Përhapja e Krishtërimit në Epirin e Ri dhe në Kunavia
nga Prof. Lutfi Aliaj
Në Iliri, krishtërimi u përhap në gjysmën e dytë të shekullit I e.s, me Apostullin Pal, si theksohet në letrën e tij të vitit 58 e.s, ku shkruan: “Nga Jeruzalemi deri në Iliri, kam predikuar ungjillin e Krishtit” (Letra Romakëve 15; 19). [Angelo Ranon. San Paolo. Vita e lettere. Introduzione al nuovo testamento II. Messaggero. Padova 1991. f. 53 – 70].
Pa mëdyshje, krishtërimi në Iliri i ka fillimet me apostullin Pal, pra kisha iliro-arbëroro-shqiptare është apostolike.
Këtë rrethanë historike e theksojnë dhe At Farlato & At Koleti, në “Illiricum Sacrum”: “Bashkësia e krishterëve të Durrësit, është më e vjetra e Ilirisë, e themeluar nga apostulli Pali në vitin 58 erës sonë”. [Daniele Farlato et Jacopo Coletti. Illyrici Sacrii: Ecclesia Diocletana, Antibarensis, Dyrrhachiensis et Sirmiensis cum earum suffraganeis, 1751-1819. Tomo 7]
Në shekujt I – II e.s, krishtërimi ishte fè e ndaluar dhe besimtarët përndiqeshin dhe persekutoheshin, sidomos në periudhat e perandorëve Neron, Vespasian, Adrian, Trajan, Dioklecian, etj.
Në këto rrethana proibitizmi, të krishterët mblidheshin në vende të fshehta, ose në shtëpitë e besimtarëve, të quajtura Domus ecclesia (shtëpia e bashkësisë), sepse në atë kohë, ende nuk ekzistonin kishat.
Megjithëse ishte e ndaluar dhe ndjekësit e fesë së re persekutoheshin nga pushteti perandorak, krishtërimi u përqafua herët në provincat ilire, duke filluar në Durrës, që ishte kryeqendra e Epirit të Ri dhe me pas në qytetet e tjera e gradualisht dhe në popullatën fshatare.
Peshkopi i parë i Durrësit dhe i Epirit të Ri ishte Çezari (viti 70) dhe i dyti Asti (vitet 98 – 116). Të dy peshkopët e Durrësit u martirizuan nga romakët dhe janë shpallur shenjëtorë. [Moikom Zeqo. Kulti i Shën Astit, Gazeta Shqiptare, 26. 04. 2001, faqe 12.]
Shën Asti (Άστιος – Astius), u arrestua rreth vitit 116 e. s nga patrici ilir Agrikola, guvernatori i Durrësit. Romakët e ndëshkuan Astin, si besimtar i fesë së re dhe sepse nuk pranoi të adhuronte perëndinë Dionisi. Pasi e torturuan, e xhveshën, ia lyen trupin me mjaltë dhe e varën kokëposhtë në një pemë, ku vdiq nga shoku anafilaktik, pas pickimeve të bletëve dhe të grenzave. [Lutfi Alia. Kunavia I, Zemrashqiptare.net. Tetor 2012]
Krishtërimi u legalizua si fe e lirë në vitin 313 e. s, me Edikin e Milanos (Dekreti i Milanos), i njohur si Edikti i tolerancës, që garantoi lirinë fetare dhe e shpalli krishtërimin fè zyrtare.
Në shekullin IV, krishtërimi u kodifikua me Biblën dhe gjerësisht filluan të krijohen institucionet fetare si ipeshkvitë, dioqezat, kishat, manastiret dhe u përcaktua hierarkia dhe klerikët: kryeipeshkëvët, ipeshkëvët, famulltarët, priftërinjt, dhjaket, abatët (murgjët) etj.
Banorët e parë të krishterë ishin legjionarët dhe kolonët romakë të Durrësit dhe në vazhdim feja e re u përqafua nga ilirët. Nga Durrësi, krishtërimi u përhap në qytetet e tjera të Epirit të Ri si Kruja, Lezha, Shkodra, Skampa, Bylis, Apollonia, Berati, Amantia, Vlora, etj.
.
