Nga Gjon Buzuku e deri te Simon Filipaj –
Dy Burra të mëdhej të Kombit Shqiptar nga Rrethi i Ulqinit
nga Frank Shkreli
Dom Simon Filipaj, përkthyes i Biblës në
shqip – një kurorëzim përpjekjesh shekullore…
Gjon Buzuku ka qenë një prift katolik që ka jetuar në shekullin e XVI e që konsiderohet autori i veprës së parë në shqip – Mesharit. Si i tillë, Buzuku zë vend themelor në historinë e letërsisë dhe gjuhës shqipe, si përkthyes dhe përpilues i librit të parë të botuar në shqipen e asaj kohe. Thuhet se Gjon Buzuku ka lindur në fshatin Larje të Krajës, një zonë kjo në rrethin e Ulqinit.
Por kësaj radhe ky shkrim modest nuk është për Gjon Buzukun – përveç për arsye krahasuese – as për veprën e tij, që konsiderohet të jetë e para në gjuhën shqipe – Frank Shkreli/ Dom Gjon Buzuku dhe libri i parë i Shqiptarëve | Gazeta Telegraf – por është për një bashkvendas të Buzukut, i cili ka jetuar e vepruar në shekullin e XX, bashkohas i shumë prej nesh, ende, të cilin kemi pasur fatin ta njohim. Fjala është për Dom ose Monsinjor Simon Filipaj, i pari dhe i vetmi në të gjithë kohërat, që ka përkthyer, tërësisht, Biblën e Shenjtë në shqip, nga fillimi deri në fund. Dom Simon Filipaj – i cili ashtu si edhe prifti katolik i shekullit të XVI, Gjon Buzuku — ka lindur në fshatin Kllezën, në rrethin e Ulqinit, shumë afër vendlindjes së Gjon Buzukut, i cili sipas burimeve, ka lindur në fshatin Larje të Krajës, në rrethin e Ulqinit. Frank Shkreli/ Dom Simon Filipaj: “Shqiptarë, flisni shqip me Zotin!” | Gazeta Telegraf.
Po e nënvizoj këtë fakt historik – që shpesh herë ndoshta anashkalohet edhe pa qëllim – me rastin e 25-vjetorit të shkuarjes në amshim të Dom Simon Filipaj. Për dy burra të Kombit që kanë mbi pesë shekuj ndërmjet jetës dhe veprimtarisë së tyre historike, me origjinë nga dy fshatra shumë afër me njëri-tjetrin, dy figura që dallohen për kontributin e tyre madhor, sidomos në fushën e gjuhës dhe të letërsisë shqipe, në përgjithsi.
Në këtë përvjetor, fundjavën që kaloi, Arkipeshkvia e lashtë e Tivarit, organizoi një akademi përkujtimore me rastin e 25 vjetorit të kalimit në amshim të Dom Simon Filipaj, një tubim që u mbajt në Ulqin dhe në Shën Gjergj ku ai ishte famullitar për një kohë të gjatë, ndërkohë që u përkujtua edhe në vendlindjen e tij në Këllezën – më 31 Gusht dhe më 1 Shtator 2024.
Në përvjetorin e 25-të të vdekjes së tij, Dom Filipaj, Kisha Katolike shqiptare nën juridiksionin e Arkipeshkvisë së Tivarit, së bashku me autoritetet vendase dhe përfaqësues nga Kosova dhe Shqipëria, kujtuan jetën dhe dhe veprimtarinë e jashtzakonshme të Dom Simon Filipaj në shërbim, jo vetëm të Kishës dhe misionit të tij apostolik, por edhe për kontributin e tij madhor e historik në fushën e gjuhës dhe kulturës së Kombit shqiptar ndër shekuj.
Monsinjor Simon Filipaj – një figurë fetare dhe kulturore, i njohur për veprimtarinë e tij të shumëanshme – me Arkipeshkvin e ndjerë të Tiranë-Durrësit, Imzot Rrok Mirdita dhe Dom David Gjugja i Radio Vatikanit, janë pritur në vizitë nga Papa Gjon Pali i II, në Vatikan në Tetor të vitit 1994. Me atë rast, Dom Simon Filipaj, i ka dorëzuar Papa Gjon Palit të II veprën e madhe biblike e teologjike, për herë të parë botuar në tërësi në gjuhën shqipe, një kryevepër e përmasave botërore – librin e shenjtë të katolikëve – Biblën përkthyer prej tij, në gjuhën shqipe. Gjatë asaj vizite, Papa Gjon Pali i II iu drejtua Dom Simonit, duke vlerësuar veprën e madhe të priftit të thjesht nga rrethi i Ulqinit, me këto fjalë: “Me përkthimin e Biblës në gjuhën shqipe, e keni radhitur popullin tuaj shqiptar ndër popujt e mëdhenj, duke ripohuar edhe një herë traditën e lashtë të krishterë e fisnikërinë me të cilën është dalluar përherë populli shqiptar”.
