Një rini europiane – nga libri me “Kujtime” i Jusuf Vrionit – Përkthyer nga Viktor Kalemi

Një rini europiane

nga libri me “Kujtime” i Jusuf Vrionit

Përkthyer nga Viktor Kalemi

Korfuzi
Vepra të shumta, ndër të cilat edhe një enciklopedi e madhe greke, pohojnë se familja ime rrjedh nga dinastia bizantine e paleologëve, e shfaqur rreth mesit të shekullit XI. Pas shpërbërjes së perandorisë, Paleologët vendosën mbretër në principata të ndryshme dhe u përhapën nëpër Europë: në Venecia apo në Romë, në Rusi apo në Francë. Thuhet se disa prej tyre, nën ndikimin osman, u kthyen madje në myslimanë. Në librin e tij “Udhëtim nëpër Greqi”, Pukëvili, i cili ka qenë konsull i përgjithshëm i Francës, pranë Ali Pashë Tepelenës, përmend emrin e stërgjyshit tim, Omer Vrionit, si pasardhës i një dege të kësaj dinastie. Vëllai im, Aliu, e besonte këtë me bindjen që s’e tundte as topi. Ndërsa unë kam qëndruar më skeptik, sepse rreth kësaj prejardhjeje krijohet një farë dyshimi prej zbrazësisë afër njëshekullore, në shekullin XVI… Më pranë nesh në historinë e Shqipërisë, gjyshi im nga babai, Mehmet Ali Pasha, udhëhoqi së bashku me Abdyl Frashërin delegacionin shqiptar në Kongresin e Berlinit, më 1878, në përfundim të Luftës Ruso-Turke. Të dy kërkuan për Shqipërinë njëfarë shkalle autonomie brenda Perandorisë Osmane dhe, për këtë arsye, gjyshi im u internua ca kohë në Azinë e Vogël
Nga ana e nënës, gjyshi im, Hysen Pasha Dino, dhe në radhë të parë vëllai i tij, Abedin Pasha, ministër i Punëve të Jashtme të Sulltanit, punuan gjithashtu për autonominë e Shqipërisë, çka solli, si pasojë, për këtë të fundit internimin në Anadoll, gjatë një periudhe të jetës së tij. Tani vijmë në fillim të shekullit XX. Vajza e re, që do të bëhej nëna ime, ishte vetëm gjashtëmbëdhjetë vjeç kur mori vesh se familja e saj e kishte fejuar me një djalë të aristokracisë shqiptare, i cili sapo kishte përfunduar studimet për shkenca politike në kryeqytetin e Perandorisë. Këtë lajm ia dhanë në Manastirin e Shën Mërisë të Sionit, në Kostandinopojë, një ditë të vitit 1910. Qysh prej disa vitesh, ajo ndiqte aty një cikël studimesh në frëngjisht, duke u formuar, në të njëjtën kohë, në të gjitha artet që bënin pjesë në atë kohë në arsimimin e një vajze nga një familje e mirë: qëndisje, vizatim, muzikë; ajo luante si në violinë edhe në piano. Me prejardhje nga Preveza, në Çamëri, prindërit e saj Dino, familjee madhe me trung shqiptar, jetonin në pronat e tyre që zbrisnin derinë det. Përpara se të hynte në Shën Mërinë e Sionit ajo fliste tashmë greqisht, turqisht, shqip dhe shumë mirë anglisht, që e kishte mësuar me një guvernante, miss Parkinson, e cila kishte një emër ogurkeq, përderisa motra ime do të shuhej, pas më se tetëdhjetë vjetësh, nga një sëmundje me të njëjtin emër. Nëna ime e ardhshme u nënshtrua, ashtu siç e donin zakonet e kohës. Ajo do të largohej nga kryeqyteti osman, nga gumëzhitja e qytetit, për të shkuar në troje që pothuajse nuk i njihte fare. Pas martesës e priste një udhëtim i gjatë. Nga Kostandinopoja u nisën me vapor dhe shkuan në Vlorë. Ajo mbërriti me grupin që e shoqëronte dhe plaçkat e saj u ngarkuan mbi mushka e mbi karroca. Veç rrobave, ajo kishte marrë mobiljet, pajën dhe, në radhë të parë, pianon, që nuk donte ta linte. Prej Vlorës, karvani i vogël, i shoqëruar me kalorës, u nis për në drejtim të Beratit duke kapërcyer lumenj me lundra e duke kaluar rrugë e pa rrugë. Nuk ishte akoma koha e luftërave ballkanike, por rajoni nuk ishte i sigurt; perandoria po plasaritej. Kur karvani mbërriti më në fund në Berat, nëna e kuptoi shpejt llojin e vendit dhe mjedisin ku do të jetonte. Fund i odisesë së saj flet më së miri në mënyrë prekëse dhe naive për nivelin e patriotizmit të atij djali, i cili deri në atë kohë ishte i panjohur për të dhe me të cilin do të martohej; im atë ishte kryetar bashkie i Beratit, në atë fund të mbretërimit osman. Me të mbaruar prezantimet, ai e ftoi bashkëshorten e tij të re të ulej në piano për të luajtur himnin shqiptar.