Shën Pali predikon fenë e Krishterë në Illyri
Në shekujt IV – VI e. s, u formuan bashkësitë e para të krishtera dhe u ngritën ndërtesat e kultit, si bazilikat, baptisteret (pagëzimore) dhe më pas kishat në Durrës, Shkodër, Lezhë, Mat, Trafandine, Apoloni, Pult, Tiranë, Elbasan, Berat, Ohër, Vlorë, Sarandë, Butrint, Gjirokastër, madje dhe më në jug. Në këtë hapsirë kohore të antikitetit të vonë, Ipeshkevia e Durrësit u pasua me krijimin e dioqezave shufragane të Stefaniakës, Krujës, Kunavisë, etj.
Antikiteti i vonë ishte një sfidë komplekse për popullaten iliro-arbërore, duke gjykuar rreth ngjarjeve historike që përfshinë Epirin e Ri në shekujt IV-VI e. s. Dukuritë e reja historike, qe karakterizuan këtë periudhë, ndikuan dukshëm në vijimësinë e transformimeve, që përfshinë sferën administrative, sociale, ekonomike dhe fetare të popullatës iliro-arbërore.
Epirus Nova, krijesë e reformës administrative të Dioklecianit (viti 284) mbeti entitet integral i një serie të gjatë procesesh transformimi, që ndikuan ndër të tjera në modifikimet dhe ndryshimet e mënyrës së jetesës, duke diktuar të tjera forma organizimi administrativ dhe banimi të territorit, të cilat u kushtëzuan dhe nga rreziku i invazioneve barbare.
Nëse burimet historike mjaftohen të dokumentojnë kronologjinë gati pesë shekullore (shek. III-VII) të invazioneve që goditën rëndë perandorinë dhe trojet tona, ata janë të cunguar përsa i takon pasojave reale, që prekën sa territoret e Epirit te Ri, aq edhe mentalitetin e komuniteteve arbërore, sidomos të popullatës fshatare.
Në antikitetin e hershëm dhe të vonëshmin, Epirit i Ri mbizotërohej nga komunitetet rurale, të cilët e përqafuan shpejt krishtërimin madje bashkësitë fetare u krijuan dhe në trevat e thella malore.
Fshatarësia e përqafoi krishtërimin dhe si kundërvenie ndaj Costitutio Antoninana (Edikti i Karakallës 212 e. s), që iu njihte citadinancën banorëve të qyteteve të perandorisë, por përjashtonte të quajturit dedittcii, pra populltën rurale (fshatarët). [Dione Cassio, Vita dei Severi, 77, 9, 5]
Përqafimi i krishtërimit nga popullata rurale, solli ndryshime të rëndësishme në jetën shoqërore dhe shpirtërore te fshatarsisë. Kalimi nga antikiteti në mesjetën e herëshme, u karakterizua me ndryshime dhe përmbysje të mëdha politike, social-ekonomike, kulturore, fetare dhe etnike të botës se vjetër.
Sipas arkeologut dhe historianit Neritan Ceka, “Periudha e antikitetit të vonshëm (fundi i shek IV e. s.), është koha kur ndodhi kalimi gradual nga ilirët te arbërit dhe jo mesjeta e herëshme, si mendohej dikur nga historianët dhe arkeologët shqiptarë”.
Konsolodimi i komuniteteve të krishtera u bë nën presionin e sulmeve barbare, të cilat e goditën për herë të parë Ilirinë bregdetare gjatë gjysmës së dytë të shek. IV m. K. Gotët dhe më pas avarët e sllavët, ishin paganë. Si rrjedhim lufta kundër tyre ishte edhe një luftë për mbijetesë etnike dhe religjoze, veçanërishtnë kushtet kur sllavët kishin si strategji shfarosjen e banorëve dhe instalimin në tokat e tyre të komuniteteve të veta pagane (zadruga).
Krijimi i komuniteteve të krishtera dhe qëndresa kundër dyndjeve shfarosëse sllave kanë qenë dy nga faktorët kryesorë që nxitën krijimin e kombësisë arbërore gjatë Antikitetit të Vonë.
Megjithatë dëshmitë arkeologjike të krishtërimit shfaqen vonë në territorin e vendit tonë, duke filluar nga shek. IV, kryesisht në formulat e mbishkrimeve të varreve. Ndërtimet monumentale, kryesisht bazilika, shfaqen vetëm pas mesit të shek. V (5), kur ishte konsoliduar organizimi territorial kishtar në përputhje me atë provincial të realizuar nga Teodosi (395) dhe pasardhësit e tij.