Për ne që e kemi njohur, Dom Simon Filipaj, në rend të parë, ka qenë njeri i Zotit dhe i Kombit. Lëvrues dhe mbrojtës i vlerave shpirtërore, kulturore, kombëtare e shoqërore tё popullit shqiptar, siç thuhet edhe në një koment të Radio Vatikanit, në shqip. Ai qe njohës i thellë i shpirtit dhe i thesarit kulturor shqiptar e botëror, që nga antikiteti e deri në ditët tona. Njeri i thjeshtë, me virtyte të larta, i urtë e i mençur, i përzemërt e bujar, i drejtë dhe i vendosur, largpamës e i thellë, i dashuruar në Zotin e me popullin e vet, i butë e i afërt me çdo kënd që takonte, thuhet mëtej. Bari i mirë, vëlla i sinqertë, meshtar i zellshëm, intelektual i shquar, biblist i madh, me një pasion e dashuri të paskajshme për të vërtetën, të bukurën, për lirinë e dashurinë. Jetën e tij e kaloi duke punuar në shërbim të Zotit, kishës e popullit dhe vendit të tij shqiptar. Radio Vatikani e vlerësoi personin, jetën dhe veprimtarinë e Dom Simon Filipaj, në 25-vjetorin e largimit të tij nga kjo botë dhe shkuarjes së tij në amshimin e përhershëm.
Bibla në shqip, një trashëgimi e madhe gjuhësore e kulturore për Kombin shqiptar ndër shekuj! Me përkthimin e Biblës në gjuhën shqipe” – iu drejtua me 24 tetorit të vitit 1994, Papa Gjon Pali II, Dom Simon Filipajt – “e keni radhitur popullin tuaj shqiptar ndër popujt e mëdhenj, duke ripohuar edhe një herë traditën e lashtë të krishterë e fisnikërinë me të cilën është dalluar përherë populli shqiptar”.
Ndërsa në një ceremoni zyrtare në Tiranë, shtatorin e vitit 2004, Presidenti i Republikës së Shqipërisë, Z. Alfred Moisiu i akordoi Dom Simon Filipaj (pas vdekjes) medaljen e artë, “Naim Frashëri”, për përkthimin e parë të Biblës në gjuhën shqipe, me motivacionin: “Për kontribut të vyer në pasurimin e kulturës shqiptare në lëvrimin e gjuhës shqipe dhe për mbledhjen e folklorit shqiptar në Mal të Zi.”
Kështuqë, sipas ekspertëve të historisë kishtare dhe kombëtare, kontributi dhe rëndësia historike e veprës së Dom Simon Filipaj për shqiptarët mund të krahasohet, pa dyshim, me figurat e dalluara historike kombëtare të kulturës shqiptare si Pal Engjelli, dom Gjon Buzuku, Lekë Matrenga, imzot Pjetër Budi, imzot Frang Bardhi, imzot Pjetër Bogdani, imzot Grigori i Durrësit, imzot Gjon Kazazi, Konstantin Kristoforidhi, imzot Fan Noli, atё Shtjefën Gjeçovi, atё Gjergj Fishta e shumë të tjerë. Si përfundim, Dom Simon Filipaj “arrijti të realizojë një ëndërr 2000-vjeçare të Kombit tonë”, siç vlerëson Radio Vatikani shqip, duke e cilësuar figurën e Dom Simon Filipaj, si rilindasi i fundit shqiptar me përkthimin e Biblës dhe librave të tjerë liturgjike. Duke u radhitë kështu, si i merituar në analet e kulturës shqiptare, asaj të kaluar dhe bashkohore, me shumë figura të tjera të përmendura më lartë, përfshi bashkvendasin e tij, Dom Gjon Buzukun – dy burra të mëdhej të Kombit me të cilët krenohen trojet shqiptare të krahinës së Ulqinit.
Në vitin 2014, me rastin e 15 vjetorit të vdekjes së Simon Filipajt, është përuruar shtatorja e tij në fshatin Shën Gjergj në oborrin e kishës me të njejtin emër – ngritur me ndihma, kryesisht, nga komuniteti shqiptaro-amerikan me origjinë nga trojet shqiptare të atyre anëve.
Dom Simon Filipaj ia kushtoi tërë jetën e tij, si meshtar e si intelektual i përmasave kombëtare – misionit fetar e kombëtar duke shërbyer nëpër famullitë e Kryedioqezës së lashtë të Tivarit, e sidomos në kishën e Shën Gjergjit dhe asaj të vendlindjes së tij, Klleznës. Kisha e Shën Gjergjit në breg të lumit Buna, aty ku ka shërbyer Dom Simoni dhe ku ka përkthyer Biblën gjatë shumë vite punë.
Kjo kishë është shumë dashur për autorin e këtyre rreshtave modestë në përkujtim të Dom Simon Filipaj – nga e cila ruaj kujtime të shtrenjta, pasi kjo është kisha ku unë kam marrë ritet e para fetare – pagëzimin dhe krezmimin!
Përveç përkthimit të Biblës voluminoze në terësi, Dom Simon Filipaj është autor edhe i veprave të tjera në gjuhën shqipe – të shkruara e të përkthyera – libra liturgjikë, leksionarë biblike, e të tjera, duke i dhenë kështu letërsisë shqipe edhe një natyrë biblike dhe teologjike.
**Foto nga Arkipeshkvia e lashtë e Tivarit – nga e djathta, Dom Simon Filipaj, i pari që përktheu në gjuhën shqipe, Biblën e plotë. At Zef Jankaj, françeskan, i pari që celebroi meshën shejte në gjuhën shqipe pas Koncilit të II të Vatikanit dhe Dom Rrok Mirdita, Kryeipeshkvi i ardhëshëm i Tiranë-Durrësit pas shembjes së komunizmit.