Vendi nuk ishte ende i pavarur, por po luftonte që të bëhej i tillë, dhe tashmë kishte një këngë kombëtare. Natyrisht, nëna nuk e dinte atë. Kështu, ia kënduan lehtazi dhe me vesh ajo nisi t’u binte notave të saj. Pastaj melodia iu bë e qartë dhe duart e saj lëvizën mbi tastierë… Zonjat në mjediset e tjera të shtëpisë bëhen të habitura sesi një grua mund t’i binte kësaj vegle, të çuditshme për ato: deri atëherë ato nuk kishin parë ndonjëherë piano. Pastaj ato kënduan këngë popullore dhe nëna i shoqëronte. Ironi e historisë; kjo piano do të shkatërrohej më 1914 nga bandat, të cilat në atë kohë i quanin “rebele”, sepse luftonin për kthimin e pushtetit osman. Pas tridhjetëepesë vitesh, pushteti komunist (vetë Enver Hoxha, me shumë ngulm) do t’u thurte lavde këtyre cubave dhe kreut të tyre, të cilët kishin marrë në shënjestër familjet e mëdha, shumë përfaqësues të të cilave luftonin për pavarësinë e vendit. Shenjë tjetër e patriotizmit të babait tim: ai i dërgoi lëvizjes së luftëtarëve për pavarësi një qese me flori nga paja e nënës sime. Mirëpo muaji i mjaltit, i nisur nën peshën e frymës kombëtare, u eklipsua shpejt nga trazirat që po tronditnin Ballkanin dhe pjesën tjetër të Europës. Në nëntor 1912, përpjekjet e patriotëve çuan në shpalljen e pavarësisë, aq e ëndërruar nga babai im, i cili ishte një nga nënshkruesit e aktit të saj. Motra ime, Nica, kishte lindur tashmë, në janar 1912, në Kostandinopojë, ku nëna kishte shkuar për të parë prindërit e saj dhe për të lindur fëmijën e parë. Më 1914, duke qenë se pasiguria ishte rritur dhe gjendja politike po kthehej në kaos, prindërit e mi vendosën të largohen nga vendi. Vëllai im, Aliu, lindi në verë,kur nëna po vraponte nëpër kodrat rreth Beratit, drejt shtëpisë së një miku, i cili nuk ishte i dyshimtë për bandat fanatike proosmane. “Rebelët” bënin plaçkitje të vërteta. Më vonë, kur u kthye familja në shtëpi, gjeti fotografinë e princeshës Vid të grisur dhe me mbishkrime fyese. Nëna duhej ta ndiente veten shumë larg Kostandinopojës. Pak kohë pas pavarësisë, vendi u zhyt në një pështjellim të jashtëzakonshëm. Princi Guliem Vidi, gjerman i caktuar nga fuqitë perëndimore në krye të vendit, në mars 1914, pas gjashtë muajsh ngriti plaçkat, duke e braktisur kurorën bezdisëse që ia kishin dhuruar mbi tabaka. Edhe klasa politike që po lindte vendosi të largohej. Kështu, prindërit e mi, duke kapërcyer lumenj me lundra, ia hipën vaporit për në Korfuz, i cili ishte nën mbrojtjen e flotës aleate. Kjo ishte edhe arsyeja që ata e gjykuan atë si më të sigurt sesa Prevezën. Aty gjetën prindërit e nënës sime, në rezidencën e tyre në lagjen “Garica”, e cila do të ishte vendstrehimi i tyre gjatë gjithë luftës. Aty linda edhe unë, më 16 mars 1916. Aty zënë vend gjithashtu kujtimet e mia të para. Ndonëse u largova prej Korfuzit në moshën trevjeçare, çuditërisht ruaj kujtime nga ajo periudhë. Kam disa si vegime të mjegullta, si drita të zbehta… Vila jonë kishte rreth dhjetë dhoma. Mbrapa saj shtrihej një kopsht, brenda