Në shekujt IV-V e.s, kishat në Epirin e Ri ishin në vartësi të Romës, por nuk dihet viti i saktë, ku dhe kur u hapën kishat e para, nuk janë saktësuar vitet kur u organizuan ipeshkëvitë dhe dioqezat shufragane, por rrethanat historike dhe zbulimet arkeologjike na ndihmojnë të hamendësohet se këto struktura ekleziastike u ngritën dhe u konsoliduan në shekujt IV-VI e.s.
Ipeshkëvitë dhe dioqezat shufragane morën emrat e qyteteve ku ndodhej katedralja si p.sh Ipeshkëvia e Durrësit, e Tivarit, e Shkodrës, e Krujës, e Ohrit etj, ose morën emrin e trevës ku ishin shpërndarë kishat famulltare si dioqeza e Stefaniakës, e Albanisë, e Kunavisë, e Pultit, e Cernikës et Makuŝev thekson se Principata e Kunavisë bënte pjesë në Epirin e Ri dhe banorët e saj ishin ndër të herëshmit, që e përqafuan krishtërimin. [Makuŝev. O Slavjanah v Albanie. Vavsavskij Univers. Izvestija. 1671. Heft 3, f. 128]. Sipas gjasave historike, dioqeza shufragane e Kunavisë duhet të jetë organizuar në fund të shekullit IV e.s.
Në vitin 476 e. s, u mbyll periudha historike e antikitetit të vonshëm dhe filloi mesjeta e herëshme e në këtë kohë u konkretizua dhe formimi etno-kulturor i arbërve. Në këtë proces të gjatë kalimtar e të ndërlikuar, formimi etno-kuturor i arbërve u favorizua dhe nga krishtërimi. [Neritan Ceka. “Dark Ages”, Faktorët Kryesorë në Formimin e Shqiptarëve të Hershëm. Candavia 1, 2004, f 7-10]
Ballafaqimi midis Romës e Konstandinopojës për hegjemoni në kishën e Ilirikut, doli veçanërisht në pah gjatë së ashtuquajturës “Kriza akaciane” (484-519). Me atë rast, peshkopët iliro-arbërorë konfirmuan besnikërinë e tyre ndaj Romës, veçanërisht të vendosur në lidhjen me Papën ishin kleri i provincave të Dardanisë, Epirit të Vjetër dhe Prevalit, ndërsa në provincën e Epirit të Ri qëndrimi qe i pavendosur.
Sipas raporteve të dërguarit të papës Hormisda, më 519, populli dhe kleri i Skampës dhe i Liknidit (Ohrit) ishin besnikë të vendosur të Papës, ndërkohë që kryepeshkopi i Durrësit dhe ipeshkëvit e dioqezave sufragane të Stefaniakës, Krujës, Kunavisë etj, anonin nga Patriarkati i Konstandinopojës. Në shekullin VI, krishtërimi u përhap gjerësisht në trojet arbërore, por në këtë periudhë shihet një ndarje e kishave mes Kostantinopojës dhe Romës. [Jeffrey Richards, The Popes and the Papacy in the Early Middle Ages.London: Routledge and Kegan Paul, 1979, f. 242].
Kalimi i Dioqezës së Kunavisë në varësi të Kostantinopjës, shpjegon rrethanën përse në dokumentat e Vatikanit, nuk rezultojnë emërat e ipeshkëve të Kunavisë.
