që pati nga OSBE-ja, ishte edhe vrejtja për gjuhën. Në zanin “Ortografia” të këtij dokumenti të OSBE-së, thuhet:
Neni 9 parashikon që “Në të gjitha botimet e shtypit, përdorimi i normës drejtshkrimore të njësuar është i detyrueshëm”. Kjo dispozitë cënon të drejtën ndërkombëtare dhe standardet bazë të lirisë së medias. Përveç kësaj, ajo përjashton plotësisht përdorimin e gjuhëve të minoriteteve, që është diskriminuese ndaj minoriteteve në Shqipëri. Asnjë vend demokratik nuk ka dispozita të tilla ligjore – as edhe Franca që është në veçanti mbrojtëse e gjuhës së saj – dhe ato nuk shërbejnë për asnjë qëllim të dobishëm. Gjuhët zhvillohen me kalimin e kohës – futen fjalë të reja dhe humbasin fjalë të tjera – dhe nuk ka arsye për ta ndalur këtë proces. Dy nga tre kushtet e vendosura nga jurisprudenca e Gjykatës Evropiane për një kufizim të ligjshëm të lirisë së shprehjes janë se duhet të jetë “e nevojshme në një shoqëri demokratike dhe se duhet t’i shërbejë një prej qëllimeve të përcaktuara në Nenin 10 (2) të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut (European Convention on Human Rights – ECHR). Përdorimi i ortografisë jostandarde nuk përbën asnjë lloj kërcënimi për çfarëdolloj interesash të parashikuara në nenin 10(2) të ECHR-së dhe nuk është në asnjë lloj mënyre e nevojshme në një shoqëri demokratike.
Nuk ka arsye që standardet linguistike të mos vendosen dhe inkurajohen; megjithatë, sanksioni ligjor për abuzimin e standardeve të tilla është plotësisht i panevojshëm dhe nuk ka vend në një shoqëri demokratike.”
Sikurse e thekson OSBE-ja, aspekti gjuhësor i përfshimë në këtë ligj – për ma tepër në formën e sanksioneve – nuk asht demokratik. Por mundemi me shkue edhe ma tej.
Nëpërmjet 15 neneve të shkurta të nji projektligji të posaçëm për gjuhën shqipe të paraqitun në parlamentin e Shqipnisë në vitin 2005, parashikohej ndalimi i çdo forme të shkrimit të gjuhës shqipe në media apo në botime, përveç asaj zyrtare. Neni 4 i këtij projektligji – ndaj të cilit nji nga reagimet e pakta publike në Shqipni ka qenë ai i revistës ARS – ndalonte hapjen e shkollave në ndonjenën formë tjetër të gjuhës në arsimin publik e privat, ndalonte përdorimin e ndonji forme tjetër të gjuhës në marrëdhaniet zyrtare, në mjetet e informimit, në çdo tekst publik të shkruem ose të folun të këtyre fushave të mësipërme.
Gjithçka pra, duhej me qenë në pajtim me rregullat e gjuhës shqipe standarde.
Nëse biem dakord se çashtja e gjuhës asht çashtje e kulturës, edhe mbas paraqitjes së fakteve të masipërme duhet pranue se në Shqipni ka një përpjekje shtetnore për me e mbytë diversitetin kulturor. Nëse biem dakord se çashtja e gjuhës asht çashtje e kulturës, atëherë nuk e kemi të vështirë me përfytyrue se sa i randë asht dami që shkaktojnë sot e gjithë ditën ligje si këto që u përmendën ma sipër, si dhe praktikat që gjenerojnë prej këtyre ligjeve:
Çashtja e gjuhës asht çashtje e kulturës, sepse tu’ ndalue me ligj botimin e çfarëdo materiali që ka burue në nji formë të gjuhës shqipe që nuk asht ajo standarde, janë ndalue ose kanë rrezikue që të humbasin thesare të kulturës kombëtare të krijueme përpara se me ardhën dimni i madh i ndalimeve në Shqipni.
Çashtja e gjuhës asht çashtje e kulturës, sepse tu’ ndalue me ligj botimin e çfarëdo materiali që ka burue në nji formë të gjuhës shqipe që nuk asht ajo standarde, janë ndalue ose kanë rrezikue me u ndalu’ prumjet e reja në letërsi, në folklor, në artin skenik, në arsim, në gazetari.
Çashtja e gjuhës asht çashtje e kulturës, sepse në mos për tjetër gja, ndalimi me ligj i çdo forme të të shprehunit në gjuhën shqipe ka krijue nji distancë të madhe ndërmjet kulturës së traditës dhe brezave të ri, të cilët tu’ mos pasë mundësinë e as kontaktet me këtë kulturë të traditës – ma së paku nuk e njohin, e ma s’shpeshti kanë krijue nji stereotip për kulturën e traditës si diçka arkaike, demode, të paqytetnueme, e pse jo, edhe të pavlefshme.
Mendësi të tilla gjithkush mundet me i hasë përditë e kudo – e sidomos prej moshës mesatare e poshtë – për veprat letrare të autorëve të mëdhaj gegë të shekullit XX, por edhe për veprat jetësore të paraardhësve të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Por këto mendësi janë po kaq të dukshme edhe në raport me kulturën shqiprtnore e materiale.
E qe pra, ku erdhëm, te bjerrja e nji kulture të traditës – kryesisht dhe sidomos për shkak të ndalimit me ligj të nji forme të gjuhës së unifikueme shqipe që nuk asht e t’njajtës formë me atë, që nji herë e nji kohë, diktatura zgjodhi prej nevojës për me sundue mbi pjesën ma të madhe të vendit që nuk e kishte përkrahë politikisht regjimin e ri.