të cilit shihja si në ndonjë pyll të vogël, një botë të mistershme me nuancat e saj të shumta të ngjyrës së gjelbër, me aromat e ndryshme. Më shumë sesa kopshti më kujtohet salloni i madh në katin e parë, ku ndodhej një piano me bisht, mbi të cilën ishin vendosur të hallakatura partiturat e Bethovenit, të Grigut, të Shubertit apo të Shopenit, për të cilin nëna ime, si shumë sentimentale që ishte, kishte një dobësi të veçantë. Por, kishte gjithashtu edhe këngë franceze: “C’est mon homme, Gigolette”…

Ruaj gjithashtu një kujtim nga dadoja greke qiria Elias, të cilës i kam shprehur, siç më kanë thënë më vonë, belbëzimet e para në gjuhën e Homerit. Mirëpo, në Korfuz u shfaq shpejt një personazh tjetër, që do të luante një rol përcaktues në jetën time, të vëllait dhe të motrës: guvernantja jonë zvicerane Helen Badel, me prejardhje nga Gjeneva. Kjo grua e jashtëzakonshme, me një ashpërsi morale, me një përkushtim dhe bujari të rrallë, iu bashkëngjit familjes sonë në një mënyrë gati të pazgjidhshme deri në fundin tragjik të jetës së saj. Shumë shpejt, ajo u bë për ne si një nënë e dytë aq sa dyshoja se mamaja bëhej ndonjëherë xheloze për ndikimin e saj ndaj nesh dhe për dashurinë tonë ndaj saj. Ndonëse fare i vogël, unë isha i pranishëm në mësimet që ajo i jepte vëllait tim, një vit e gjysmë mëi madh, si dhe motrës Nica, katër vjet më e madhe se unë. Prania ime pranë tyre më ndihmoi të mësoj shpejt të lexoj dhe të shkruaj në frëngjisht, natyrisht. Nga ajo kohë, kur isha më pak se pesë vjeç, më ka ngelur një fletore e vogël detyrash, me nota për çdo lëndë; në afate të caktuara, kjo fletore i paraqitej nënës, e cila duhet ta nënshkruante. Ndër fytyrat që më vijnë në kujtesë më shfaqet e qartë ajo e gjyshit tim nga nëna, Hysen Pasha Dinos, personazh i shquar. Ajo që e dallonte dhe e vishte me vesk shpjegohej me gërshetimin midis lidhjeve të tij të forta me të kaluarën – prestigji, vetëdija për rolin e tij – dhe koncepteve të tij shumë më të përparuara se ato të bashkëkohësve të tij, për sa i përket jetës familjare dhe sociale. Ai, pa mendjemadhësi, ishte i vetëdijshëm për rëndësinë e tij dhe sillej si zotni, duke qenë shumë i hapur. Fakti që, para fundit të shekullit XIX vendosi, gjatë mbretërimit të Abdyl Hamitit, të martohej me dashuri me një greke ortodokse, të merrte një guvernante angleze për t’i rritur dhe edukuar fëmijët e vet, si dhe t’i mësonte mamasë sime kënaqësitë dhe të mirat e biçikletës, flet më së miri për karakterin e tij të pazakontë, që ishte një ndërthurje midis elasticitetit dhe ashpërsisë; për të qenë i drejtë, i përbërë me disa mani të vogla që të ngrinin nervat, por që e zbavitnin njëkohësisht shumë rrethin e tij. Shtëpia jonë, e njohur në Korfuz me emrin Vila Zavicianu, ngrihej në vendin më të bukur të qytetit, përballë detit dhe në skajin jugor të bregdetit shqiptar. Më tej, radhiteshin një sërë vilash, mes pemësh mesdhetare, dhe më larg, ngrihej Akileioni, ish-vendbanim i Elisabetës së Austrisë, i shndërruar në muze.