Historiani bizantin Kosmas i shekullit VI, i përfshinë iliro-arbërorët në grupin e popujve, që e kishin përqafuar masivisht krishtërimin. “Durrësi dhe Nikopoja ishin qendrat kryesore bregdetare, nga ku feja e re u përhap në thellësi të katër provincave ilire: të Prevalit, Epirit të Ri, Epirit të Vjetër dhe Dardanisë. [Cosmas Indicopleustes. Christianae topographiae prologus, hypothesis, pinax. Tradutt. Holstenius Lucas, 1596-1661, Topographia Christiana]
Këtë periudhë historike na e spjegon qartësisht historiani Pellumb Xhufi, i cili thotë. “Krahas dëshmive të përhapjes të krishtërimit në trojet tona, konfirmohet se duke filluar nga shekulli i IV, në Arbanon ishin të pranishme selitë Peshkopale të ipeshkëvive të Durrësit, Skampës, Stefaniakës, Kunavias, Krujës, të cilat vareshin nga Metropolia e Durrësit. Këto të dhëna dëshmojnë se në Arbëri funskiononte një kishë e mirëstrukturuar. Vlen te theksohet se, në ndryshim nga provincat fqinje (Praevalis, Dardania, Epirus Vetus), kleri i provincës Epirus të Ri dhe ipeshkëvitë e Arbanon, ishin të lidhura dhe me Kostantinopojën, kësisoj në momentin kur ndodhi “kriza akaciana” me Romën, u arrijt deri në përplasje të hapura për të fituar kishën Ilirike”. [Pëllumb Xhufi. Shteti i Arbërit dhe shembja e Perandorisë Bizantine. Tiranë 2014]
Perandori Anastasi I (491-518), me origjinë nga Durrësi, ndikoi nga ana e tij për të forcuar lidhjet e mitropolisë së Durrësit me Patriarkatin e Konstandinopojës, ndërsa perandori tjetër bizantin me origjinë iliro-arbërore, Justiniani I (527-565), e njohu juridiksionin e Romës mbi Kishën e Ilirikut, aq më tepër që, nën sundimin e tij, Italia u bashkua me Perandorinë Bizantine dhe kontrolli i Perandorit përfshiu edhe territoret nën juridiksionin e Papës së Romës. Nën sundimin e tij u krijua edhe një vikariat i dytë në Justiniana Prima (Shkup), që mori nën juridiksion provincat kishtare të Dardanisë dhe të Prevalit. Epiri i Ri dhe Epiri i Vjetër vazhduan të varen nga vikariati i Selanikut.
Në Diksionarin historiko-ekleziastik të vitit 1878, rezulton se ne shekullin VII, Kandavia (Kanovia) ishte seli peshkopale. [Indice generale alfabetico delle materie del Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica. Cav. Gaetano Moroni Romano, aiutante di camera dei sommi pontefici Gregorio XVI e Pio IX. anno 1878. Candavia o Canovia già sede vescovile d’Epiro. Vol IL, pag. 198].
Në shekujt V-VIII, Epiri i Ri, ku bënte pjesë Kunavia, ishte i ngujuar midis dy gjigandëve, në një anë ishte nën vasalitetin administrativ dhe fetar nga Bizanti dhe nga ana tjetër, disa ipeshkëvi ishin ne varësi të Romës. Kjo ndarje u shoqërua dhe me konflikte mes dy superfuqive të kohës dhe në këtë ndeshje të gjatë, Epiri i Ri, shpesh u bë viktima e intrigave të tyre të panumërta, madje dhe arenë luftimesh, ku u përfshi shpesh Principata e Kunavisë.
Në shek. e VI-VII, Epiri i Ri (përfshi dioqezën shufragane të Kunavia) dhe Epiri i Vjetër, vazhduan të ishin nën vikariatin e Selanikut. Ndryshimet politike dhe shoqërore gjatë këtyre shekujve, u shoqëruan me ndryshime të rëndësishme dhe në riorganizmin kishtar.
Në përfundim të dyndjeve barbare, disa qendra ipeshkovale u rrënuan si e Onkezmi, Skampa, Amantia etj, e ndërkohe u shfaqën të reja si ipeshkëvia e Cernikut (u nda nga ipeshkëvia e Kunavisë), e Dejës, e Dibrës, e Himarës, e Devollit e Kolonjës etj.
Ngjarja më e madhe në kuadrin e organizimit kishtar të trevave iliro-arbërore, ishte vendimi i vitit 732 i perandorit bizantin ikonoklast, Leoni III, për t’i hequr peshkopatat arbërore nga varësia e Papës së Romës dhe për t’i kaluar ato nën juridiksionin e Patriarkut të Konstandinopojës.
Pas Sinodit te Fotius (viti 879), të cilin Šufflay e quan etapa e dytë e organizimit kishtar të Ilirisë, Ipeshkëvia e Durrësit në Epirin e Ri, me ipeshkëvitë sufragane të Kunavisë, Stefaniakës dhe Krujës, vazhduan të mbeten në varësi të Patriarkanës të Kostantinopojës, ndërsa provincat fqinje Prevali, Dardania dhe Epirus Vetus, ruajtën lidhjet me Romën. [Darrouzes J. Notitie episcopatuum ecclesiae Constatinopoitanae I. Paris 1981. f. 200]
Nga shek. VI deri ne shekullin IX, ipeshkevët e Kunavisë (Episcopus Hunaviae-Χουναβία) përmenden vetëm në kronikat greke, pra ipeshkëvet emëroheshin nga Kostantinopoja. [Šufflay, Jireček, Thallòczy. Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis. Vol. I. Vindobonae 1913, f. 124]. [Gelzer, Abhandl. Bayer. Akademy. 21. 1901, f. 558]
Me përhapjen e krishtërimit në viset e brendshme, numri i peshkopatave sa vinte e rritej. Kështu, në shekullin X mitropolia e Durrësit kishte tashmë 14 peshkopata sufragane mes të cilave: Tivari, Licini (Ulqini), Shkodra, Drishti, Dioklea (Genta), Pulti, Elisoni (Lezha), Kruja, Stefaniaka, Kunavia, Cërniku. Siç shihet, në atë kohë juridiksioni i mitropolisë së Durrësit ishte shtrirë drejt veriut duke përfshirë brenda saj provincën e dikurshme të Prevalit. Siç ndodhte shpesh, një përhapje e tillë e pushtetit fetar kishte pasuar shtrirjen në atë drejtim të juridiksionit politiko-administrativ të Durrësit (krijimi i temës së Durrësit në shek. IX).
Në shekujt IX-XVI, dokumentohet fuqizimi dhe aktiviteti intensiv i Kunavisë, duke u cilësuar si një ndër dioqezat e famëshme të Albanisë.
.Përhapja e Krishtërimit – Krishti me Apostujt
Kultura e krishterë në popullatën iliro-arbërore.
Një dëshmi bindëse e përhapjes të krishtërimit në shekujt e parë të erës sonë dhe formimit të kulturës së krishterë ndër iliro-arbërit në shekujt IV-VI e.s, është përdorimi i termave kishtare me origjinë nga gjuha latine, që shprehin shtresën më të vjetër të gjuhës shqipe kishtare. Moria e termave kishtare të shqipëruar, ose të përshtatura me mjeshtri në gjuhën iliro-arbërore, u përdorën në ritet fetare, në liturgji, në meshë, në rrefimet, pasi kësisoj kuptohej nga populli, i cili i përdori në të folurën e përditëshme, ashtu si u përdorën gjerësisht në letërsinë kishtare të shekujve XVI-XVIII dhe në ditët e sotme.
Terminologjia kishtare është identike për të dy kishat, pra praktikohej në ritet katolike dhe ortodokse, çka dëshmon se u përkthye dhe u përshtat në gjuhën shqipe, para ndarjes të kishës, pra kur kisha iliro-arbërore ishte në varësi të Romës dhe përdorte gjuhën latine.
Pa pretenduar t’i përmend të gjithe terminologjine kishtare, në vazhdim po prezantoj disa me kryesoret:
Christus-Krishti
Abatum-abat
Abbazia-abacia
Aeternitas-amëshim
Amen-amin
Angelus-engjëll
Batesimus-pagëzim
Benedictus-bekim
Calix-kaliçe, kupa
Calix sanctum-kupa e shenjte, këlshejt
Canticum-kanga, kënga
Caritatis-mëshirim
Campana-këmbana, kumbona
Campanillum-këmbanore
Comunionum-kungim
Confesionum-rrëfim
Conventus-kuvend
Cresima-kreshma, krisma
Cristianus-i krishtere
Crucis-kryq
Diachone-dhjak, diakon
Ecclesia-kisha
Elemosinum-lemosha
Episcopatus-peshkopata, ipeshkëvia
Episcopus-peshkop, ipeshkëv Vetë fjala peshkop (greqisht ðéóïðåßí dhe lat. Superintendere), në fjalorin kishtar nënkupton një person i cili gëzon autoritet në çështje të drejtimit dhe administrimit të Kishës.
Evangelium-ungjilli
Fratum-frat, frati
Infernum-ferri
Litanum-litania
Iter -altar
Messario-meshari
Missa-mesha
Monaca-murgesha
Monachus-murg
Monastirum-manastir
Navitatis-Krishtlindja, Këshënella
Praedicant-predikoj
Paschalis-pashka
Pecatum-mekat
Pretium-prift
Rosarium-rruzare
Rosalia-Rrëshaja
Sacerdos-prift
Sanctum-i shenjtë, shenjëtor
Sacramentum-sakrament
Suora-motra
Te Deum-(te falem) Ty o Zot
Te Deum laudámus-Ty zot të lavdërojmë
Pater nostrum-Ati ynë
Pater noster qui es in caelis-Ati ynë, që je në qiellë
Mater Dei-Nëna e Krishtit (Zotit)
Sancta Trinitas-Trinia e shenjtë (Triniteti)
Spiritus sanctum-shpirti i shenjtë
Laudetur Sancta Trinitas-lavdëruar Trinia e Shenjtë.
Glória Patri et Fílio et Spirítui Sancto-Lavdi Atit, Birit dhe Shpirtit të Shenjtë. etj, etj,…
.
Shën Pjetri dhe Shënpali
E njëjta dukuri ndodhi me emrat e shenjëtorëve apostolikë dhe të martirëve të krishtërimit, të cilët u përshtatën në gjuhën iliro-shqipe sipas traditës kulturore iliro-arbërore, kësisoj Paulus u quajt Pal, Stefanus-Shtjefen, Andrea-Ndre, Giovanni-Gjon, Demetrius-Dhimiter-Mitër, Giacomo-Gjokë, Tomasso-Toma, Nikolla-Kola, Georgius-Gjergj, Gjel, Angelo – Ejll, Engjëll, Gjel, Gjelosh, Stefano – Shtjefën – Tefë etj.
Kjo prirje praktike për të përshtat emërat e shenjëtorëve në gjuhën tonë, vazhdoi dhe me shenjëtorët e shekujve të mesjetës së vonëshme, si me Shën Francesco, të cilin arbërit e quajtën Çesk dhe Fran; Shën Antonio-Shën Ndoj, Shën Ndou, Shna Noj, Sënoj etj, etj.
Hershmërinë e krishtërimit shqiptar e provojnë gjithashtu një sërë emrash vendesh që u referohen martirëve të parë të Lindjes, kulti i të cilëve ka qenë i përhapur në shek. IV-VI, madje kishat e para iliro-arbërore kishin emërat e tyre.
Il Concilio di Tours del 813 legittimo le lingue vernacolari (volgari) per la predica, mentre l’omelia rimaneva in latino31.
Padre Justin Rrota, ragionando sul frammento della Pericope Evangelica in albanese, probabilmente del XVI secolo, cita l’usanza antichissima, (“ab immemorabili”), secondo la quale dopo la lettura in lingua liturgica, si leggeva anche in lingua vernacolare l’Evangelio della domenica, usanza che e rimasta solo per la lettura dell’Evangelio della Pasqua32. Anche Shuteriqi e del parere che, nelle condizioni degli scontri religiosi tra le chiese dell’Occidente e dell’Oriente in Albania, con la separazione delle chiese dopo il XI secolo (1054), era necessario che i propagandisti della religione si rivolgessero al popolo nella sua lingua33. Sulla base di questo ragionamento, possiamo immaginare che l’arcidiacono Nicola e il vescovo Paolo abbiano tenuto le loro prediche preparatorie nella lingua del paese, mentre gli insegnamenti del legato papale si siano trasmessi tramite traduzione. Cio appare necessario se teniamo conto dei dati di scolarizzazione dei capi laici in Albania.
Secondo le testimonianze portate da I. Zamputi, nel XVII secolo “in tutta l’Albania ci sono si e no dieci cristiani secolari che sanno leggere…”, e che i capi partecipanti ai convegni dei XVI-XVII non sapevano scrivere il proprio nome, per cui le richieste sorte da tali convegni venivano sottoscritte dai preti superiori in nome dei presenti34.
Në antikitetin e vonshëm dhe në mesjetën e herëshme, në trojet tona, u krijuan toponome të reja, me emërat e shenjëtorëve dhe të martirëve të krishtërimit të kishave iliro-arbërore, madje emrat e rinj u shqipëruan dhe u përdorën si emra lagjesh, fshatrash, krahinash e malesh, për pasojë disa fshatra humbën emërin origjinal dhe morën emrat e shenjëtorëve të kishave, te ipeshkëvive e të katedraleve të dioqezave sufragane, ndër të cilët po rendis:
Shtish-e mori emërin nga Sanctus Matheus.