Ligje të tilla që ushqehen dhe ushqejnë në opinionin publik stereotipin e tjetrit të ndryshëm prej nesh, munden me u quejtë turp për nji shoqni të lirë, ku demokracia duhej me qenë mundësi për me zgjedhë mes dallimesh e jo detyrim me u standardizue simbas skemash.
Çashtja e gjuhës asht çashtje e kulturës, sepse edhe ndalimi i nji forme të gjuhës me anë të së cilës paraqitet nji kulturë e caktueme, asht mohim i diversitetit kulturor. Nuk asht gja e re me thanë se në Shqipni nuk ka asnji medium në gegnisht. Se nuk ka asnji hapsinë gegnisht nëpër mediumet e standardizueme. Sikurse kam pasë mundësinë me e përcjellë në nji media, vetë njoftimi për këtë konferencë ishte hartue në mënyrë të tillë që tentonte me e çuditë opinionin publik me faktin se kjo e sotmja asht hera e dytë që flitet haptazi për gegnishen. Çka janë këto tabu që shoqnia shqiptare e vitit 2011 i amplifikon nëpërmjet medias? E si mos me mjaftue kjo, sikurse të gjithë kemi me pasë mundësinë me e pa në lajmet e darkës apo në shtypin e nesërm, kjo konferencë rrezikon me mbetë nji forum i mbyllun, pa jehonën e duhun. Kjo gja të krijon idenë se në këtë sallë janë mbledhë disa njerëz që duen me ia komunikue njani-tjetrit qasjet e tyne ndaj gjuhës, dijet, konvergimet apo rezonancën. Por vetëm njani-tjetrit. Sepse atje jashtë, mbasi të ndrrojnë kanalin televiziv apo faqen e gazetës, opinioni publik ka me qenë prapë në ndikimin e ligjeve përjashtuese, deri në nji konferencë tjetër kushedi se kur. Prandaj, tu’ e vu’ theksin te urgjenca për diversitet kulturor, mendoj se asht e nevojshme që me u hapë mediume alternative gjuhësore. Thanë shkurt: mediume të hapuna ndaj gjuhës. Prej vitit 2001-2009, në Shqipni e në Kosovë janë botue në gegnisht revista ARS dhe gazeta Java – e para letrare dhe si e tillë e hapun ndaj çdo forme të shkrimit shqip, përfshi edhe arbërishten aktuale, ndërsa e dyta informative, vetëm gegnisht. Aktualisht Kosova e ka nji televizion në gegnisht – Rrokum tv, ndërsa Shqipnia jo. Mendoj se vetë konferenca apo organizatorët e saj duhet të kërkojnë forma për me ndikue ndryshimin apo shfuqizimin e neneve përkatëse të ligjeve diskriminuese si ato që u cituen ma nalt. Europa – e bashkueme në bazë të unitetit të dallimeve – asht garancia ma e mirë që mundet me marrë kushdo, se gjuhës shqipe nuk i vjen e keqja prej gegnishtes, apo prej secilës formë tjetër të shqipes. Nevojën që shoqnia shqiptare me qenë në dijeni të diskutimeve që mbahen në konferenca si kjo, e shoh të lidhun me faktin, se nëse realisht besojmë që nji ditë, për gjuhën shqipe kanë me u marrë vendime të mëdhaja – opinioni publik nuk duhet me u ballafaque me surpriza si ajo e 1972. Atëherë, ma shumë se 2/3 e shqiptarëve u detyruen me ndrrue mbrenda natës gjuhën e tyne, nëse donin me u integrue në jetën kulturore, sociale e politike të kohës. Ma shumë se 2/3 e shqiptarëve u detyruen me përdorë nji gjuhë e cila nuk i kishte kalue natyrshëm etapat e rritjes e si e tillë – tue qenë artificiale – ajo ishte diçka e panjoftun, e për ma tepër edhe sot e papërvetësueme nga pjesa ma e madhe – tash jo e 2/3 të shqiptarëve, por e shumë ma tepër se kaq, për shkak të karakterit të ngurtë që i dhanë ideologët e kohës. Gjithnji në logjikën e diversitetit kulturor si nji mundësi e demokracisë – uroj që mos me qenë politika ajo që – si në 1972 – i dikton vendimet për gjuhën si mjet të ushtrimit të pushtetit. Edhe pse përvojat thonë se krejt në fund, kjo punë ka me u thjeshtue në çashtje numrash, për me fitue ai që ka qoftë edhe nji karton ma shumë. Mirëpo gjuhëtarët, nënshkruesit e nji pakti të ardhshëm për gjuhën shqipe, nuk kanë mandat përfaqësimi të shoqnisë. Ata nuk janë votue në popull. Në rastin ma të mirë, ata janë profesionistë të cilët në varësi të aftësive të tyne ia kanë marrë opinionit publik të drejtën që me e përfaqësue në këtë çashtje. Mbetet mandej çashtje e integritetit të tyne personal e profesional, që këtë të drejtë të opinionit publik me e kthye në përgjegjësi ndaj atij opinioni. Dihet se nji nga elementët e sigurisë së përgjegjësisë ndaj opinionit publik asht transparenca ndaj këtij opinioni publik, sidomos në rastet kur në Shqipni, për gjuhën nuk ka me u shkue kurrë në referendum. Dhe që kjo përgjegjësi – si shprehje e nji qytetarie të ndryshme prej perceptimit shqiptar si përkatësi aristokrate – me u përmbushë, duhet që publikut me ia thanë të vërtetën e gjuhës shqipe. Të vërtetën e gegnishtes. Të vërtetën e diversitetit kulturor.
21 dhjetor 2011