Më 1963, kisha shkuar në Berat për t’u operuar nga një kirurg, miku im, tek i cili kisha besim të plotë. Kalova disa javë në spital, por ky qëndrim nuk rrodhi pa disa incidente. Në fillim me Agin, në atë kohë e fejuara ime, e cila, pasi kishte ardhur të më shihte dhe, duke parë se nuk e linin të hynte, u fut në spital duke kapërcyer murin. Pastaj, disa miqtë e mi mjekë, duke dashur të më zbavitnin, më kishin sjellë një radio, pikërisht për të dëgjuar ritransmetimin e Festivalit të Këngës së Sanremos, i cili ndiqej shumë në atë kohë nga rinia shqiptare. Kisha krijuar pra, kështu, një rrëmujë të vogël në jetën e përditshme të spitalit. Një spiun, i shtruar në të njëjtën dhomë me mua, në këto ecejake të pazakonta, nxitoi të shohë shenjat e një manovre të dyshimtë të një pinjolli të familjes Vrioni, i cili kishte ardhur këtu pikërisht për ta bërë të qartë praninë e tij nëqytet. U njoftua Dega e Brendshme. Nga kjo çështje dola, pak a shumë mirë. Megjithatë, jo dhe aq, sepse më detyruan të paguaja trefishin e shumës normale – në parim, kjo nuk kërkohej asnjëherë, duke qenë se shërbimi mjekësor në Shqipëri ishte falas – për mjekimin që më ishte bërë. Në fakt, unë u konsiderova, të paktën si kulak, dhe i kalibrit të madh; nuk kishte më shumë se tre vjet që isha liruar nga burgu dhe, pa dyshim – kjo do të më vërtetohej më vonë – në atmosferën e spiunimit të asaj kohe Sigurimi shihte te prania ime në këtë vend një tentativë për të përgatitur terrenin për kthimin në pushtet të bejlerëve…
Tri herë shuma ishte goxha në atë kohë. U detyrova t’u marr borxh mjekëve miq që punonin në Berat. Nëna, e sëmurë edhe ajo, erdhi mes shirash e përmbytjesh për të më marrë, dhe u mërzit shumë. Pastaj iu drejtuam motrës sime, e cila na dërgoi të holla nga Italia, për të përballuar këtë shpenzim të madh të paparashikuar… Kjo shtëpi “fisnike” nuk kishte ujë me çezma. Ne laheshim me qypa dhe me kova që i sillnin shërbëtorët, ndërsa zonjusha Badel përkujdesej për banjat tona në vaskë. Pasi laheshim, shkonim në dhomën e ngrënies, ku hanim mëngjesin. Pastaj nisnin mësimet; tekstet Helen Badel i sillte nga Franca. Duke qenë se ajo kishte të bënte me tri nivele të ndryshme, ajo duhej të jepte mësime të veçanta për motrën, për vëllanë dhe për mua, çka ishte krejt në të mirën time. Unë, si më i vogli që isha, duhej të ecja diçka para programit tim. Në këtë vend të humbur në fund të Europës, zonjusha Badel kishte krijuar për mësimdhënien e saj një atmosferë shumë të veçantë. Hija e Skënderbeut shtrihej mbi ne të gjithë; por po kështu futeshin në imagjinatën tonë një sërë personazhesh të tjera, të marra kryesisht nga historia e Francës, nga Versinzhetori deri te Karl Marteli, pa harruar mbretërit përtacë… Studionim gjithashtu mitologjinë dhe historinë e shenjtë; Hektori, Akili, si dhe apostujt ishin gjithashtu të pranishëm, por zonjusha Badel nuk linte pa përmendur as Sigfridin dhe Nibelungenin. Megjithatë, libri im më i pëlqyer, ndonëse i thjeshtëzuar për shijet e mia letrare, ishte “Tiluten, pariziani i vogël”, i cili përshkruante marifetet e një çunaku nga Panami, dhe unë kënaqesha me të gjatë orëve të gjumit të pasdites, të vendosura nga Badel. Mësuesja jonë u jepte mësim edhe disa prej kushërinjve të mi. Po kështu, disa nga shërbëtorët, duke bërë përpjekje e kuptonin frëngjishten, madje dy apo tre prej tyre edhe e flisnin! Por këtë gjë nuk e arriti aspak njerka e tim eti, një sirkasiane kjo, personazh i çuditshëm nga një familje e madhe myslimane nga Gjeorgjia.