Shengjergj-Sanctum Georges.
Shirgj dhe Shirgjan-Sanctus Sergius.
Shijak-Sanctus Joachinus.
Stefaniaka-Shtjefen-Sanctus Stefanus.
Shëmri-Sancta Maria.
Shupal dhe Shpal-Sanctus Paulus.
Shijon, Shengjun-Sanctus Johannes.
Shiroka-Sanctus Rocco (Roko).
Shënlli, Shëndellia-Sanctus Ilia.
Shënpremte-Sanctus Veneranda.
Shmili, Shumilli-Sanctus Mehilli.
Shubak-Sanctus Bakus.
Shënkoll, Shinkoll, Shënik-Sanctus Nikolla.
Shëndekla-Sanctus Tekla.
Shëndre-Sanctus Andrea
Shëmitër-Sanctus Demetrius
Shënandoj, Snoj, Ndoj-Sanctus Antonio etj., etj.
Shënavlash-Sanctus
Shënvasi – San Basilio
Shtuder-Sanctus Teodorus
.
Illyricum Sacrum – Daniele Farlati
Ndonjë emër shenjëtori, e përkthyen në gjuhë shqipe, si ndodhi me Sanctus Januarius (Shën Janari), te cilin iliro-arbërit e quajtën Shën Kallnuri, nga u formua dhe toponimi Shkallnuer.
Kjo shpeshtësi dhe shtrirje e gjerë e toponimisë së krishterë në trevat shqiptare, tepër e rrallë në vendet e tjera ballkanike, dëshmon se populli ynë, besimin e krishterë e përqafoi, e përceptoi dhe e zbatoi në gjuhën amëtare, në gjuhën iliro-arbërore.
Kjo kulturë e krishterë shprehet dhe në trevën e Kunavisë – Martaneshit, ku ende ruhen shumë toponime të krishtera si Shën Miter (Shemtrina), Shënkoll (Shën Nikolla), Shën Premte, Shelleshi (Shën Aleksandri), Shumili (Shën Mëhilli), Shën Martini, Martinida, Kroi i Kishës, Fushë Kisha, Shën Gjoni (më pas u shkurtua në emërin Gjon), Kisha e Dedës, Gurra e Murgut, Kisha e Hidrait, Arat e Kishës, Kroi i Krishtit (Kostenjë), si dhe emëri i fshatit Peshk, që e ka origjinën dhe forme e shkurtuar e emrit Peshkopata.
Në “Illyricum sacrum”, rezulton se kisha në qendër të trevës, në antikitet mbante emërin e Shën Dhimitrit, e cila në shekujt IV-V u bë katedrale e dioqezës shufragane të Kunavisë.
Nga shekulli XIII, ndërroi titulli i katedrales të Dioqezës së Kunavisë, kishte Katedralen e Shën Gjon Pagëzorit, një ndërtesë madhështore e ndërtuar me mermer të latuar, si e përshkruajnë Farlato dhe Koleti, në veprën “Illirici sacrii”.
Të mos çuditemi pse kjo katedrale ishte e ndërtuar me blloqe mermeri, pasi dua t’iu rikujtoj lexuesve, se fshati Peshk ka rezerva të mëdha mermeri, të shfrytëzuara në mesjetë, por jo në ditët e sotme.
Kronikat e vjetra tregojnë së Shën Gjon Pagëzori nderohej shumë nga malësorët e trevës, kështu fshatrat qëndrore të trevës, u quajtën nga banorët me formën e shkurtuar Gjon. Shumë familje malësorësh në fshatin Gjon dhe në Peshk, kanë mbiemrin Gjoni, madje dikur e mbanin dhe disa familje në fshatin Val.
Kunavia ka qenë Dioqezë shufragane nga zanafilla, deri në shekullin XVIII dhe këtë rrethanë historike, populli i kësaj treve e ka përjetësuar, duke i dhënë emrin Peshk, fshatit Martis, ku dikur ngrihej madhështore katedralja e peshkopatës. (Peshk – shkurtim i emrit Peshkopata).
Kjo praktikë është ndjekur dhe në treva të tjera, si në Dibër, ku emri i qytetit Peshkopia, dëshmon se ka qenë qendër Peshkopate, ashtu si fshati Peshkëpia në Vlorë, fshati Peshkëpi në Pogradec, fshati Peshkëpi në Gjirokastër dhe fshati Peshkëpi në Sarandë, apo fshati Munushtir (Manastir) në Skrapar.
Këto fakte historike, të emërtimit të qendrave të banimit me emra shenjtorësh (Shënmeri, Shëngjergj, Shëngjin, Shënvlash, Shirgjan, Shënkoll, Shmil, Shtjefën etj.), lidhen me emrat e ipeshkëvive, të katedraleve, të famullive, të kishave, që frekuentoheshin dhe përnderoheshin nga besimtarët, kësisoj emrin e fshatit e zëvendësuan me emrin e shenjtorit, si p. sh. Tomadhea (Thomatheos), u zëvendësua me emrin e kishës së Shën Gjergji.
Emri Peshk (Peshkopata), zëvendësoi emrin Martis, çka shpjegon përse në vitet e mëpasme, nuk do rastiset emri i lashtë dhe as emri i dioqezës të Kunavisë, pasi me kohë u zëvendësuan me emrin e ri.
Këto ndryshime toponimie, kanë ndërlikuar interpretimin e disa ngjarjeve historike të Kunavisë, që jo rrallë kanë nxitur fantazinë e studiuesve, sidomos të huajve, të cilët bëjnë përshkrime topografike pakuptim dhe jashtë realitetit historik, gjeografik, shoqëror dhe fetar të trevës sonë.
Shumë nga studiuesit e huaj as nuk e kanë vizituar vendin tonë, por pasi gjejnë një dokument të lashtë, bëjnë interpretime nga me të çuditëshmet.
Antikiteti i vonshëm ishte koha e qëndresës, e kohezionit të strukturave të herëshme iliro-arbërore, e konsolidimit të komunitetit arbëror, por ishte dhe koha e risive, e shpresës të iluminizmit të krishterë, në të cilën e ka fillesën formimi i arbërve në popullatën e trevave më të kulturuara ilire të antikitetit, sidomos të Epirit të Ri, që mbante në qendër trashëgiminë e emërit të Albanëve – Arbërve, fisit të madh ilir, që banonte në trojet në shpinë të Durresit dhe me historinë e vet i dha emrin popullit dhe vendit tonë.
Formimi i arbërve, mbi bazën e substratit etnokulturor ilir, u ndikua dhe nga krishtërimi. Procesi i zhvillimit të bashkësive ilire, lidhet me faktin, se kisha e hershme e krishterë, i bashkonte komunitetet territoriale, në bazë të përkatësisë etnike dhe gjuhësore.
Portali Radiandradi.com, prej 11 vitesh dhuron kontribute të përditshme në shumë fusha të kulturës, historisë dhe vlerave shqiptare. Herë pas here siti ka nevojë për mirmbajtjeje, rikonstruktim si dhe rikonceptim në formatin letër. Për ta mbajtur këtë punë shumvjeçare, ndër më seriozet dhe më të lexuarat që të vazhdojë aktivitetin bëhet e domosdoshme mbështetja e lexuesve.
To provide the best experiences, we use technologies like cookies to store and/or access device information. Consenting to these technologies will allow us to process data such as browsing behavior or unique IDs on this site. Not consenting or withdrawing consent, may adversely affect certain features and functions.
Functional
Always active
The technical storage or access is strictly necessary for the legitimate purpose of enabling the use of a specific service explicitly requested by the subscriber or user, or for the sole purpose of carrying out the transmission of a communication over an electronic communications network.
Preferences
The technical storage or access is necessary for the legitimate purpose of storing preferences that are not requested by the subscriber or user.
Statistics
The technical storage or access that is used exclusively for statistical purposes.The technical storage or access that is used exclusively for anonymous statistical purposes. Without a subpoena, voluntary compliance on the part of your Internet Service Provider, or additional records from a third party, information stored or retrieved for this purpose alone cannot usually be used to identify you.
Marketing
The technical storage or access is required to create user profiles to send advertising, or to track the user on a website or across several websites for similar marketing purposes.
, Shënkoll (Shën Nikolla), Shën Premte, Shelleshi (Shën Aleksandri), Shumili (Shën Mëhilli), Shën Martini, Martinida, Kroi i Kishës, Fushë Kisha, Shën Gjoni){kind=link}