Gjyshi im ishte martuar me Miri Hanëmen, kështu quhej ajo, sepse ishte shumë e bukur, ashtu siç ishin dhe dy motrat e saj; fama e bukurisë së tyre ishte përhapur deri në Kostandinopojë. Asnjëherë nuk e mora vesh, nëse ajo dinte të lexonte apo të shkruante, por ajo kishte tipare me një hijeshi që të bënin shumë përshtypje. Miri hanëmi belbëzonte diçka shqip, por ajo fliste lirshëm vetëm turqisht, si me prindërit, me xhaxhallarët dhe me kushërinjtë e tjerë, sepse kjo gjuhë ishte ende mjaft e përdorur nga brezat e vjetër. Kështu, disa elemente të saj nisën të depërtojnë në veshët e mi, duke filluar të vë re mekanizmat e kësaj gjuhe. Babanexhim (nënole e dashur), siç e thërrisnim ne atë në turqisht, do të vinte bashkë me ne më vonë në Paris, ku jetoi tetë vjet, derisa u kthye nëna ime në Shqipëri. Gjithmonë në tipin e saj, ajo fliste pak, madje aspak; qëndronte pa lëvizur në kolltuk, pranë dritares së një dhome të vogël, duke ndjekur lëvizjet në shëtitoren “Viktor Hugo”, me sytë ngulur në restorantin “Prunier” te rruga “Traktir”. Ajo kishte mësuar disa formula në frëngjisht dhe kur ia prezantonim ndonjë mikut tonë, ajo i bënte të njëjtën pyetje: “Si është zonja nëna juaj?”. Në banesën e madhe të Beratit rreth meje vërtiteshin fjalë nga një tufë gjuhësh të ndryshme. Sipas nënës sime dhe dados të Korfuzit, unë flisja shatrapatra greqisht; përveç frëngjishtes. Guvernantja jonë nisi t’i jepte mësime gjermanisht motrës sime, ndërsa, natyrisht, Aliu dhe unë ndernim veshin. Që të tre notonim me të vërtetë në një atmosferë perëndimore. Prindërit e mi ishin pajtuar në disa revista franceze dhe shpesh na drejtoheshin neve frëngjisht; kjo ishte gjuha e parë që kam folur me të vërtetë. Në moshën katër-pesë vjeç shfletoja “L’illustration”, si dhe periodikë të cilët, me një farë vonese, mbërrinin deri te ne. Edhe pse shumë i ri, nuk ishte aq e vështirë për të kuptuar, duke lexuar këto revista, disa ngjarje të kohës. Flitej për bolshevikët, për Leninin, Trockin dhe shpesh përmendeshin gjëmat e bëra nga “të kuqtë”. 
Në familje fjala bolshevizëm shkaktonte gjithmonë një drithërimë tmerri. Ne i përfytyronim Leninin dhe Trockin si qenie gjakatare, ndërsa zonjushë Badelit i vinte mirë që ta mbante gjallë te ne frikën e këtij regjimi. Shpesh, ajo na nxirrte shëtitje deri te një kasolle e vogël prej druri, e cila qëndronte ende në këmbë në hyrje të qytetit. Mbaj gjithmonë në kujtesë aromat e këndshme gjatë rrugës së kthimit nga këto shëtitje, kur po afrohej muzgu. Ne ecnim buzë një kanali, në anë të rrugës, ku ndeshnim nëpër kope që i çonin në qytet. Në hyrje të Beratit, kur kalonim para dyqaneve të vogla, shitësit ngriheshin në këmbë në shenjë respekti; unë mendoja se këtë ata e bënin për zonjushën. Por nuk ishte aspak e vërtetë. Këto nderime na drejtoheshin neve, fëmijëve, ashtu siç ndodhte me çdo anëtar tjetër të familjes kur kalonte në rrugë. Një zakon i tillë na dukej i çuditshëm, në kundërshti me mësimet më të mira që nxirrnim nga leximet, si dhe me frymën demokratike që mundohej të na nguliste në mendje guvernantja jonë. Në atë kohë venim e vinim nga Berati në Korfuz; më kujtohet se pata kaluar dy dimra në ishull. Këto vite të para të jetës sime kaluan krejtësisht brenda mjedisit familjar. I vetmi përjashtim ishte fakti që, herë pas here merrte pjesë në mësimet tona e bija e një miku shqiptar. 

Related Images: